3.1.1.[1] devayajanaṃ joṣayante | sa yadeva varṣiṣṭhaṃ syāttajjoṣayeranyadanyadbhūmerābhiśayītāto vai devā divamupodakrāmandevānvā eṣa upotkrāmati yo dīkṣate sa sadeve devayajane yajate sa yaddhānyadbhūmerabhiśayītāvaratara iva heṣṭhvā syāttasmādyadeva varṣiṣṭhaṃ syāttajjoṣayeran 3.1.1.[2] tadvarṣma satsamaṃ syāt | samaṃ sadavibhraṃśi syādavibhraṃśi satprākpravaṇaṃ syātprācī hi devānāṃ digatho udakpravaṇamudīcī hi manuṣyāṇāṃ digdakṣiṇataḥ pratyucritamiva syādeṣā vai dik pitṝṇāṃ sa yaddakṣiṇāpravaṇaṃ syātkṣipre ha yajamāno 'muṃ lokamiyāttatho ha yajamāno jyogjīvati tasmāddakṣiṇataḥ pratyucritamiva syāt 3.1.1.[3] na purastāddevayajanamātramatiricyeta | dviṣantaṃ hāsya tadbhrātṛvyamabhyatiricyate kāmaṃ ha dakṣiṇataḥ syādevamuttarata etaddha tveva samṛddhaṃ devayajanaṃ yasya devayajanamātram paścātpariśiṣyate kṣipre haivainamuttarā devayajyopanamatīti nu devayajanasya 3.1.1.[4] tadu hovāca yājñavalkyaḥ | vārṣṇyāya devayajanaṃ joṣayitumaima tatsātyayajño 'bravītsarvā vā iyam pṛthivī devī devayajanaṃ yatra vā asyai kva ca yajuṣaiva parigṛhya yājayediti 3.1.1.[5] ṛtvijo haiva devayajanam | ye brāhmaṇāḥ śuśruvāṃso 'nūcānā vidvāṃso yājayanti saivāhvalaitannediṣṭhamāmiva manyāmaha iti 3.1.1.[6] tacālo vā vimitaṃ vā prācīnavaṃśam minvanti | prācī hi devānāṃ dik purastādvai devāḥ pratyañco manuṣyānupāvṛttāstasmāttebhyaḥ prāṅtiṣṭhañjuhoti 3.1.1.[7] tasmādu ha na pratīcīnaśirāḥ śayīta | neddevānabhiprasārya śayā iti yā dakṣiṇā dik sā pitṝṇāṃ yā pratīcī sāsarpāṇāṃ yato devā uccakramuḥ saiṣāhīnā yodīcī dik sā manuṣyāṇāṃ tasmānmānuṣa udīcīnavaṃśāmeva śālāṃ vā vimitaṃ vā minvantyudīcī hi manuṣyāṇāṃ digdīkṣitasyaiva prācīnavaṃśā nādīkṣitasya 3.1.1.[8] tāṃ vā etām pariśrayanti | nedabhivarṣāditi nveva varṣā devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko bhavati tira iva vai devā manuṣyebhyastira ivaitadyatpariśritaṃ tasmātpariśrayanti 3.1.1.[9] tanna sarva ivābhiprapadyeta brāhmaṇo vaiva rājanyo vā vaiśyo vā te hi yajñiyāḥ 3.1.1.[10] sa vai na sarveṇeva saṃvadeta | devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko bhavati na vai devā sarveṇeva saṃvadante brāhmaṇena vaiva rājanyena vā vaiśyena vā te hi yajñiyāstasmādyadyenaṃ śūdreṇa saṃvādo vindedeteṣāmevaikam brūyādimamiti vicakṣvemamiti vicakṣvetyeṣa u tatra dīkṣitasyopacāraḥ 3.1.1.[11] athāraṇī pāṇau kṛtvā | śālāmadhyavasyati sa pūrvārdhyaṃ sthūṇārājamabhipadyaitadyajurāhaidamaganma devayajanam pṛthivyā yatra devāso ajuṣanta viśva iti tadasya viśvaiśca devairjuṣṭam bhavati ye ceme brāhmaṇāḥ śuśruvāṃso 'nūcānā yadahāsya te 'kṣibhyāmīkṣante brāhmaṇāḥ śuśruvāṃsastadahāsya tairjuṣṭam bhavati 3.1.1.[12] yadvāha | yatra devāso ajuṣanta viśva iti tadasya viśvairdevairjuṣṭam bhavatyṛkṣāmābhyāṃ saṃtaranto yajurbhirityṛkṣāmābhyāṃ vai yajurbhiryajñasyodṛcaṃ gacanti yajñasyodṛcaṃ gacānītyevaitadāha rāyaspoṣeṇa samiṣā mademeti bhūmā vai rāyaspoṣaḥ śrīrvai bhūmāśiṣamevaitadāśāste samiṣā mademetīṣam madatīti vai tamāhuryaḥ śriyamaśnute yaḥ paramatāṃ gacati tasmādāha samiṣā mademeti 3.1.2. 3.1.2.[1] aparāhṇe dīkṣeta | purā keśaśmaśrorvapanādyatkāmayeta tadaśnīyādyadvā sampadyeta vrataṃ hyevāsyāto 'śanam bhavati yadyu nāśiśiṣedapi kāmaṃ nāśnīyāt 3.1.2.[2] athottareṇa śālām pariśrayanti | tadudakumbhamupanidadhāti tannāpita upatiṣṭhate tatkeśaśmaśru ca vapate nakhāni ca nikṛntate 'sti vai puruṣasyāmedhyaṃ yatrāsyāpo nopatiṣṭhante keśaśmaśrau ca vā asya nakheṣu cāpo nopatiṣṭhante tadyatkeśaśmaśru ca vapate nakhāni ca nikṛntate medhyo bhūtvā dīkṣā iti 3.1.2.[3] taddhaike | sarva eva vapante sarva eva medhyā bhūtvā dīkṣiṣyāmaha iti tadu tathā na kuryādyadvai keśaśmaśru ca vapate nakhāni ca nikṛntate tadeva medhyo bhavati tasmādu keśaśmaśru caiva vapeta nakhāni ca nikṛnteta 3.1.2.[4] sa vai nakhānyevāgre nikṛntate | dakṣiṇasyaivāgre savyasya vā agre mānuṣe 'thaivaṃ devatrāṅguṣṭhayorevāgre kaniṣṭhikayorvā agre mānuṣe 'thaivaṃ devatrā 3.1.2.[5] sa dakṣiṇamevāgre godānaṃ vitārayati | savyaṃ vā agre mānuṣe 'thaivaṃ devatrā 3.1.2.[6] sa dakṣiṇamevāgre godānamabhyunatti | imā āpaḥ śamu me santu devīriti sa yadāhemā āpaḥ śamu me santu devīriti vajro vā āpo vajro hi vā āpastasmādyenaitā yanti nimnaṃ kurvanti yatropatiṣṭhante nirdahanti tattadetamevaitadvajraṃ śamayati tatho hainameṣa vajraḥ śānto na hinasti tasmādāhemā āpaḥ śamu me santu devīriti 3.1.2.[7] atha darbhataruṇakamantardadhāti | oṣadhe trāyasveti vajro vai kṣurastatho hainameṣa vajraḥ kṣuro na hinastyatha kṣureṇābhinidadhāti svadhite mainaṃ hiṃsīriti vajro vai kṣurastatho hainameṣa vajraḥ kṣuro na hinasti 3.1.2.[8] pracidyodapātre prāsyati | tūṣṇīmevottaraṃ godānamabhyunatti tūṣṇīṃ darbhataruṇakamantardadhāti tūṣṇīṃ kṣureṇābhinidhāya pracidyodapātre prāsyati 3.1.2.[9] atha nāpitāya kṣuram prayacati | sa keśaśmaśru vapati sa yadā keśaśmaśru vapati 3.1.2.[10] atha snāti | amedhyo vai puruṣo yadanṛtaṃ vadati tena pūtirantarato medhyā vā āpo medhyo bhūtvā dīkṣā iti pavitraṃ vā āpaḥ pavitrapūto dīkṣā iti tasmādvai snāti 3.1.2.[11] sa snāti | āpo asmānmātaraḥ śundhayantviti ghṛtena no ghṛtaṣvaḥ punantviti tadvai sapūtaṃ yaṃ ghṛtenāpunaṃstasmādāha ghṛtena no ghṛtapvaḥ punantviti viśvaṃ hi ripram pravahanti devīriti yadvai viśvaṃ sarvaṃ tadyadamedhyaṃ ripraṃ tatsarvaṃ hyasmādamedhyam pravahanti tasmādāha viśvaṃ hi ripram pravahanti devīriti 3.1.2.[12] atha prāṅivodaṅṅutkrāmati | udidābhyaḥ śucirā pūta emītyuddhyābhyaḥ śuciḥ pūta eti 3.1.2.[13] atha vāsaḥ paridhatte | sarvatvāyaiva svāmevāsminnetattvacaṃ dadhāti yā ha vā iyaṃ gostvakpuruṣe haiṣāgra āsa 3.1.2.[14] te devā abruvan | gaurvā idaṃ sarvaṃ bibharti hanta yeyam puruṣe tvaggavyetāṃ dadhāma tayaiṣā varṣantaṃ tayā himaṃ tayā ghṛṇiṃ titikṣiṣyata iti 3.1.2.[15] te 'vacāya puruṣam | gavyetāṃ tvacamadadhustayaiṣā varṣantaṃ tayā himaṃ tayā ghṛṇiṃ titikṣate 3.1.2.[16] avacito hi vai puruṣaḥ | tasmādasya yatraiva kva ca kuśo vā yadvā vikṛntati tata eva lohitamutpatati tasminnetāṃ tvacamadadhurvāsa eva tasmānnānyaḥ puruṣādvāso bibhartyetāṃ hyasmiṃstvacamadadhustasmādu suvāsā eva bubhūṣetsvayā tvacā samṛdhyā iti tasmādapyaślīlaṃ suvāsasaṃ didṛkṣante svayā hi tvacā samṛddho bhavati 3.1.2.[17] no hānte gornagnaḥ syāt | veda ha gaurahamasya tvacam bibharmīti sā bibhyatī trasati tvacam ma ādāsyata iti tasmādu gāvaḥ suvāsasamupaiva niśrayante 3.1.2.[18] tasya vā etasya vāsasaḥ | agneḥ paryāso bhavati vāyoranucādo nīviḥ pitṝṇāṃ sarpāṇām praghāto viśveṣāṃ devānāṃ tantava ārokā nakṣatrāṇāmevaṃ hi vā etatsarve devā anvāyattāstasmāddīkṣitavasanam bhavati 3.1.2.[19] tadvā ahataṃ syāt | ayātayāmatāyai tadvai niṣpeṣṭavai brūyādyadevāsyātrāmedhyā kṛṇatti vā vayati vā tadasya medhyamasaditi yadyu ahataṃ syādadbhirabhyukṣenmedhyamasadityatho yadidaṃ snātavasyaṃ nihitamapalpūlanakṛtam bhavati teno hāpi dīkṣeta 3.1.2.[20] tatparidhatte | dīkṣātapasostanūrasītyadīkṣitasya vāasyaiṣāgre tanūrbhavatyathātra dīkṣātapasostasmādāha dīkṣātapasostanūrasīti tāṃ tvā śivāṃ śagmām paridadha iti tāṃ tvā śivāṃ sādhvīm paridadha ityevaitadāha bhadraṃ varṇam puṣyanniti pāpavā eṣo 'gre varṇam puṣyati yamamumadīkṣito 'thātra bhadraṃ tasmādāha bhadraṃ varṇam puṣyanniti 3.1.2.[21] athainaṃ śālām prapādayati | sa dhenvai cānaḍuhaśca nāśnīyāddhenvanaḍuhau vā idaṃ sarvam bibhṛtaste devā abruvandhenvanaḍuhau vā idaṃ sarvam bibhṛto hanta yadanyeṣāṃ vayasāṃ vīryaṃ taddhenvanaḍuhayordadhāmeti sa yadanyeṣāṃ vayasāṃ vīryamāsīttaddhenvanaḍuhayoradadhustasmāddhenuścaivānaḍvāṃśca bhūyiṣṭham bhuṅktastaddhaitatsarvāśyamiva yo dhenvanaḍuhayoraśnīyādantagatiriva taṃ hādbhutamabhijanitorjāyāyai garbhaṃ nirabadhīditi papamakaditi pāpī kīrtistasmāddhenvanaḍuhayornāśnīyāttadu hovāca yājñavalkyo 'śnāmyevāhamaṃsalaṃ cedbhavatīti 3.1.3. 3.1.3.[1] apaḥ praṇīya | āgnāvaiṣṇavamekādaśakapālam puroḍāśaṃ nirvapatyagnirvai sarvā devatā agnau hi sarvābhyo devatābhyo juhvatyagnirvai yajñasyāvarārdhyo viṣṇuḥ parārdhyastatsarvāścaivaitaddevatāḥ parigṛhya sarvaṃ ca yajñam parigṛhya dīkṣā iti tasmādāgnāvaiṣṇava ekādaśakapālaḥ puroḍāśo bhavati 3.1.3.[2] taddhaike | ādityebhyaścaruṃ nirvapanti tadasti paryuditamivāṣṭau putrāso aditerye jātāstanvaspari devāṃ upa praitsaptabhiḥ parā mārtāṇḍamāsyaditi 3.1.3.[3] aṣṭau ha vai putrā aditeḥ | yāṃstvetaddevā ādityā ityācakṣate sapta haiva te 'vikṛtaṃ hāṣṭamaṃ janayāṃ cakāra mārtāṇḍaṃ saṃdegho haivāsa yāvānevordhvastāvāṃstiryaṅ puruṣasammita ityu haika āhuḥ 3.1.3.[4] ta u haita ūcuḥ | devā ādityā yadasmānanvajanimā tadamuyeva bhūddhantemaṃ vikaravāmeti taṃ vicakruryathāyam puruṣo vikṛtastasya yāni māṃsāni saṃkṛtya saṃnyāsustato hastī samabhavattasmādāhurna hastinam pratigṛhṇīyātpuruṣājāno hi hastīti yamu ha tadvicakruḥ sa vivasvānādityastasyemāḥ prajāḥ 3.1.3.[5] sa hovāca | rādhnavānme sa prajāyāṃ ya etamādityebhyaścaruṃ nirvapāditi rādhnoti haiva ya etamādityebhyaścaruṃ nirvapatyayaṃ tvevāgnāvaiṣṇavaḥ prajñātaḥ 3.1.3.[6] tasya saptadaśa sāmidhenyo bhavanti | upāṃśu devate yajati pañca prayājā bhavanti trayo 'nuyājāḥ saṃyājayanti patnīḥ sarvatvāyaiva samiṣṭayajureva na juhoti nedidaṃ dīkṣitavasanam paridhāya purā yajñasya saṃsthāyā antaṃ gacānītyānto hi yajñasya samiṣṭayajuḥ 3.1.3.[7] athāgreṇa śālāṃ tiṣṭhannabhyaṅkte | arurvai puruṣo 'vācito 'narurevaitadbhavati yadabhyaṅkte gavi vai puruṣasya tvaggorvā etannavanītam bhavati svayaivainametattvacā samardhayati tasmādvā abhyaṅkte 3.1.3.[8] tadvai navanītam bhavati | ghṛtaṃ vai devānām phāṇṭam manuṣyāṇāmathaitannāhaiva ghṛtaṃ no phāṇṭaṃ syādeva ghṛtaṃ syātphāṇṭamayātayāmatāyai tadenamayātayāmnaivāyātayāmānaṃ karoti 3.1.3.[9] tamabhyanakti | śīrṣato 'gra ā pādābhyāmanulomam mahīnām payo 'sīti mahya iti ha vā etāsāmekaṃ nāma yadgavāṃ tāsāṃ vā etatpayo bhavati tasmādāha mahīnām payo 'sīti varcodā asi varco me dehīti nātra tirohitamivāsti 3.1.3.[10] athākṣyāvānakti | arurvai puruṣasyākṣi praśānmameti ha smāha yājñavalkyo durakṣa iva hāsa pūyo haivāsya dūṣīkā te evaitadanaruṣkaroti yadakṣyāvānakti 3.1.3.[11] yatra vai devāḥ | asurarakṣasāni jaghnustacuṣṇo dānavaḥ pratyaṅ patitvā manuṣyāṇāmakṣīṇi praviveśa sa eṣa kanīnakaḥ kumāraka iva paribhāsate tasmā evaitadyajñamupaprayantsarvato 'śmapurām paridadhātyaśmā hyāñjanam 3.1.3.[12] traikakudam bhavati | yatra vā indro vṛtramahaṃstasya yadakṣyāsīttaṃ giriṃ trikakudamakarottadyattraikakudam bhavati cakṣuṣyevaitaccakṣurdadhāti tasmāttraikakudam bhavati yadi traikakudaṃ na vindedapyatraikakudameva syātsamānī hyevāñjanasya bandhutā 3.1.3.[13] śareṣīkayānakti | vajro vai śaro virakṣastāyai satūlā bhavatyamūlaṃ vā idamubhayataḥ paricinnaṃ rakṣo 'ntarikṣamanucarati yathāyam puruṣo 'mūla ubhayataḥ paricinno 'ntarikṣamanucarati tadyatsatūlā bhavati virakṣastāyai 3.1.3.[14] sa dakṣiṇamevāgra ānakti | savyaṃ vā agre mānuṣe 'thaivaṃ devatrā 3.1.3.[15] sa ānakti | vṛtrasyāsi kanīnaka iti vṛtrasya hyeṣa kanīnakaścakṣurdā asi cakṣurme dehīti nātra tirohitamivāsti 3.1.3.[16] sa dakṣiṇaṃ sakṛdyajuṣānakti | sakṛttūṣṇīmathottaraṃ sakṛdyajuṣānakti dvistūṣṇīṃ taduttaramevaitaduttarāvatkaroti 3.1.3.[17] tadyatpañca kṛtva ānakti | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca kṛtva ānakti 3.1.3.[18] athainaṃ darbhapavitreṇa pāvayati | amedhyo vai puruṣo yadanṛtaṃ vadati tena pūtirantarato medhyā vai darbhā medhyo bhūtvā dīkṣā iti pavitraṃ vai darbhāḥ pavitrapūto dīkṣā iti tasmādenaṃ darbhapavitreṇa pāvayati 3.1.3.[19] tadvā ekaṃ syāt | eko hyevāyam pavate tadetasyaiva rūpeṇa tasmādekaṃ syāt 3.1.3.[20] atho api trīṇi syuḥ | eko hyevāyam pavate so 'yam puruṣe 'ntaḥ praviṣṭastredhāvihitaḥ prāṇa udāno vyāna iti tadetasyaivānu mātrāṃ tasmāttrīṇi syuḥ 3.1.3.[21] atho api sapta syuḥ | sapta vā ime śīrṣanprāṇāstasmātsapta syustriḥsaptānyeva syurekaviṃśatireṣaiva sampat 3.1.3.[22] taṃ saptabhiḥ saptabhiḥ pāvayati | citpatirmā punātviti prajāpatirvai citpatiḥ prajāpatirmā punātvityevaitadāha vākpatirmā punātviti prajāpatirvai vākpatiḥ prajāpatirmā punātvityevaitadāha devo mā savitā punātviti tadvai supūtaṃ yaṃ devaḥ savitāpunāttasmādāha devo mā savitā punātvityacidreṇa pavitreṇeti yo vā ayam pavata eṣo 'cidram pavitrametenaitadāha sūryasya raśmibhirityete vai pavitāro yatsūryasya raśmayastasmādāha sūryasya raśmibhiriti 3.1.3.[23] tasya te pavitrapata iti | pavitrapatirhi bhavati pavitrapūtasyeti pavitrapūto hi bhavati yatkāmaḥ pune tacakeyamiti yajñasyodṛcaṃ gacānītyevaitadāha 3.1.3.[24] athāśiṣāmārambhaṃ vācayati | ā vo devāsa īmahe vāmam prayatyadhvare ā vo devāsa āśiṣo yajñiyāso havāmaha iti tadasmai svāḥ satīrṛtvija āśiṣa āśāsate 3.1.3.[25] athāṅgulīrnyacati | svāhā yajñam manasa iti dve svāhororantarikṣāditi dve svāhā dyāvāpṛthivībhyāmiti dve svāhā vātādārabha iti muṣṭīkaroti na vai yajñaḥ pratyakṣamivārabhe yathāyaṃ daṇḍo vā vāso vā paro 'kṣaṃ vai devāḥ paro 'kṣaṃ yajñaḥ 3.1.3.[26] sa yadāha | svāhā yajñam manasa iti tanmanasa ārabhate svāhororantarikṣāditi tadantarikṣādārabhate svāhā dyāvāpṛthivībhyāmiti tadābhyāṃ dyāvāpṛthivībhyāmārabhate yayoridaṃ sarvamadhi svāhā vātādārabha iti vāto vai yajñastadyajñam pratyakṣamārabhate 3.1.3.[27] atha yatsvāhā svāheti karoti | yajño vai svāhākāro yajñamevaitadātmandhatte 'tro eva vācaṃ yacati vāgvai yajño yajñamevaitadātmandhatte 3.1.3.[28] athainaṃ śālām prapādayati | sa jaghanenāhavanīyametyagreṇa gārhapatyaṃ so 'sya saṃcaro bhavatyā sutyāyai tadyadasyaiṣa saṃcaro bhavatyā sutyāyā agnirvai yoniryajñasya garbho dīkṣito 'ntareṇa vai yoniṃ garbhaḥ saṃcarati sa yatsa tatraijati tvatpari tvadāvartate tasmādime garbhā ejanti tvatpari tvadāvartante tasmādasyaiṣa sacaro bhavatyā sutyāyai 3.1.4. 3.1.4.[1] sarvāṇi ha vai dīkṣāyā yajūṃṣyaudgrabhaṇāni | udgṛbhṇīte vā eṣo 'smāllokāddevalokamabhi yo dīkṣata etaireva tadyajurbhirudgṛbhṇīte tasmādāhuḥ sarvāṇi dīkṣāyā yajūṃṣyaudgrabhaṇānīti tata etānyavāntarāmācakṣata audgrabhaṇānītyāhutayo hyetā āhutirhi yajñaḥ paro 'kṣaṃ vai yajurjapatyathaiṣa pratyakṣaṃ yajño yadāhutistadetena yajñenodgṛbhṇīte 'smāllokāddevalokamabhi 3.1.4.[2] tato yāni trīṇi sruveṇa juhoti | tānyādhītayajūṃṣītyācakṣate sampada eva kāmāya caturthaṃ hūyate 'tha yatpañcamaṃ srucā juhoti tadeva pratyakṣamaudgrabhaṇamanuṣṭubhā hi tajjuhoti vāgghyanuṣṭubvāgghi yajñaḥ 3.1.4.[3] yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma 3.1.4.[4] tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta evaṃ vā eṣa yajñaṃ sambharati yadetāni juhoti 3.1.4.[5] tāni vai pañca juhoti | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca juhoti 3.1.4.[6] athāto homasyaiva | ākutyai prayuje 'gnaye svāhetyā vā agre kuvate yajeyeti tadyadevātra yajñasya tadevaitatsambhṛtyātmankurute 3.1.4.[7] medhāyai manase 'gnaye svāheti | medhayā vai manasābhigacati yajeyeti tadyadevātra yajñasya tadevaitatsambhṛtyātmankurute 3.1.4.[8] dīkṣāyai tapase 'gnaye svāheti | anvevaitaducyate nettu hūyate 3.1.4.[9] sarasvatyai pūṣṇe 'gnaye svāheti | vāgvai sarasvatī vāgyajñaḥ paśavo vai pūṣā puṣṭirvai pūṣā puṣṭiḥ paśavaḥ paśavo hi yajñastadyadevātra yajñasya tadevaitatsambhṛtyātmankurute 3.1.4.[10] tadāhuḥ | anaddhevaitā āhutayo hūyante 'pratiṣṭhitā adevakāstatra nendro na somo nāgniriti 3.1.4.[11] ākūtyai prayuje 'gnaye svāheti | nāta ekaṃ canāgnirvā addhevāgniḥ pratiṣṭhitaḥ sa yadagnau juhoti tenaivaitā addheva tena pratiṣṭhitāstasmādu sarvāsvevāgnaye svāheti juhoti tata etānyādhītayajūṃṣītyācakṣate 3.1.4.[12] ākūtyai prayuje 'gnaye svāheti | ātmanā vā agra ākuvate yajeyeti tamātmana eva prayuṅkte yattanute te asyaite ātmandevate ādhīte bhavata ākūtiśca prayukca 3.1.4.[13] medhāyai manase 'gnaye svāheti | medhayā vai manasābhigacati yajeyeti te asyaite ātmandevate ādhīte bhavato medhā ca manaśca 3.1.4.[14] sarasvatyai pūṣṇe 'gnaye svāheti | vāgvai sarasvatī vāgyajñaḥ sāsyaiṣātmandevatādhītā bhavati vākpaśavo vai pūṣā puṣṭirvai pūṣā puṣṭiḥ paśavaḥ paśavo hi yajñaste 'syaita ātmanpaśava ādhītā bhavanti tadyadasyaitā ātmandevatā ādhītā bhavanti tasmādādhītayajūṃṣi nāma 3.1.4.[15] atha caturthī juhoti | āpo devīrbṛhatīrviśvaśambhuvo dyāvāpṛthivī uro antarikṣa bṛhaspataye haviṣā vidhema svāhetyeṣā ha nedīyo yajñasyāpāṃ hi kīrtayatyāpo hi yajño dyāvāpṛthivī uro antarikṣeti lokānāṃ hi kīrtayati bṛhaspataye haviṣā vidhema svāheti brahma vai bṛhaspatirbrahma yajña eteno haiṣā nedīyo yajñasya 3.1.4.[16] atha yām pañcamīṃ srucā juhoti | sā haiva pratyakṣaṃ yajño 'nuṣṭubhā hi tāṃ juhoti vāgghyanuṣṭubvāgghi yajñaḥ 3.1.4.[17] atha yaddhruvāyāmājyam pariśiṣṭam bhavati | tajjuhvāmānayati triḥ sruveṇājyavilāpanyā adhi juhvāṃ gṛhṇāti yattṛtīyaṃ gṛhṇāti tatsruvamabhipūrayati 3.1.4.[18] sa juhoti | viśvo devasya neturmarto vurīta sakhyam viśvo rāya iṣudhyati dyumnaṃ vṛṇīta puṣyase svāheti 3.1.4.[19] saiṣā devatābhiḥ paṅktirbhavati | viśvo devasyeti vaiśvadevaṃ neturiti sāvitram marto vurīteti maitraṃ dyumnaṃ vṛṇīteti bārhaspatyaṃ dyumnaṃ hi bṛhaspatiḥ puṣyasa iti pauṣṇam 3.1.4.[20] saiṣā devatābhiḥ paṅktirbhavati | pāṅkto yajñaḥ pāṅktaḥ paśuḥ pañcartavaḥ saṃvatsarasyaitamevaitayāpnoti yaddevatābhiḥ paṅktirbhavati 3.1.4.[21] tāṃ vā anuṣṭubhā juhoti | vāgvā anuṣṭubvāgyajñastadyajñam pratyakṣamāpnoti 3.1.4.[22] tadāhuḥ | etāmevaikāṃ juhuyādyasmai kāmāyetarā hūyanta etayaiva taṃ kāmamāpnotīti tāṃ vai yadyekāṃ juhuyātpūrṇāṃ juhuyātsarvaṃ vai pūrṇaṃ sarvamevainayaitadāpnotyatha yatsruvamabhipūrayati srucaṃ tadabhipūrayati tām pūrṇāṃ juhotyanvaivaitaducyate sarvāstveva hūyante 3.1.4.[23] tāṃ vā anuṣṭubhā juhoti | saiṣānuṣṭupsatyekatriṃśadakṣarā bhavati daśa pāṇyā aṅgulayo daśa pādyā daśa prāṇā ātmaikatriṃśo yasminnete prāṇāḥ pratiṣṭhitā etāvānvai puruṣaḥ puruṣo yajñaḥ puruṣasammito yajñaḥ sa yāvāneva yajño yāvatyasya mātrā tāvantamevainayaitadāpnoti yadanuṣṭubhaikatriṃśadakṣarayā juhoti 3.2.1. 3.2.1.[1] dakṣiṇenāhavanīyam prācīnagrīve kṛṣṇājine upastṛṇāti | tayorenamadhi dīkṣayati yadi dve bhavatastadanayorlokayo rūpaṃ tadenamanayorlokayoradhi dīkṣayati 3.2.1.[2] sambaddhānte bhavataḥ | sambaddhāntāviva hīmau lokau tardmasamute paścādbhavatastadimāveva lokau mithunīkṛtya tayorenamadhi dīkṣayati 3.2.1.[3] yadyu eka bhavati | tadeṣāṃ lokānāṃ rūpaṃ tadenameṣu lokeṣvadhi dīkṣayati yāni śuklāni tāni divo rūpaṃ yāni kṛṣṇāni tānyasyai yadi vetarathā yānyeva kṛṣṇāni tāni divo rūpaṃyāni śuklāni tānyasyai yānyeva babhrūṇīva harīṇi tānyantarikṣasya rūpaṃ tadenameṣu lokeṣvadhi dīkṣayati 3.2.1.[4] antakamu tarhi paścātpratyasyet | tadimāneva lokānmithunīkṛtya teṣvenamadhi dīkṣayati 3.2.1.[5] atha jaghanena kṛṣṇājine paścāt prāṅ jānvākna upaviśati sa yatra śuklānāṃ ca kṛṣṇānāṃ ca saṃdhirbhavati tadevamanimṛśya japatyṛkṣāmayoḥ śilpe stha iti yadvai pratirūpaṃ tacilpamṛcāṃ ca sāmnāṃ ca pratirūpe stha ityevaitadāha 3.2.1.[6] te vāmārabha iti | garbho vā eṣa bhavati yo dīkṣate sa candāṃsi praviśati tasmānnvaknāṅguliriva bhavati nyaknāṅgulaya iva hi garbhāḥ 3.2.1.[7] sa yadāha | te vāmārabha iti te vām praviśāmītyevaitadāha te mā pātamāsya yajñasyodṛca iti te mā gopāyatamāsya yajñasya saṃsthāyā ityevaitadāha 3.2.1.[8] atha dakṣiṇena jānunārohati | śarmāsi śarma me yaceti carma vā etatkṛṣṇasya tadasya tanmānuṣaṃ śarma devatrā tasmādāha śarmāsi śarma me yaceti namaste astu mā mā hiṃsīriti śreyāṃsaṃ vā eṣa upādhirohati yo yajñaṃ yajño hi kṛṣṇājinaṃ tasmā evaitadyajñāya nihnute tatho hainameṣa yajño na hinasti tasmādāha namaste astu mā mā hiṃsīriti 3.2.1.[9] sa vai jaghanārdha ivaivāgra āsīta | atha yadagra eva madhya upaviśedya enaṃ tatrānuṣṭhyā hareddrapsyati vā pra vā patiṣyatīti tathā haiva syāttasmājjaghanārdha ivaivāgra āsīta 3.2.1.[10] atha mekhalām pariharate | aṅgiraso ha vai dīkṣitānabalyamavindatte nānyadvratādaśanamavākalpayaṃsta etāmūrjamapaśyantsamāptiṃ tām madhyata ātmana ūrjamadadhata samāptiṃ tayā samāpnuvaṃstatho evaiṣa etām madhyata ātmana ūrjaṃdhatte samāptiṃ tayā samāpnoti 3.2.1.[11] sā vai śāṇī bhavati | mṛdvyasaditi nveva śāṇī yatra vai prajāpatirajāyata garbho bhūtvaitasmādyajñāttasya yannediṣṭhamulbamāsītte śaṇāstasmātte pūtayo vānti yadvasya jarāyvāsīttaddīkṣitavasanamantaraṃ vā ulbaṃ jarāyuṇo bhavati tasmādeṣāntarā vāsaso bhavati sa yathaivātaḥ prajāpatirajāyata garbho bhūtvaitasmādyajñādevamevaiṣo 'to jāyate garbho bhūtvaitasmādyajñāt 3.2.1.[12] sā vai trivṛdbhavati | trivṛddhyannam paśavo hyannam pitā mātā yajjāyate tattṛtīyaṃ tasmāttrivṛdbhavati 3.2.1.[13] muñjavalśenānvastā bhavati | vajro vai śaro virakṣastāyai stukāsargaṃ sṛṣṭā bhavati sā yatprasalavi sṛṣṭā syādyathedamanyā rajjavo mānuṣī syādyadvapasalavi sṛṣṭā syātpitṛdevatyā syāttasmātstukāsargaṃ sṛṣṭā bhavati 3.2.1.[14] tām pariharate | ūrgasyāṅgirasītyaṅgiraso hyetāmūrjamapaśyannūrṇamradā ūrjam mayi dhehīti nātra tirohitamivāsti 3.2.1.[15] atha nīvimudgūhate | somasya nīvirasītyadīkṣitasya vā asyaiṣāgre nīvirbhavatyathātra dīkṣitasya somasya tasmādāha somasya nīvirasīti 3.2.1.[16] atha prorṇute | garbho vā eṣa bhavati yo dīkṣate prāvṛtā vai garbho ulbeneva jarāyuṇeva tasmādvai prorṇute 3.2.1.[17] sa prorṇute | viṣṇoḥ śarmāsi śarma yajamānasyetyubhayaṃ vā eṣo 'tra bhavati yo dīkṣate viṣṇuśca yajamānaśca yadaha dīkṣate tadviṣṇurbhavati yadyajate tadyajamānastasmādāha viṣṇoḥ śarmāsi śarma yajamānasyeti 3.2.1.[18] atha kṛṣṇaviṣāṇāṃ sici badhnīte | devāśca vā asurāścobhaye prājāpatyāḥ prajāpateḥ piturdāyamupeyurmana eva devā upāyanvācamasurā yajñameva taddevā upāyanvācamasurā amūmeva devā upāyannimāmasurāḥ 3.2.1.[19] te devā yajñamabruvan | yoṣā vā iyaṃ vāgupamantrayasva hvayiṣyate vai tveti svayaṃ vā haivaikṣata yoṣā vā iyaṃ vāgupamantrayai hvayiṣyate vai meti tāmupāmantrayata sā hāsmā ārakādivaivāgra āsūyattasmādu strī puṃsopamantritārakādivaivāgre 'sūyati sa hovācārakādiva vai ma āsūyīditi 3.2.1.[20] te hocuḥ | upaiva bhagavo mantrayasva hvayiṣyate vai tveti tāmupāmantrayata sā hāsmai nipalāśamivovāda tasmādu strī puṃsopamantritā nipalāśamivaiva vadati sa hovāca nipalāśamiva vai me 'vādīditi 3.2.1.[21] te hocuḥ | upaiva bhagavo mantrayasva hvayiṣyate vai tveti tāmupāmantrayata sā hainaṃ juhuva tasmādu strī pumāṃsaṃ hvayata evottamaṃ sa hovācāhvata vai meti 3.2.1.[22] te devā īkṣāṃ cakrire | yoṣā vā iyaṃ vāgyadenaṃ na yuvitehaiva mā tiṣṭhantamabhyehīti brūhi tām tu na āgatām pratiprabrūtāditi sā hainaṃ tadeva tiṣṭhantamabhyeyāya tasmādu strī pumāṃsaṃ saṃskṛte tiṣṭhantamabhyaiti tāṃ haibhya āgatām pratiprovāceyaṃ vā āgāditi 3.2.1.[23] tāṃ devāḥ | asurebhyo 'ntarāyaṃstāṃ svīkṛtyāgnāveva parigṛhya sarvahutamajuhavurāhutirhi devānāṃ sa yāmevāmūmanuṣṭubhājuhavustadevaināṃ taddevāḥ svyakurvata te 'surā āttavacaso he 'lavo he 'lava iti vadantaḥ parābabhūvuḥ 3.2.1.[24] tatraitāmapi vācamūduḥ | upajijñāsyāṃ sa mlecastasmānna brāhmaṇo mlecedasuryā haiṣā vā natevaiṣa dviṣatāṃ sapatnānāmādatte vācaṃ te 'syāttavacasaḥ parābhavanti ya evametadveda 3.2.1.[25] so 'yaṃ yajño vācamabhidadhyau | mithunyenayā syāmiti tāṃ saṃbabhūva 3.2.1.[26] indro ha vā īkṣāṃ cakre | mahadvā ito 'bhvaṃ janiṣyate yajñasya ca mithunādvācaśca yanmā tannābhibhavediti sa indra eva garbho bhūtvaitanmithunam praviveśa 3.2.1.[27] sa ha saṃvatsare jāyamāna īkṣāṃ cakre | mahāvīryā vā iyaṃ yoniryā māmadīdharata yadvai meto mahadevābhvaṃ nānuprajāyeta yanmā tannābhibhavediti 3.2.1.[28] tām pratiparāmṛśyaveṣṭyācinat | tāṃ yajñasya śīrṣanpratyadadhādyajño hi kṛṣṇaḥ sa yaḥ sa yajñastatkṛṣṇājinaṃ yo sā yoniḥ sā kṛṣṇaviṣāṇātha yadenāmindra āveṣṭyācinattasmādāveṣṭiteva sa yathaivāta indro 'jāyata garbho bhūtvaitasmānmithunādevamevaiṣo 'to jāyate garbho bhūtvaitasmānmithunāt 3.2.1.[29] tāṃ vā uttānāmiva badhnāti | uttāneva vai yonirgarbham bibhartyatha dakṣiṇām bhruvamuparyupari lalāṭamupaspṛśatīndrasya yonirasītīndrasya hyeṣā yonirato vā hyenām praviśanpraviśatyato vā jāyamāno jāyate tasmādāhendrasya yonirasīti 3.2.1.[30] athollikhati | susasyāḥ kṛṣīskṛdhīti yajñamevaitajjanayati yadā vai suṣamam bhavatyathālaṃ yajñāya bhavati yado duḥṣamam bhavati na tarhyātmane canālam bhavati tadyajñamevaitajjanayati 3.2.1.[31] atha na dīkṣitaḥ | kāṣṭhena vā nakhena vā kaṇḍūyeta garbho vā eṣa bhavati yo dīkṣate yo vai garbhasya kāṣṭhena vā nakhena vā kaṇḍūyedapāsyanmrityettato dīkṣitaḥ pāmano bhavitordīkṣitaṃ vā anu retāṃsi tato retāṃsi pāmanāni janitoḥ svā vai yonī reto na hinastyeṣā vā etasya svā yonirbhavati yatkṛṣṇaviṣāṇā tatho hainameṣā na hinasti tasmāddīkṣitaḥ kṛṣṇaviṣāṇayaiva kaṇḍūyeta nānyena kṛṣṇaviṣāṇāyāḥ 3.2.1.[32] athāsmai daṇḍam prayacati | vajro vai daṇḍo virakṣastāyai 3.2.1.[33] audumbaro bhavati | annaṃ vā ūrgudumbara ūrjo 'nnādyasyāvaruddhyai tasmādaudumbaro bhavati 3.2.1.[34] mukhasammito bhavati | etāvadvai vīryaṃ sa yāvadeva vīryaṃ tāvāṃstadbhavati yanmukhasammitaḥ 3.2.1.[35] tamucrayati | ucrayasva vanaspata ūrdhvo mā pāhyaṃhasa āsya yajñasyodṛca ityūrdhvo mā gopāyāsya yajñasya saṃsthāyā ityevaitadāha 3.2.1.[36] atra haike | aṅguliśca nyacanti vācaṃ ca yacantyato hi kiṃ ca na japiṣyanbhavatīti vadantastadu tathā na kuryādyathā parāñcaṃ dhāvantamanulipseta taṃ nānulabhetaivaṃ ha sa yajñaṃ nānulabhate tasmādamutraivāṅgulīrnyacedamutra vācaṃ yacet 3.2.1.[37] atha yaddīkṣitaḥ | ṛcaṃ vā yajurvā sāma vābhivyāharatyabhisthiramabhisthiramevaitadyajñamārabhate tasmādamutraivāṅgulīrnyacedamutra vācaṃ yacet 3.2.1.[38] atha yadvācaṃ yacati | vāgvai yajño yajñamevaitadātmandhatte 'tha yadvācaṃyamo vyāharati tasmādu haiṣa visṛṣṭo yajñaḥ parāṅāvartate tatro vaiṣṇavīmṛcaṃ vā yajurvā japedyajño vai viṣṇustadyajñam punarārabhate tasyo haiṣā prāyaścittiḥ 3.2.1.[39] athaika udvadati | dīkṣito 'yam brāhmaṇo dīkṣito 'yam brāhmaṇa iti niveditamevainametatsantaṃ devebhyo nivedayatyayam mahāvīryo yo yajñam prāpadityayaṃ yuṣmākaiko 'bhūttaṃ gopāyatetyevaitadāha triṣkṛtva āha trivṛddhi yajñaḥ 3.2.1.[40] atha yadbrāhmaṇa ityāha | anaddheva vā asyātā purā jānam bhavatīdaṃ hyāhū rakṣāṃsi yoṣitamanusacante taduta rakṣāṃsyeva reta ādadhatītyathātrāddhā jāyate yo brahmaṇo yo yajñājjāyate tasmādapi rājanyaṃ vā vaiśyaṃ vā brāhmaṇa ityeva brūyādbrahmaṇo hi jāyate yo yajñājjāyate tasmādāhurna savanakṛtaṃ hanyādenasvī haiva savanakṛteti 3.2.2. 3.2.2.[1] vācaṃ yacati | sa vācaṃyama āsta āstamayāttadyadvācaṃ yacati 3.2.2.[2] yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma 3.2.2.[3] tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta evaṃ vā eṣa yajñaṃ sambharati yo dīkṣate vāgvai yajñaḥ 3.2.2.[4] tāmastamite vācaṃ visṛjate | saṃvatsaro vai prajāpatiḥ prajāpatiryajño 'horātre vai saṃvatsara ete hyenam pariplavamāne kurutaḥ so 'hannadīkṣiṣṭa sa rātrim prāpatsa yāvāneva yajño yāvatyasya mātrā tāvantamevaitadāptvā vācaṃ visṛjate 3.2.2.[5] taddhaike | nakṣatraṃ dṛṣṭvā vācaṃ visarjayantyatrānuṣṭyāstamito bhavatīti vadantastadu tathā na kuryātkva te syuryanmeghaḥ syāttasmādyatraivānuṣṭyāstamitam manyeta tadeva vācaṃ visarjayet 3.2.2.[6] aneno haike vācaṃ visarjayani | bhūrbhuvaḥ svariti yajñamāpyāyayāmo yajñaṃ saṃdadhma iti vadantastadu tathā na kuryānna ha sa yajñamāpyāyayati na saṃdadhāti ya etena vācaṃ visarjayati 3.2.2.[7] anenaiva vācaṃ visarjayet | vrataṃ kṛṇuta vrataṃ kṛṇutāgnirbrahmāgniryajño vanaspatiryajñiya ityeṣa hyasyātra yajño bhavatyetaddhaviryathā purāgnihotraṃ tadyajñenaivaitadyajñaṃ sambhṛtya yajñe yajñam pratiṣṭhāpayati yajñena yajñaṃ saṃtanoti saṃtataṃ hyevāsyaitadvratam bhavatyā sutyāyai triṣkṛtva āha trivṛddhi yajñaḥ 3.2.2.[8] athāgnimabhyāvṛtya vācaṃ visṛjate | na ha sa yajñamāpyāyayati na saṃdadhāti yo 'to 'nyena vācaṃ visṛjate sa prathamaṃ vyāharantsatyaṃ vāco 'bhivyāharati 3.2.2.[9] agnirbrahmeti | agnirhyeva brahmāgniryajña ityagnirhyeva yajño vanaspatiryajñiya iti vanaspatayo hi yajñiyā na hi manuṣyā yajeranyadvanaspatayo na syustasmādāha vanaspatiryajñiya iti 3.2.2.[10] athāsmai vrataṃ śrapayanti | devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko bhavati śṛtaṃ vai devānāṃ havirnāśṛtaṃ tasmācrapayanti tadeṣa eva vratayati nāgnau juhoti tadyadeṣa eva vratayati nāgnau juhoti 3.2.2.[11] yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma 3.2.2.[12] tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta eṣa vā atra yajño bhavati yo dīkṣata eṣa hyenaṃ tanuta eṣa enaṃ janayati tadyadevātra yajñasya nirdhītaṃ yadvidugdhaṃ tadevaitatpunarāpyāyayati yadeṣa eva vratayati nāgnau juhoti na hāpyāyayedyadagnau juhuyājjuhvadu haiva manyeta nājuhvat 3.2.2.[13] ime vai prāṇāḥ | manojātā manoyujo dakṣakratavo vāgevāgniḥ prāṇodānau mitrāvaruṇau cakṣurādityaḥ śrotraṃ viśve devā etāsu haivāsyaitaddevatāsu hutam bhavati 3.2.2.[14] taddhaike | prathame vrata ubhau vrīhiyavāvāvapantyubhābhyāṃ rasābhyāṃ yadevātra yajñasya nirdhītaṃ yadvidugdhaṃ tatpunarāpyāyayāma iti vadanto yadyu vratadughā na duhīta yasyaivātaḥ kāmayeta tasya vrataṃ kuryādetadu hyevāsyaitā ubhau vrīhiyavāvanvārabdhau bhavata iti tadu tathā na kuryānna ha sa yajñamāpyāyayati na saṃdadhāti ya ubhau vrīhiyavāvāvapati tasmādanyataramevāvapeddhavirvā asyaitā ubh au vrīhiyavau bhavataḥ sa yadevāsyaitau havirbhavatastadevāsyaitāvanvārabdhau bhavato yadyu vratadughā na duhīta yasyaivātaḥ kāmayeta tasya vrataṃ kuryāt 3.2.2.[15] taddhaike | prathame vrate sarvauṣadhaṃ sarvasurabhyāvapanti yadi dīkṣitamārtirvindedyenaivātaḥ kāmayeta tena bhiṣajyedyathā vratena bhiṣajyediti tadu tathā na kuryānmānuṣaṃ ha te yajñe kurvanti vyṛddhaṃ vai tadyajñasya yanmānuṣaṃ nedvyṛddhaṃ yajñe karavāṇīti yadi dīkṣitamārtirvindedyenaivātaḥ kāmayeta tena bhiṣajyetsamāptirhyeva puṇyā 3.2.2.[16] athāsmai vratam prayacati | atinīya mānuṣaṃ kālaṃ sāyaṃdugdhamapararātre prātardugdhamaparāhṇe vyākṛtyā eva daivaṃ caivaitanmānuṣaṃ ca vyākaroti 3.2.2.[17] athāsmai vratam pradāsyannapa upasparśayati | daivīṃ dhiyam manāmahe sumṛḍīkāmabhiṣṭaye varcodhāṃ yajñavāhasaṃ sutīrthā no asadvaśa iti mānuṣāya vā eṣa purāśanāyāvanenikte 'thātra daivyai dhiye tasmādāha daivīṃ dhiyam manāmahe sumṛḍīkāmabhiṣṭaye varcodhāṃ yajñavāhasaṃ sutīrthā no asadvaśa iti sa yāvatkiyacca vrataṃ vratayiṣyannapa upaspṛśedetenaivopaspṛśet 3.2.2.[18] atha vrataṃ vratayati | ye devā manojātā manoyujo dakṣakratavaste no 'vantu te naḥ pāntu tebhyaḥ svāheti tadyathā vaṣaṭkṛtaṃ hutamevamasyaitadbhavati 3.2.2.[19] atha vrataṃ vratayitvā nābhimupaspṛśate | śvātrāḥ pītā bhavata yūyamāpo asmākamantarudare suśevāḥ tā asmabhyamayakṣmā anamīvā anāgasaḥ svadantu devīramṛtā ṛtāvṛdhā iti devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko bhavatyanutsiktaṃ vai devānāṃ havirathaitadvrataprado mithya karoti vratamupotsiñcanvratam pramīṇāti tasyo haiṣā prāyaścittistatho hāsyaitanna mithyākṛtam bhavati na vratam pramīṇāti tasmādāha śvātrāḥ pītā bhavata yūyamāpo asmākamantarudare suśevāḥ tā asmabhyamayakṣmā anamīvā anāgasaḥ svadantu devīramṛtā ṛtāvṛdha iti sa yāvatkiyacca vrataṃ vratayitvā nābhimupaspṛśedetenaivopaspṛśetkastadveda yadvra2taprado vratamupotsiñcet 3.2.2.[20] atha yatra mekṣyanbhavati | tatkṛṣṇaviṣāṇayā loṣṭaṃ vā kiṃcidvopahantīyaṃ te yajñiyā tanūritīyaṃ vai pṛthivī devo devayajanī sā dīkṣitena nābhimihyā tasyā etadudgṛhyaiva yajñiyāṃ tanūmathāyajñiyaṃ śarīramabhimehatyapo muñcāmi na prajāmityubhayaṃ vā ata etyāpaśca retaśca sa etadapa eva muñcati na prajāmaṃhomucaḥ svāhākṛtā ityaṃhasa iva hyetā muñcanti yadudare guṣṭitam bhavati tasmā dāhāṃhomuca iti svāhākṛtām pṛthivīmāviśatetyāhutayo bhūtvā śāntāḥ pṛthivīmāviśatetyevaitadāha 3.2.2.[21] atha punarloṣṭaṃ nyasyati | pṛthivyā sambhavetīyaṃ vai pṛthivī devī devayajanī sā dīkṣitena nābhimihyā tasyā etadudgṛhyaiva yajñiyāṃ tanūmathāyajñiyaṃ śarīramabhyamikṣattāmevāsyāmetatpunaryajñiyāṃ tanūṃ dadhāti tasmādāha pṛthivyā sambhaveti 3.2.2.[22] athāgnaye paridāya svapiti | devānvā eṣa upāvartate yo dīkṣate sa devatānāmeko bhavati na vai devāḥ svapantyanavaruddho vā etasyāsvapno bhavatyagnirvai devānāṃ vratapatistasmā evaitatparidāya svapityagne tvaṃ su jāgṛhi vayaṃ su mandiṣīmahītyagne tvaṃ jāgṛhi vayaṃ svapsyāma ityevaitadāha rakṣā ṇo aprayucanniti gopāya no 'pramatta ityevaitadāha prabudhe naḥ punaskṛdhīti yathetaḥ suptvā svasti prabudhyāmahā evaṃ naḥ kurvityevaitadāha 3.2.2.[23] atha yatra suptvā | punarnāvadrāsyanbhavati tadvācayati punarmanaḥ punarāyurma āganpunaḥ prāṇaḥ punarātmā ma āganpunaścakṣuḥ punaḥ śrotram ma āganniti sarve ha vā ete svapato 'pakrāmanti prāṇa eva na tairevaitatsuptvā punaḥ saṃgacate tasmādāha punarmanaḥ punarāyurma āganpunaḥ prāṇaḥ punarātmā ma āganpunaścakṣuḥ punaḥ śrotram ma āgan vaiśvānaro adabdhastanūpā agnirnaḥ pātu duritādavadyāditi tadyadevātra svapnena vā yena vā mithyākarma tasmānnaḥ sarvasmādagnirgopāyatvityevaitadāha tasmādāha vaiśvānaro adabdhastanūpā agnirnaḥ pātu duritādavadyāditi 3.2.2.[24] atha yaddīkṣitaḥ | avratyaṃ vā vyāharati krudhyati vā tanmithyākaroti vratam pramīṇātyakrodho hyeva dīkṣitasyāgnirvai devānāṃ vratapatistamevaitadupadhāvati tvamagne vratapā asi deva ā martyeṣvā tvāṃ yajñaṣvīḍya iti tasyo haiṣā prāyaścittistatho hāsyaitanna mithyākṛtam bhavati na vratam pramīṇāti tasmādāha tvamagne vratapā asi deva ā martyeṣvā tvaṃ yajñaṣvīḍya iti 3.2.2.[25] atha yaddīkṣitāyābhiharanti | tasminvācayati rāsveyatsomā bhūyo bhareti somo ha vā asmā etadyute yaddīkṣitāyābhiharanti sa yadāha rāsveyayatsometi rāsva na iyatsometyevaitadāhā bhūyo bharetyā no bhūyo haretyevaitadāha devo naḥ savitā vasordātā vasvadāditi tatho hāsmā etatsavitṛprasūtameva dānāya bhavati 3.2.2.[26] purāstamayādāha | dīkṣita vācaṃ yaceti tāmastamite vācaṃ visṛjate purodayādāha dīkṣita vācaṃ yaceti tāmudite vācaṃ visṛjate saṃtatyā evāharevaitadrātryā saṃtanotyahnā rātrim 3.2.2.[27] nainamanyatra carantamabhyastamiyāt | na svapantamabhyudiyātsa yadenamanyatra carantamabhyastamiyādrātrerenaṃ tadantariyādyatsvapantamabhyudiyādahna enaṃ tadantariyānnātra prāyaścittirasti pratigupyamevaitasmāt na purāvabhṛthādapo 'bhyaveyānnainamabhivarṣedanavakLptaṃ ha tadyatpurāvabhṛthādapo 'bhyaveyādyadvainamabhivarṣedatha parihvālaṃ vācaṃ vadati na mānuṣīm prasṛtāṃ tadyatparihvālaṃ vācaṃ vadati na mānuṣīm prasṛtām 3.2.2.[28] yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha yadenenāyopayaṃstasmādyūpo 3.2.2.[29] tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta evaṃ vā eṣa yajñaṃ sambharati yo dīkṣate vāgvai yajñastadyadevātra yajñasya nirdhītaṃ yadvidugdhaṃ tadevaitatpunarāpyāyayati yatparihvālaṃ vācaṃ vadati na mānuṣī prasṛtāṃ na hāpyāyayedyatprasṛtām mānuṣīṃ vācaṃ vadettasmātparihvālaṃ vācaṃ vadati na mānuṣīm prasṛtām 3.2.2.[30] sa vai dhīkṣate | vāce hi dhīkṣate yajñāya hi dhīkṣate yajño hi vāgdhīkṣito ha vai nāmaitadyaddīkṣita iti 3.2.3. 3.2.3.[1] ādityaṃ carum prāyaṇīyaṃ nirvapati | devā ha vā asyāṃ yajñaṃ tanvānā imāṃ yajñādantarīyuḥ sā haiṣāmiyaṃ yajñam mohayāṃ cakāra kathaṃ nu mayi yajñaṃ tanvānā māṃ yajñādantarīyuriti taṃ ha yajñaṃ na prajajñuḥ 3.2.3.[2] te hocuḥ | yannvasyāmeva yajñamataṃsmahi kathaṃ nu no 'mahatkathaṃ na prajānīma iti 3.2.3.[3] te hocuḥ | asyāmeva yajñaṃ tanvānā imāṃ yajñādantaragāma sā na iyameva yajñamamūmuhadimāmevopadhāvāmeti 3.2.3.[4] te hocuḥ | yannu tvayyeva yajñamataṃsmahi kathaṃ nu no 'muhatkathaṃ na prajānīma iti 3.2.3.[5] sā hovāca | mayyeva yajñaṃ tanvānā māṃ yajñādantaragāta sā vo 'hameva yajñamamūmuham bhāgaṃ nu me kalpayatātha yajñaṃ drakṣyathātha prajñāsyatheti 3.2.3.[6] tatheti devā abruvan | tavaiva prāyaṇīyastavodayanīya iti tasmādeṣa āditya eva prāyaṇīyo bhavatyāditya udayanīya iyaṃ hyevāditistato yajñamapaśyaṃstamatanvata 3.2.3.[7] sa yadādityaṃ carum prāyaṇīyaṃ nirvapati | yajñasyaiva dṛṣṭyai yajñaṃ dṛṣṭvā krīṇāni taṃ tanavā iti tasmādādityaṃ carum prāyaṇīyaṃ nirvapati tadvai niruptaṃ havirāsīdaniṣṭā devatā 3.2.3.[8] athaibhyaḥ pathyā svastiḥ prārocata | tāmayajanvāgvai pathyā svastirvāgyajñastadyajñamapaśyaṃstamatanvata 3.2.3.[9] athaibhyo 'gniḥ sārocata | tamayajantsa yadāgneyaṃ yajñasyāsīttadapaśyanyadvai śuṣkaṃ yajñasya tadāgneyaṃ tadapaśyaṃstadatanvata 3.2.3.[10] athaibhyaḥ somaḥ prārocata | tamayajantsa yatsaumyaṃ yajñasyāsīttadapaśyanyadvā ārdraṃ yajñasya tatsaumyaṃ tadapaśyaṃstadatanvata 3.2.3.[11] athaibhyaḥ savitā prārocata | tamayajanpaśavo vai savitā paśavo yajñastadyajñamapaśyaṃstamatanvatātha yasyai devatāyai havirniruptamāsottāmayajan 3.2.3.[12] tā vā etāḥ | pañca devatā yajati yo vai sa yajño mugdha āsītpāṅkto vai sa āsīttametābhiḥ pañcabhirdevatābhiḥ prājānan 3.2.3.[13] ṛtavo mugdhā āsanpañca | tānetābhireva pañcabhirdevatābhih prājānan 3.2.3.[14] diśo mugdhā āsanpañca | tā etābhireva pañcabhirdevatābhiḥ prājānan 3.2.3.[15] udīcīmeva diśam | pathyayā svastyā prājānaṃstasmādatrottarāhi vāgvadati kurupañcālatrā vāgghyeṣā nidānenodīcīṃ hyetayā diśam prājānannudīcī hyetasyai dik 3.2.3.[16] prācīmeva diśam | agninā prājānaṃstasmādagnim paścātprāñcamuddhṛtyopāsate prācīṃ hyetena diśam prājānanprācī hyetasya dik 3.2.3.[17] dakṣiṇāmeva diśam | somena prājānaṃstasmātsomaṃ krītaṃ dakṣiṇā parivahanti tasmādāhuḥ pitṛdevatyaḥ soma iti dakṣiṇāṃ hyetena diśam prājānandakṣiṇā hyetasya dik 3.2.3.[18] pratīcīmeva diśam | savitrā prājānanneṣa vai savitā ya eṣa tapati tasmādeṣa pratyaṅṅeti pratīcīṃ hyetena diśam prājānanpratīcī hyetasya dik 3.2.3.[19] ūrdhvāmeva diśam | adityā prājānanniyaṃ vā aditistasmādasyāmūrdhvā oṣadhayo jāyanta ūrdhvā vanaspataya ūrdhvāṃ hyetayā diśam prājānannūrdhvā hyetasyai dik 3.2.3.[20] śiro vai yajñasyātithyam | bāhū prāyaṇīyodayanīyāvabhito vai śiro bāhū bhavatastasmādabhita ātithyamete haviṣī bhavataḥ prāyaṇīyaścodayanīyaśca 3.2.3.[21] tadāhuḥ | yadeva prāyaṇīye kriyeta tadudayanīye kriyeta yadeva prāyaṇīyasya barhirbhavati tadudayanīyasya barhirbhavatīti tadapoddhṛtya nidadhāti tāṃ sthālīṃ sakṣāmakarṣām pramṛjya mekṣaṇaṃ nidadhāti ya eva prāyaṇīyasyartvijo bhavanti ta udayanīyasyartvijo bhavanti tadyadetatsamānaṃ yajñe kriyate tena bāhū sadṛśau tena sarūpau 3.2.3.[22] tadu tathā na kuryāt | kāmamevaitadbarhiranupraharedevam mekṣaṇaṃ nirṇijya sthālīṃ nidadhyādya eva prāyaṇīyasyartvijo bhavanti ta udayanīyasyartvijo bhavanti yadyu te vipretāḥ syurapyanya eva syuḥ sa yadvai samānīrdevatā yajati samānāni havīṃṣi bhavanti tenaiva bāhū sadṛśau tena sarūpau 3.2.3.[23] sa vai pañca prāyaṇīye devatā yajati | pañcodayanīye tasmātpañcetthādaṅgulayaḥ pañcetthāttacamyvantam bhavati na patnīḥ saṃyājayanti pūrvārdhaṃ vā anvātmano bāhū pūrvārdhamevaitadyajñasyābhisaṃskaroti tasmācamyvantam bhavati na patnīḥ saṃyājayanti 3.2.4. 3.2.4.[1] divi vai soma āsīt | atheha devāste devā akāmayantā naḥ somo gacettenāgatena yajemahīti ta ete māye asṛjanta suparṇīṃ ca kadrūṃ ca taddhiṣṇyānām brāhmaṇe vyākhyāyate sauparṇīkādravaṃ yathā tadāsa 3.2.4.[2] tebhyo gāyatrī somamacāpatat | tasyā āharantyai gandharvo viśvāvasuḥ paryamuṣṇātte devā aviduḥ pracyuto vai parastātsomo 'tha no nāgacati gandharvā vai paryamoṣiṣuriti 3.2.4.[3] te hocuḥ | yoṣitkāmā vai gandharvā vācamevaibhyaḥ prahiṇavāma sā naḥ saha somenāgamiṣyatīti tebhyo vācam prāhiṇvantsaināntsaha somenāgacat 3.2.4.[4] te gandharvā anvāgatyābruvan | somo yuṣmākaṃ vāgevāsmākamiti tatheti devā abruvanniho cedāgānmaināmabhīṣaheva naiṣṭa vihvayāmahā iti tāṃ vyahvayanta 3.2.4.[5] tasyai gandharvāḥ | vedāneva procira iti vai vayaṃ vidmeti vayaṃ vidmeti 3.2.4.[6] atha devāḥ | vīṇāmeva sṛṣṭvā vādayanto nigāyanto niṣeduriti vai vayaṃ gāsyāma iti tvā pramodayiṣyāmaha iti sā devānupāvavarta sā vai sā tanmoghamupāvavarta yā stuvadbhyaḥ śaṃsadbhyo nṛttaṃ gītamupāvavarta tasmādapyetarhi moghasaṃhitā eva yoṣā evaṃ hi vāgupāvartata tāmu hyanyā anu yoṣāstasmādya eva nṛtyati yo gāyati tasminnevaitā nimiślatamā iva 3.2.4.[7] tadvā etadubhayaṃ deveṣvāsīt | somaśca vākca sa yatsomaṃ krīṇātyāgatyā evāgatena yajā ityanāgatena ha vai sa somena yajate yo 'krītena yajate 3.2.4.[8] atha yaddhruvāyāmājyam pariśiṣṭam bhavati | tajjuhvāṃ catuṣkṛtvo vigṛhṇāti barhiṣā hiraṇyam prabadhyāvadhāya juhoti kṛtsnena payasā juhavānīti samānajanma vai payaścahiraṇyaṃ cobhayaṃ hyagniretasam 3.2.4.[9] sa hiraṇyamavadadhāti | eṣā te ṣukra tanūretadvarca iti varco vā etadyaddhiraṇyaṃ tayā sambhavam bhrājaṃ gaceti sa yadāha tayā sambhaveti tayā sampṛcyasvetyevaitadāha bhrājaṃ gaceti somo vai bhrāṭ somaṃ gacetyevaitadāha 3.2.4.[10] tāṃ yathaivādo devāḥ | prāhiṇvantsomamacaivamevaināmeṣa etatprahiṇoti somamaca vāgvai somakrayaṇī nidānena tāmetayāhutyā prīṇāti prītayā somaṃ krīṇānīti 3.2.4.[11] sa juhoti | jūrasītyetaddha vā asyā ekaṃ nāma yajjūrasīti dhṛtā manaseti manasā vā iyaṃ vāgdhṛtā mano vā idam purastādvāca itthaṃ vada maitadvādīrityalaglamiva ha vai vāgvadedyanmano na syāttasmādāha dhṛtā manaseti 3.2.4.[12] juṣṭā viṣṇava iti | juṣṭā somāyetyevaitadāha yamacema iti tasyāste satyasavasaḥ prasava iti satyaprasavā na edhi somaṃ no 'cehītyevaitadāha tanvo yantramaśīya svāheti sa ha vai tanvo yantramaśnute yo yajñasyodṛcaṃ gacati yajñasyodṛcaṃ gacānītyevaitadāha 3.2.4.[13] atha hiraṇyamapoddharati | tanmanuṣyeṣu hiraṇyaṃ karoti sa yatsahiraṇyaṃ juhuyātparāgu haivaitanmanuṣyebhyo hiraṇyam pravṛñjyāttanna manuṣyeṣu hiraṇyamabhigamyeta 3.2.4.[14] so 'poddharati | śukramasi candramasyamṛtamasi vaiśvadevamasīti kṛtsnena payasā hutvā yadevaitattadāha śukramasīti śukraṃ hyetaccandramasīti candraṃ hyetadamṛtamasītyamṛtaṃ hyetadvaiśvadevamasīti vaiśvadevaṃ hyetatpramucya tṛṇam barhiṣyapisṛjati sūtreṇa hiraṇyam prabadhnīte 3.2.4.[15] athāparaṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā | anvārabhasva yajamānetyāhāporṇuvanti śālāyai dvāre dakṣiṇataḥ somakrayaṇyupatiṣṭhate tatprahitāmevaināmetatsatīm prāhaiṣīdvāgvai somakrayaṇī nidānena tāmetayāhutyāpraiṣītprītayā somaṃ krīṇānīti 3.2.4.[16] athopaniṣkramyābhimantrayate | cidasi manāsīti cittaṃ vā idam mano vāganuvadati dhīrasi dakṣiṇeti dhiyā-dhiyā hyetayā manuṣyā jujyūṣantyanūkteneva prakāmodyeneva gāthābhiriva tasmādāha dhīrasīti dakṣiṇeti dakṣiṇā hyeṣā kṣatriyāsi yajñiyāsīti kṣatriyā hyeṣā yajñiyā hyeṣāditirasyubhayataḥśīrṣṇīti sa yadenayā samānaṃ sadviparyāsaṃ vadati yadaparaṃ tatpūrvaṃ karoti yatpūrvaṃ tadapara ṃ tenobhayataḥśīrṣṇī tasmādāhāditirasyubhayataḥśīrṣṇīti 3.2.4.[17] sā naḥ suprācī supratīcyedhīti | suprācī na edhi somaṃ no 'cehītyevaitadāha supratīcī ta edhi somena naḥ saha punarehītyevaitadāha tasmādāha sā naḥ suprācī supratīcyedhīti 3.2.4.[18] mitrastvā padi badhnītāmiti | varuṇyā vā eṣā yadrajjuḥ sā yadrajjvābhihitā syādvaruṇyā syādyadvanabhihitā syādayateva syādetadvā avaruṇyaṃ yanmaitraṃ sā yathā rajjvābhihitā yataivamasyai tadbhavati yadāha mitrastvā padi badhnītāmiti 3.2.4.[19] pūṣādhvanaspātviti | iyaṃ vai pṛthivī pūṣā yasya vā iyamadhvangoptrī bhavati tasya na kā cana hvalā bhavati tasmādāha pūṣādhvanaspātviti 3.2.4.[20] indrāyādhyakṣāyeti | svadhyakṣāsadityevaitadāha yadāhendrāyādhyakṣāyetyanu mātā manyatāmanu pitānu bhrātā sagarbhyo 'nu sakhā sayūthya iti sā yatte janma tena no 'numatā somamacehītyevaitadāha sā devi devamacehīti devī hyeṣā devamacaiti yadvākṣomaṃ tasmādāha sā devi devamacehītīndrāya somamitīndro vai yajñasya devatā tasmādāhendrāya somamiti rudrastvāvartayatvityapraṇāśāyaitadāha rudr aṃ hi nāti paśavaḥ svasti somasakhā punarehīti svasti naḥ somena saha punarehītyevaitadāha 3.2.4.[21] tāṃ yathaivādo devāḥ | prāhiṇvantsomamaca saināntsaha somenāgacadevamevaināmeṣa etatprahiṇoti somamaca sainaṃ saha somenāgacati 3.2.4.[22] taṃ yathaivādo devāḥ | vyahvayanta gandharvaiḥ sā devānupāvartataivamevaināmetadyajamāno vihvayate sā yajamānamupāvartate tāmudīcīmatyākurvantyudīcī hi manuṣyāṇāṃ dikṣo eva yajamānasya tasmādudīcīmatyākurvanti 3.3.1. 3.3.1.[1] sapta padānyanunikrāmati | vṛṅkta evaināmetattasmātsapta padānyanunikrāmati yatra vai vācaḥ prajātāni candāṃsi saptapadā vai teṣām parārdhyā śakvarī tāmevaitatparastādarvācīṃ vṛṅkte tasmātsapta padānyanunikrāmati 3.3.1.[2] sa vai vāca eva rūpeṇānunikrāmati | vasvyasyaditirasyādityāsi rudrāsi candrāsīti vasvī hyeṣāditirhyeṣādityā hyeṣā rudrā hyeṣā candrā hyeṣā bṛhaspatiṣṭvā sumne ramṇātviti brahma vai bṛhaspatirbṛhaspatiṣṭvā sādhunāvartayatvityevaitadāha rudro vasubhirācaka ityapraṇāśāyaitadāha rudraṃ hi nāti paśavaḥ 3.3.1.[3] atha saptamam padam paryupaviśanti | sa hiraṇyam pade nidhāya juhoti na vā anagnāvāhutirhūyate 'gniretasaṃ vai hiraṇyaṃ tatho hāsyaiṣāgnimatyevāhutirhutā bhavati vajro vā ājyaṃ vajreṇaivaitadājyena spṛṇute tāṃ spṛtvā svīkurute 3.3.1.[4] sa juhoti | adityāstvā mūrdhannājigharmītīyaṃ vai pṛthivyaditirasyai hi mūrdhanjuhoti devayajane pṛthivyā iti devayajane hi pṛthivyai juhotīḍāyāspadamasi ghṛtavatsvāheti gaurvā iḍā gorhi pade juhoti ghṛtavatsvāheti ghṛtavaddhyetadabhihutam bhavati 3.3.1.[5] atha sphyamādāya parilikhati | vajro vai sphyo vajreṇaivaitatparilikhati triṣkṛtvaḥ parilikhati trivṛtaivaitadvajreṇa samantam parigṛhṇātyanatikramāya 3.3.1.[6] sa parilikhati | asme ramasveti yajamāne ramasvetyevaitadāhātha samullikhya padaṃ sthālyāṃ saṃvapatyasme te bandhuriti yajamāne te bandhurityevaitadāha 3.3.1.[7] athāpa upaninayati | yatra vā asyai khanantaḥ krūrīkurvantyapaghnanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayati tadadbhiḥ saṃdadhāti tasmādapa upaninayati 3.3.1.[8] atha yajamānāya padaṃ prayacati | tve rāya iti paśavo vai rāyastvayi paśava ityevaitadāha tadyajamānaḥ pratigṛhṇāti me rāya iti paśavo vai rāyo mayi paśava ityevaitadāha 3.3.1.[9] athādhvaryurātmānamupaspṛśati | mā vayaṃ rāyaspoṣeṇa viyauṣmeti tatho hādhvaryuḥ paśubhya ātmānaṃ nāntareti 3.3.1.[10] atha patnyai padam pratiparāharanti | gṛhā vai patnyai pratiṣṭhā tadgṛheṣvevaināmetatpratiṣṭāyām pratiṣṭhāpayati tasmātpatnyai padam pratiparāharanti 3.3.1.[11] tāṃ neṣṭā vācayati | toto rāya ityathaināṃ somakrayaṇyā saṃkhyāpayati vṛṣā vai somo yoṣā patnyeṣa vā atra somo bhavati yatsomakrayaṇī mithunamevaitatprajananaṃ kriyate tasmādenāṃ somakrayaṇyā saṃkhyāpayati 3.3.1.[12] sa saṃkhyāpayati | samakhye devyā dhiyā saṃ dakṣiṇayorucakṣasā mā ma āyuḥ pramoṣīrmo ahaṃ tava vīraṃ videya tava devi saṃdṛśītyāśiṣamevaitadāśāste putro vai vīraḥ putraṃ videya tava saṃdṛśītyevaitadāha 3.3.1.[13] sā yā babhruḥ piṅgākṣī | sā somakrayaṇī yatra vā indrāviṣṇū tredhā sahasraṃ vyairayetāṃ tadekātyaricyata tāṃ tredhā prājanayatāṃ tasmādyo 'pyetarhi tredhā sahasraṃ vyākuryādekaivātiricyeta 3.3.1.[14] sā yā babhruḥ piṅgākṣī | sā somakrayaṇyatha yā rohiṇī sā vārtraghnī yāmidaṃ rājā saṃgrāmaṃ jitvodākurute 'tha yā rohiṇī śyetākṣī sā pitṛdevatyā yāmidam pitṛbhyo ghnanti 3.3.1.[15] sā yā babhruḥ piṅgākṣī | sā somakrayaṇī syādyadi babhrum piṅgākṣīṃ na vindedaruṇā syādyadyaruṇāṃ na vindedrohiṇī vārtraghnī syādrohiṇyai hatveva śyetākṣyā āśāṃ neyāt 3.3.1.[16] sā syādapravītā | vāgvā eṣā nidāneta yatsomakrayaṇyayātayāmnī vā iyaṃ vāgayātayāmnyapravītā tasmādapravītā syātsā syādavaṇḍākūṭākāṇākarṇālakṣitāsaptaśaphā sā hyekarūpaikarūpā hīyaṃ vāk 3.3.2. 3.3.2.[1] padaṃ samupya pāṇī avanenikte | tadyatpāṇī avanenikte vajro vā ājyaṃ retaḥ somo nedvajreṇājyena retaḥ somaṃ hinasānīti tasmātpāṇī avanenikte 3.3.2.[2] athāsyāṃ hiraṇyam badhnīte | dvayaṃ vā idaṃ na tṛtīyamasti satyaṃ caivānṛtaṃ ca satyamava devā anṛtam manuṣyā agniretasaṃ vai hiraṇyaṃ satyenāṃśūnupaspṛśāni satyena somam parāhaṇānīti tasmādvā asyāṃ hiraṇyam badhnīte 3.3.2.[3] atha sampreṣyati | somopanahanamāhara somaparyāṇahanamāharoṣṇīṣamāhareti sa yadeva śobhanaṃ tatsomopanahanaṃ syādvāso hyasyaitadbhavati śobhanaṃ hyetasya vāsaḥ sa yo hainaṃ śobhanenopacarati śobhate hātha ya āha yadeva kiṃ ceti yaddhaiva kiṃ ca bhavati tasmādyadeva śobhanaṃ tatsomopanahanaṃ syādyadeva kiṃ ca somaparyāṇahanam 3.3.2.[4] yadyuṣṇīṣaṃ vindet | uṣṇīṣaḥ syādyadyuṣṇīṣaṃ na vindetsomaparyāṇahanasyaiva dvyaṅgulaṃ vā tryaṅgulaṃ vāvakṛnteduṣṇīṣabhājanamadhvaryurvā yajamāno vā somopanahamādatte ya eva kaśca somaparyāṇahanam 3.3.2.[5] athāgreṇa rājānaṃ vicinvanti | tadudakumbha upanihito bhavati tadbrāhmaṇa upāste tadabhyāyanti prāñcaḥ 3.3.2.[6] tadāyatsu vācayati | eṣa te gāyatro bhāga iti me somāya brūtādeṣa te traiṣṭubho bhāga iti me somāya brūtādeṣa te jāgato bhāga iti me somāya brūtāccandonāmānāṃ sāmrājyaṃ gaceti me somāya brūtādityekaṃ vā eṣa krīyamāṇo 'bhikrīyate candasāmeva rājyāya candasāṃ sāmrājyāya ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tametadāha candasāmeva tvā rājyāya krīṇāmi candasāṃ sāmrājyāya na badhāyatyathetya prāṅgupaviśati 3.3.2.[7] so 'bhimṛśati | āsmāko 'sīti sva iva hyasyaitadbhavati yadāgatastasmādāhāsmāko 'sīti śukraste grahya iti śukraṃ hyasmādgrahaṃ grahīṣyanbhavati vicitastvā vicinvantviti sarvatvāyaitadāha 3.3.2.[8] atra haike | tṛṇaṃ vā kāṣṭhaṃ vāvittvāpāsyanti tadu tathā na kuryātkṣatraṃ vai somo viḍanyā oṣadhayo 'nnaṃ vai kṣatriyasya viṭ sa yathā grasitamanuhāyācidya parāsyedevaṃ tattasmādabhyeva mṛśedvicitastvā vicinvantviti tadya evāsya vicetārasta enaṃ vicinvanti 3.3.2.[9] atha vāsaḥ | dviguṇaṃ vā caturguṇaṃ vā prāgdaśaṃ vodagdaśaṃ vopastṛṇāti tadrājānam mimīte sa yadrājānam mimīte tasmānmātrā manuṣyeṣu mātro yo cāpyanyā mātrā 3.3.2.[10] sāvitryā mimīte | savitā vai devānām prasavitā tatho hāsmā eṣa savitṛprasūta eva krayāya bhavati 3.3.2.[11] aticandasā mimīte | eṣā vai sarvāṇi candāṃsi yadaticandāstathā hāsyaiṣa sarvaireva candobhirmito bhavati tasmādaticandasā mimīte 3.3.2.[12] sa mimīte | abhi tyaṃ devaṃ savitāramoṇyoḥ kavikratumarcāmi satyasavaṃ ratnadhāmabhi priyam matiṃ kavim 3.3.2.[13] ūrdhvā yasyāmatirbhā adidyutatsavīmani hiraṇyapāṇiramimīta sukratuḥ kṛpā svariti 3.3.2.[14] etayā sarvābhiḥ | etayā catasṛbhiretayā tisṛbhiretayā dvābhyāmetayaikayaitayaivaikayaitayā tisṛbhiretayā catasṛbhiretayā sarvābhiḥ samasyāñjalinādhyāvapati 3.3.2.[15] sa vā udācaṃ nyācam mimīte | sa yadudācaṃ nyācam mimīta imā evaitadaṅgulīrnānājānāḥ karoti tasmādimā nānā jāyante 'tha yatsaha sarvābhirmimīte saṃśliṣṭā iva haivaimā jāyeraṃstasmādvā udācaṃ nyācam mimīte 3.3.2.[16] yadvevodācaṃ nyācam mimīte | imā evaitannānāvīryāḥ karoti tasmādimā nānāvīryāstasmādvā udācaṃ nyācam mimīte 3.3.2.[17] yadvevodācaṃ nyācam mimīte | virājamevaitadarvācīṃ ca parācīṃ ca yunakti parācyaha devebhyo yajñaṃ vahatyarvācī manuṣyānavati tasmādvā udācaṃ nyācam mimīte 3.3.2.[18] atha yaddaśa kṛtvo mimīte | daśākṣarā vai virāḍvairājaḥ somastasmāddaśa kṛtvo mimīte 3.3.2.[19] atha somopanahanasya samutpāryāntān | uṣṇīṣeṇa vigrathnāti prajābhyastveti prajābhyo hyenaṃ krīṇāti sa yadevedaṃ śiraścāṃsau cāntaropenitamiva tadevāsyaitatkaroti 3.3.2.[20] atha madhye 'ṅgulyākāśaṃ karoti | prajāstvānuprāṇantviti tamayatīva vā enametatsamāyacannaprāṇamiva karoti tasyaitadata eva madhyataḥ prāṇamutsṛjati taṃ tataḥ prāṇantam prajā anuprāṇanti tasmādāha prajāstvānuprāṇantviti taṃ somavikrayiṇe prayacatyathātaḥ paṇanasyaiva 3.3.3. 3.3.3.[1] sa vai rājānam paṇate | sa yadrājānam paṇate tasmādidaṃ sakṛtsarvam paṇyaṃ sa āha somavikrayinkrayyaste somo rājā3iti krayya ityāha somavikrayī taṃ vai te krīṇānīti krīṇīhītyāha somavikrayī kalayā te krīṇānīti bhūyo vā ataḥ somo rājārhatītyāha somavikrayī bhūya evātaḥ somo rājārhati mahāṃstveva gormahimetyadhvaryuḥ 3.3.3.[2] gorvai pratidhuk | tasyai śṛtaṃ tasyai śarastasyai dadhi tasyai mastu tasyā ātañcanaṃ tasyai navanītaṃ tasyai ghṛtaṃ tasyā āmikṣā tasyai vājinam 3.3.3.[3] śaphena te krīṇānīti | bhūyo vā ataḥ somo rājārhatītyāha somavikrayī bhūya evātaḥ somo rājārhati mahāṃstveva gormahimetyadhvaryuretānyeva daśa vīryāṇyudākhyāyāha padā te 'rdhena te gavā te krīṇāmīti krītaḥ somo rājetyāha somavikrayī vayāṃsi prabrūhīti 3.3.3.[4] sa āha | candra te vastraṃ te cāgā te dhenuste mithunau te gāvau tisraste 'nyā iti sa yadarvākpaṇante paraḥ sampādayanti tasmādidaṃ sakṛtsarvam paṇyamarvākpaṇante paraḥ sampādayantyatha yadadhvaryureva gorvīryāṇyudācaṣṭe na somasya somavikrayī mahito vai somo devo hi somo 'thatadadhvaryurgām mahayati tasyai paśyanvīryāṇi krīṇāditi tasmādadhvaryureva gorvīryāṇyudācaṣṭe na somasya somavikrayī 3.3.3.[5] atha yatpañca kṛtvaḥ paṇate | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca kṛtvaḥ paṇate 3.3.3.[6] atha hiraṇye vācayati | śukraṃ tvā śukreṇa krīṇāmīti śukraṃ hyetacukreṇa krīṇāti yatsomaṃ hiraṇyena candraṃ candreṇeti candraṃ hyetaccandreṇa krīṇāti yatsomaṃ hiraṇyenāmṛtamamṛtenetyamṛtaṃ hyetadamṛtena krīṇāti yatsomaṃ hiraṇyena 3.3.3.[7] atha somavikrayiṇamabhiprakampayati | sagme te goriti yajamāne te gaurityevaitadāha tadyajamānamabhyāhṛtya nyasthatyasme te candrāṇīti sa ātmanyeva vīryaṃ dhatte śarīrameva somavikrayī harate tattataḥ somavikrayyādatte 3.3.3.[8] athājāyām pratīcīnamukhyāṃ vācayati | tapasastanūrasīti tapaso ha vā eṣā prajāpateḥ sambhūtā yadajā tasmādāha tapasastanūrasīti prajāpatervarṇa iti sā yattriḥ saṃvatsarasya vijāyate tena prajāpatervarṇaḥ parameṇa paśunā krīyasa iti sā yattriḥ saṃvatsarasya vijāyate tena paramaḥ paśuḥ sahasrapoṣam puṣeyamityāśiṣamevaitadāśāste bhūmā vai sahasram bhūmānaṃ gacānītyevaitadāha 3.3.3.[9] sa vā anenaivājām prayacati | anena rājānamādatta ājā ha vai nāmaiṣā yadajaitayā hyenamantata ājati tāmetatparo 'kṣamajetyācakṣate 3.3.3.[10] atha rājānamādatte | mitro na ehi sumitradha iti śivo naḥ śānta ehītyevaitadāha taṃ yajamānasya dakṣiṇa ūrau pratyuhya vāso nidadhātīndrasyorumāviśa dakṣiṇamityeṣa vā atrendro bhavati yadyajamānastasmādāhendrasyorumāviśa dakṣiṇamityuśannuśantamiti priyaḥ priyamityevaitadāha syonaḥ syonamiti śivaḥ śivamityevaitadāha 3.3.3.[11] atha somakrayaṇānanudiśati | svāna bhrājāṅghare bambhāre hasta suhasta kṛśānavete vaḥ somakrayaṇāstānrakṣadhvam mā vo dabhanniti dhiṣṇyānāṃ vā ete bhājanenaitāni vai dhiṣṇyānāṃ nāmāni tānyevaibhya etadanvadikṣata 3.3.3.[12] athātrāporṇute | garbho vā eṣa bhavati yo dīkṣate prāvṛtā vai garbhā ulveneva jarāyuṇeva tamatrājījanata tasmādaporṇuta eṣa vā atra garbho bhavati tasmātparivṛto bhavati parivṛtā iva hi garbho ulbeneva jarāyuṇeva 3.3.3.[13] atha vācayati | pari māgne duścaritādbādhasvā mā sucarite bhajetyāsīnaṃ vā enameṣa āgacati sa āgata uttiṣṭhati tanmithyākaroti vratam pramīṇāti tasyo haiṣā prāyaścittistatho hāsyaitanna mithyākṛtam bhavati na vratam pramīṇāti tasmādāha pari māgne duścaritādbādhasvā mā sucarite bhajeti 3.3.3.[14] atha rājānamādāyottiṣṭhati | udāyuṣā svāyuṣodasthāmamṛtāṃ anvityamṛtaṃ vā eṣo 'nuttiṣṭhāta yaḥ somaṃ krītaṃ tasmādāhodāyuṣā svāyuṣodasthāmamṛtāṃ anviti 3.3.3.[15] atha rājānamādāyārohaṇamabhipraiti | prati panthāmapadmahi svasti gāmanehasam yena viśvāḥ pari dviṣo vṛṇakti vindate vasviti 3.3.3.[16] devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṇgādbhibhayāṃ cakrusta etadyajuḥ svastyayanaṃ dadṛśusta etena yajuṣā nāṣṭrā rakṣāṃsyapahatyaitasya yajuṣo 'bhaye 'nāṣṭre nivāte svasti samāśnuvata tatho evaiṣa etena yajuṣā nāṣṭrā rakṣāṃsyapahatyaitasya yajuṣo 'bhaye 'nāṣṭre nivāte svasti samaśnute tasmādāha prati panthāmapadmahi svasti gāmanehasam yena viśvāḥ pari dviṣo vṛṇakti vindate vasviti 3.3.3.[17] taṃ vā iti haranti | anasā parivahanti mahayantyevainametattasmācīrṣṇā vījaṃ harantyanasodāvahanti 3.3.3.[18] atha yadapāmante krīṇāti | raso vā āpaḥ sarasamevaitatkrīṇātyatha yaddhiraṇyam bhavati saśukramevaitatkrīṇātyatha yadvāso bhavati satvacasamevaitatkrīṇātyatha yadajā bhavati satapasamevaitatkrīṇātyatha yaddhenurbhavati sāśiramevaitatkrīṇātyatha yanmithunau bhavataḥ samithunamevaitatkrīṇāti taṃ vai daśabhireva krīṇīyānnādaśabhirdaśākṣarā vai virāḍvairājaḥ somastasmāddaśabhireva krīṇīyānnādaśabhiḥ 3.3.4. 3.3.4.[1] nīḍe kṛṣṇājinamāstṛṇāti | adityāstvagasīti so 'sāveva bandhurathainamāsādayatyadityai sada āsīdetīyaṃ vai pṛthivyaditiḥ seyam pratiṣṭhā tadasyāmevainametatpratiṣṭhāyām pratiṣṭhāpayati tasmādāhādityai sada āsīdeti 3.3.4.[2] athaivamabhipadya vācayati | astabhnāddyāṃ vṛṣabho antarikṣamiti devā ha vai yajñaṃ tanvānāste 'surarakṣasebhya āsaṅādbibhayāṃ cakrusta enametajjyāyāṃsameva badhāccakruryadāhāstabhnāddyāṃ vṛṣabho antarikṣamiti 3.3.4.[3] amimīta varimāṇam pṛthivyā iti | tadenenemāṃlokānāspṛṇoti tasya hi na hantāsti na badho yeneme lokā āspṛtāstasmādāhāmimīta varimāṇam pṛthivyā iti 3.3.4.[4] āsīdadviśvā bhuvanāni samrāḍiti | tadenenedaṃ sarvamāspṛṇoti tasya hi na hantāsti na badho yenedaṃ sarvamāspṛtaṃ tasmādāhāsīdadviśvā bhuvanāni samrāḍiti 3.3.4.[5] viśvettāni varuṇasya vratānīti tadasmā idaṃ sarvamanuvartma karoti yadidaṃ kiṃ ca na kaṃ cana pratyudyāminaṃ tasmādāha viśvettāni varuṇasya vratānīti 3.3.4.[6] atha somaparyāṇahanena paryāṇahyati | nedenaṃ nāṣṭrā rakṣāṃsi pramṛśāniti garbho vā eṣa bhavati tira iva vai garbhāstira ivaitatparyāṇaddhaṃ tira iva vai devā manuṣyebhyastira ivaitadyatparyāṇaddhaṃ tasmādvai paryāṇahyati 3.3.4.[7] sa paryāṇahyati | vaneṣu vyantarikṣaṃ tatāneti vaneṣu hīdamantarikṣaṃ vitataṃ vṛkṣāgreṣu vājamarvatsu paya usriyāsviti vīryaṃ vai vājāḥ pumāṃso 'rvantaḥ puṃsvevaitadvīryaṃ dadhāti paya usriyāsviti payo hīdamusriyāsu hitaṃ hṛtsu kratuṃ varuṇo vikṣvagnimiti hṛtsu hyayaṃ kraturmanojavaḥ praviṣṭo vikṣvagnimiti vikṣu hyayam prajāsvagnirdivi sūryamadadhātsomamadrāviti divi hyasau sūryo hitaḥ somamadrāviti giriṣu hi somastasmādāha divi sūryamadadhātsomamadrāviti 3.3.4.[8] atha yadi dve kṛṣṇājine bhavataḥ | tayoranyataratpratyānahyati pratīnāhabhājanaṃ yadyu ekam bhavati kṛṣṇājinagrīvā evāvakṛtya pratyānahyati pratīnāhabhājanaṃ sūryasya cakṣurārohāgnerakṣṇaḥ kanīnakaṃ yatraitaśebhirīyase bhrājamāno vipaściteti sūryamevaitatpurastātkaroti sūryaḥ purastānnāṣṭrā rakṣāṃsyapaghnannetyathābhayenānāṣṭreṇa parivahanti 3.3.4.[9] uddhate pra ugye phalake bhavataḥ | tadantareṇa tiṣṭhantsubrahmaṇyaḥ prājati śreyānvā eṣo 'bhyārohādbhavati ko hyetamarhatyabhyāroḍhuṃ tasmādantareṇa tiṣṭhanprājati 3.3.4.[10] palāśaśākhayā prājati | yatra vai gāyatrī somamacāpatattadasyā āharantyā apādastābhyāyatya parṇam praciceda gāyatryai vā somasya vā rājñastatpatitvā parṇo 'bhavattasmātparṇo nāma tadyadevātra somasya nyaktaṃ tadihāpyasaditi tasmātpalāśaśākhayā prājati 3.3.4.[11] athānaḍvāhāvājanti | tau yadi kṛṣṇau syātāmanyataro vā kṛṣṇastatra vidyādvarṣiṣyatyaiṣamaḥ parjanyo vṛṣṭimānbhaviṣyatītyetadu vijñānam 3.3.4.[12] atha yunakti | usrāvetaṃ dhūrṣāhāvityusrau hi bhavato dhūrṣāhāviti dhūrvāhau hi bhavato yujyethāmanaśrū iti yujete hyanaśrū ityanārtāviti tadavīrahaṇāvityapāpakṛtāviti tadbrahmacodanāviti brahmacodanau hi bhavataḥ svasti yajamānasya gṛhāngacatamiti yathaināvantarā nāṣṭrā rakṣāṃsi na hiṃsyurevametadāha 3.3.4.[13] atha paścātparikramya | apālambamabhipadyāha somāya krītāyānubrūhīti somāya paryuhyamāṇāyeti vāto yatarathā kāmayeta 3.3.4.[14] atha vācayati | bhadro me 'si pracyavasva bhuvaspata iti bhadro hyasyaiṣa bhavati tasmānnānyamādriyate 'pyasya rājānaḥ sabhāgā āgacanti pūrvo rājño 'bhivadati bhadro hi bhavati tasmādāha bhadro me 'sīti pracyavasva bhuvaspata iti bhuvanānāṃ hyeṣa patirviśvānyabhi dhāmānītyaṅgāni vai viśvāni dhāmānyaṅgānyevaitadabhyāha mā tvā paripariṇo vidanmā tvā paripanyino vidanmā tvā vṛkā aghāyavo vidanniti yathainamantarā nāṣṭrā rakṣāṃsi na vindeyurevametadāha 3.3.4.[15] śyeno bhūtvā parāpateti | vaya evainametadbhūtam prapātayati yadvā ugraṃ tannāṣṭrā rakṣāṃsi nānvavayantyetadvai vayasāmojiṣṭham baliṣṭhaṃ yacyenastamevaitadbhūtam prapātayati yadāha śyeno bhūtvā parāpateti 3.3.4.[16] atha śarīramevānvavahanti | yajamānasya gṛhāngaca tannau saṃskṛtamiti nātra tirohitamivāsti 3.3.4.[17] atha subrahmaṇyāmāhvayati | yathā yebhyaḥ pakṣyantsyāttānbrūyādityahe vaḥ paktāsmītyevamevaitaddevebhyo yajñaṃ nivedayati subrahmaṇyo3ṃ subrahmṇyo3miti brahma hi devānpracyāvayati triṣkṛtva āha trivṛddhi yajñaḥ 3.3.4.[18] indrāgaceti | indro vai yajñasya devatā tasmādāhendrāgaceti hariva āgaca medhātithermeṣa vṛṣaṇaśvasya mene gaurāvaskandinnahalyāyai jāreti tadyānyevāsya caraṇāni tairevainametatpramumodayiṣati 3.3.4.[19] kauśika brāhmaṇa gautama bruvāṇeti | śaśvaddhaitadāruṇinādhunopajñātaṃ yadgautama bruvāṇeti sa yadi kāmayeta brūyādetadyadyu kāmayetāpi nādriyetetyahe sutyāmiti yāvadahe sutyā bhavati 3.3.4.[20] devā brahmāṇa āgacateti | taddevāṃśca brāhmaṇāṃścāhaitairhyatrobhayairartho bhavati yaddevaiśca brāhmaṇaiśca 3.3.4.[21] atha pratiprasthātā | agreṇa śālāmagnīṣomīyeṇa paśunā pratyupatiṣṭhate 'gnīṣomau vā etamantarjambha ādadhāte yo dīkṣata āgnāvaiṣṇavaṃ hyado dīkṣaṇīyaṃ havirbhavati yo vai viṣṇuḥ somaḥ sa havirvā eṣa bhavati yo dīkṣate tadenamantarjambha ādadhāte tatpaśunātmānaṃ niṣkrīṇīte 3.3.4.[22] taddhaike | āhavanīyādulmukamāharantyayamagnirayaṃ somastābhyāṃ saha sadbhyāṃ niṣkreṣyāmaha iti vadantastadu tathā na kuryādyatra vā etau kva ca tatsahaiva 3.3.4.[23] sa vai dvirūpo bhavati | dvidevatyo hi bhavati devatayorasamade kṛṣṇasāraṅga syādityāhuretaddhyenayo rūpatamamiveti yadi kṛṣṇasāraṅgaṃ na vindedatho api lohitasāraṅga syāt 3.3.4.[24] tasminvācayati | namo mitrasya varuṇasya cakṣase maho devāya tadṛtaṃ saparyata dūre dṛśe devajātāya ketave divasputrāya sūryāya śaṃsateti nama evāsmā etatkaroti mitradheyamevainenaitatkurute 3.3.4.[25] athādhvaryurārohaṇaṃ vimuñcati | varuṇasyottambhanamasītyupastambhanenopastabhnāti varuṇasya skambhasarjanī stha iti śamye udvṛhati sa yadāha varuṇasya skambhasarjanī stha iti varuṇyo hyeṣa etarhi bhavati yatsomaḥ krītaḥ 3.3.4.[26] atha catvāro rājāsandīmādadate | dvau vā asmai mānuṣāya rājña ādadāte athaitāṃ catvāro yo 'sya sakṛtsarvasyeṣṭe 3.3.4.[27] audumbarī bhavati | annaṃ vā ūrgudumbara ūrjo 'nnādyasyāvaruddhyai tasmādaudumbarī bhavati 3.3.4.[28] nābhidaghnā bhavati | atra vā annam pratitiṣṭhanyannaṃ somastasmānnābhidaghnā bhavatyatro eva retasa āśayo retaḥ somastasmādatradaghnā bhavati 3.3.4.[29] tāmabhimṛśati | varuṇasya ṛtasadanyasītyatha kṛṣṇājinamāstṛṇāti varuṇasya ṛtasadanamasītyathainamāsādayati varuṇasya ṛtasadanamāsīdeti sa yadāha varuṇasya ṛtasadanamāsīdeti varuṇyo hyeṣa etarhi bhavati 3.3.4.[30] athainaṃ śālām prapādayati | sa prapādayanvācayati yā te dhāmāni haviṣā yajanti tā te viśvā paribhūrastu yajñam | gayasphānaḥ prataraṇaḥ suvīro 'vīrahā pracarā soma duryāniti gṛhā vai duryā gṛhānnaḥ śivaḥ śānto 'pāpakṛtpracaretyevaitadāha 3.3.4.[31] atra haike | udapātramupaninayanti yathā rājña āgatāyodakamāharedevametaditi vadantastadu tathā na kuryānmānuṣaṃ ha te yajñe kurvanti vyṛddhaṃ vai tadyajñasya yanmānuṣaṃ nedvyṛddhaṃ yajñe karavāṇīti tasmānnopaninayet 3.4.1. 3.4.1.[1] śiro vai yajñasyātithyaṃ bāhū prāyaṇīyodayanīyau | abhito vai śiro bāhū bhavatastasmādabhita ātithyamete haviṣī bhavataḥ prāyaṇīyaścodayanīyaśca 3.4.1.[2] atha yasmādātithyaṃ nāma | atithirvā eṣa etasyāgacati yatsomaḥ krītastasmā etadyathā rājñe vā brāhmaṇāya vā mahokṣaṃ vā mahājaṃ vā pacettadaha mānuṣaṃ havirdevānāmevamasmā etadātithyaṃ karoti 3.4.1.[3] tadāhuḥ | pūrvo 'tītya gṛhṇīyāditi yatra vā arhantamāgataṃ nāpacāyanti krudhyati vai sa tatra tathā hāpacito bhavati 3.4.1.[4] tadvā anyatara eva vimuktaḥ syāt | anyataro 'vimukto 'tha gṛhṇīyātsa yadanyataro vimuktastenāgato yadvanyataro 'vimuktastenāpacitaḥ 3.4.1.[5] tadu tathā na kuryāt vimucyaiva prapādya gṛhṇīyādyathā vai devānāṃ caraṇaṃ tadvā anu manuṣyāṇāṃ tasmānmānuṣe yāvanna vimuñcate naivāsmai tāvadudakaṃ haranti nāpacitiṃ kurvantyanāgato hi sa tāvadbhavatyatha yadaiva vimuñcate 'thāsmā udakaṃ harantyathāpacitiṃ kurvanti tarhi hi sa āgato bhavati tasmādvimucyaiva prapādya gṛhṇīyāt 3.4.1.[6] sa vai saṃtvaramāṇa iva gṛhṇīyāt | tathā hāpacito bhavati tatpatnyanvārabhate paryuhyamāṇaṃ vai yajamāno 'nvārabhate 'thātra patnyubhayata evaitanmithunenānvārabhete yatra vā arhannāgacati sarvagṛhyā iva vai tatra ceṣṭanti tathā hāpacito bhavati 3.4.1.[7] sa vā anyenaiva tato yajuṣā gṛhṇīyāt | yeno cānyāni havīṃṣyekaṃ vā eṣa bhāgaṃ krīyamāṇo 'bhikrīyate candasāmeva rājyāya candasāṃ sāmrājyāya tasya candāṃsyabhitaḥ sācayāni yathā rājño 'rājāno rājakṛtaḥ sūtagrāmaṇya evamasya candāṃsyabhitaḥ sācayāni 3.4.1.[8] na vai tadavakalpate | yaccandobhya iti kevalaṃ gṛhṇīyādyatra vā arhate pacanti tadabhitaḥ sācayo 'nvābhaktā bhavantyarājāno rājakṛtaḥ sūtagrāmaṇyastasmādyatraivaitasyai gṛhṇīyāttadeva candāṃsyanvābhajet 3.4.1.[9] sa gṛhṇāti | agnestanūrasi viṣṇave tvetyagnirvai gāyatrī tadgāyatrīmanvābhajati 3.4.1.[10] somasya tanūrasi viṣṇave tveti | kṣatraṃ vai somaḥ kṣatraṃ triṣṭuptattriṣṭubhamanvābhajati 3.4.1.[11] atitherātithyamasi viṣṇave tveti | so 'syoddhāro yathā śreṣṭhasyoddhāra evamasyaiṣa ṛte candobhyaḥ 3.4.1.[12] śyenāya tvā somabhṛte viṣṇave tveti | tadgāyatrīmanvābhajati sā yadgāyatrī śyeno bhūtvā divaḥ somamāharattena sā śyenaḥ somabhṛttenaivaināmetadvīryeṇa dvitīyamanvābhajati 3.4.1.[13] agnaye tvā rāyaspoṣade viṣṇave tveti | paśavo vai rāyaspoṣaḥ paśavo jagatī tajjagatīmanvābhajati 3.4.1.[14] atha yatpañca kṛtvo gṛhṇāti | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca kṛtvo gṛhṇātyatha yadviṣṇave tvā viṣnave tveti gṛhṇāti viṣṇave hi gṛhṇāti yo yajñāya gṛhṇāti 3.4.1.[15] navakapālaḥ puroḍāśo bhavati | śiro vai yajñasyātithyaṃ navākṣarā vai gāyatryaṣṭau tāni yānyanvāha praṇavo navamaḥ pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī pūrvārdhe eṣa yajñasya tasmānnavakapālaḥ puroḍāśo bhavati 3.4.1.[16] kārṣmaryamayāḥ paridhayaḥ | devā ha vā etaṃ vanaspatiṣu rākṣoghnaṃ dadṛśuryatkārṣmaryaṃ śiro vai yajñasyātithyaṃ neciro yajñasya nāṣṭrā rakṣāṃsi hinasanniti tasmātkārṣmaryamayāḥ paridhayo bhavanti 3.4.1.[17] āśvavālaḥ prastaraḥ | yajño ha devebhyo 'pacakrāma so 'śvo bhūtvā parāṅāvavarta tasya devā anuhāya vālānabhipedustānālulupustānālupya sārdhaṃ saṃnyāsustata etā oṣadhayaḥ samabhavanyadaśvavālāḥ śiro vai yajñasyātithyaṃ jaghanārdho vālā ubhayata evaitadyajñam parigṛhṇāti yadāśvavālāḥ prastaro bhavati 3.4.1.[18] aikṣavyau vidhṛtī | nedbarhiśca prastaraśca saṃlubhyāta ityathotpūyājyaṃ sarvāṇyeva caturgṛhītānyājyāni gṛhṇāti na hyatrānuyājā bhavanti 3.4.1.[19] āsādya havīṃṣyagnim manthati | śiro vai yajñasyātithyaṃ janayanti vā enametadyanmanthanti śīrṣato vā agre jāyamāno jāyate śīrṣata evaitadagre yajñaṃ janayatyagnirvai sarvā devatā agnau hi sarvābhyo devatābhyo juhvati śiro vai yajñasyātithyaṃ śīrṣata evaitadyajñaṃ sarvābhirdevatābhiḥ samardhayati tasmādagnim manthati 3.4.1.[20] so 'dhimanthanaṃ śakalamādatte | agnerjanitramasītyatra hyagnirjāyate tasmādāhāgnerjanitramasīti 3.4.1.[21]atha darbhataruṇake nidadhāti | vṛṣaṇau stha iti tadyāvevemau striyai sākaṃjāvetāvevaitau 3.4.1.[22] athādharāraṇiṃ nidadhāti | urvaśyasītyathottarāraṇyājyavilāpanīmupaspṛśatyāyurasīti tāmabhinidadhāti purūravā asītyurvaśī vā apsarāḥ purūravāḥ patiratha yattasmānmithunādajāyata tadāyurevamevaiṣa etasmanmithunādyajñaṃ janayatyathāhāgnaye mathyamānāyānubrūhīti 3.4.1.[23] sa manthati | gāyatreṇa tvā candasā manthāmi traiṣṭubhena tvā candasā manthāmi jāgatena tvā candasā mānthāmīti taṃ vai candobhireva manthati candāṃsi mathyamānāyānvāha candāṃsyevaitadyajñamanvāyātayati yathāmumādityaṃ raśmayo jātāyānubrūhītyāha yadā jāyate prahriyamāṇāyetyanupraharan 3.4.1.[24] so 'nupraharati | bhavataṃ naḥ samanasau sacetasāvarepasau mā yajñaṃ hiṃsiṣṭam mā yajñapatiṃ jātavedasau śivau bhavatamadya na iti śāntimevābhyāmetadvadati yathā nānyo 'nyaṃ hiṃsyātām 3.4.1.[25] atha sruveṇopahatyājyam | agnimabhijuhotyagnāvagniścarati praviṣṭa ṛṣīṇām putro abhiśastipāvā sa naḥ syonaḥ suyajā yajeha devebhyo havyaṃ sadamaprayucantsvāhetyāhutyai vā etamajījanata tametayāhutyāpraiṣīttasmādevamabhijuhoti 3.4.1.[26] tadiḍāntam bhavati | nānuyājānyajanti śiro vai yajñasyātithyam pūrvārdho vai śiraḥ pūrvārdhamevaitadyajñasyābhisaṃskaroti sa yaddhānuyājānyajedyathā śīrṣataḥ paryāhṛtya pādau pratidadhyādevaṃ tattasmādiḍāntaṃ bhavati nānuyājānyajanti 3.4.2. 3.4.2.[1] ātithyena vai devā iṣṭvā | tāntsamadavindatte caturdhā vyadravannanyo 'nyasya śriyā atiṣṭhamānā agnirvasubhiḥ somo rudrairvaruṇa ādityairindro marudbhirbṛhaspatirviśvairdevairityu haika āhurete ha tveva te viśve devā ye te caturdhā vyadravaṃstānvidrutānasurarakṣānyanuvyaveyuḥ 3.4.2.[2] te 'viduḥ | pāpīyāṃso vai bhavāmo 'surarakṣasāni vai no 'nuvyavāgurdviṣadbhyo vai radhyāmo hanta saṃjānāmahā ekasya śriyai tiṣṭhāmahā iti ta indrasya śriyā atiṣṭhanta tasmādāhurindraḥ sarvā devatā indraśreṣṭhā devā iti 3.4.2.[3] tasmādu ha na svā ṛtīyeran | ya eṣām parastarāmiva bhavati sa enānanuvyavaiti te priyaṃ dviṣatāṃ kurvanti dviṣadbhyo radhyanti tasmānna 'rtīyerantsa yo haivaṃ vidvānna 'rtīyate 'priyaṃ dviṣatāṃ karoti na dvipadbhyo radhyati tasmānna 'rtīyeta 3.4.2.[4] te hocuḥ | hantedaṃ tathā karavāmahai yathā na idamāpradivamevājaryamasaditi 3.4.2.[5] te devāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire te hocuretena naḥ sa nānāsadetena viṣvaṅyo na etadatikrāmāditi kasyopadraṣṭuriti tanūnaptureva śākvarasyeti yo vā ayam eṣa tanūnapācākvaraḥ so 'yam prajānāmupadraṣṭā praviṣṭastāvimau prāṇodānau 3.4.2.[6] tasmādāhuḥ | mano devā manuṣyasyājānantīti manasā saṃkalpayati tatprāṇamapipadyate prāṇo vātaṃ vāto devebhya ācaṣṭe yathā puruṣasya manaḥ 3.4.2.[7] tasmādetadṛṣiṇābhyanūktam | manasā saṃkalpayati tadvātamapigacati vāto devebhya ācaṣṭe yathā puruṣa te mana iti 3.4.2.[8] te devāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire te hocuretena naḥ sa nānāsadetena viṣvaṅyo na etadatikrāmāditi taddevā apyetarhi nātikrāmanti ke hi syuryadatikrāmeyuranṛtaṃ hi vadeyurekaṃ ha vai devā vrataṃ caranti satyameva tasmādeṣāṃ jitamanapajayyaṃ tasmādyaśa evaṃ ha vā asya jitamanapajayyamevaṃ yaśo bhavati ya evaṃ vidvāntsatyaṃ vadati tadetattānūnaptraṃ nidānena 3.4.2.[9] te devāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire 'thaita ājyānyeva gṛhṇānā juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadyante tasmādu ha na sarveṇeva samabhyaveyānnenme juṣṭāstanvaḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samabhyavāyāniti yeno ha samabhyaveyānnāsmai druhyedidaṃ hyāhurna satānunaptriṇe drogdhavyamiti 3.4.2.[10] athāto gṛhṇātyeva | āpataye tvā paripataye gṛhṇāmīti yo vā ayam pavata eṣa ā ca patati pari ca patatyetasmā u hi gṛhṇāti tasmādāhāpataye tvā paripataye gṛhṇāmīti 3.4.2.[11] tanūnaptre śākvarāyeti | yo vā ayam pavata eṣa tanūtaptā śākvara etasmā u hi gṛhṇāti tasmādāha tanūnaptre śākvarāyeti 3.4.2.[12] śakvana ojiṣṭhāyeti | eṣa vai śakvaujiṣṭha etasmā u hi gṛhṇāti tasmādāha śakvana ojiṣṭhāyeti 3.4.2.[13] athātaḥ samavamṛśantyeva | etaddha devā bhūyaḥ samāmira itthaṃ naḥ so 'muthāsadyo na etadatikrāmāditi tatho evaita etatsamamanta itthaṃ naḥ so 'muthāsadyo na etadatikrāmāditi 3.4.2.[14] te samavamṛśanti | anādhṛṣṭamasyanādhṛṣyaṃ devānāmoja ityanādhṛṣṭā hi devā āsannanādhṛṣyāḥ saha santaḥ samānaṃ vadantaḥ samānaṃ dadhrāṇā devānāmoja iti devānāṃ vai juṣṭāstanvaḥ priyāṇi dhāmānyanabhiśastyabhiśastipā anabhiśastenyamiti sarvāṃ hi devā abhiśastiṃ tīrṇā añjasā satyamupageṣamiti satyaṃ vadāni medamatikramiṣamityevaitadāha svite mā dhā iti svite hi taddevā ātmānamadadhat a yatsatyamavadanyatsatyamakurvastasmādāha svite mā dhā iti 3.4.2.[15] atha yāstaddevāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire tadindre saṃnyadadhataiṣa vā indro ya eṣa tapati na ha vā eṣo 'gre tatāpa yathā haivaidamanyatkṛṣṇamevaṃ haivāsa tenaivaitadvīryeṇa tapati tasmādyadi bahavo dīkṣerangṛhapataya eva vratamabhyutsicya prayaceyuḥ sa hi teṣāmindrabhājanam bhavati yadyu dakṣiṇāvatā dīkṣeta yajamānāyaiva vratamabhyutsicya prayaceyuridaṃ hyāhurindro yajamāna iti 3.4.2.[16] atha yāstaddevāḥ | juṣṭāstanūḥ priyāṇi dhāmāni sārdhaṃ samavadadire tatsārdhaṃ saṃjaghne tatsāmābhavattasmādāhuḥ satyaṃ sāma devajaṃ sāmeti 3.4.3. 3.4.3.[1] ātithyena vai devā iṣṭvā | tāntsamadavindatte tānūnaptraiḥ samaśāmyaṃsta etasya prāyaścittimaicanyadanyo 'nyam pāpamavadannāha purāvabhṛthātpunardīkṣāmavākalpayaṃsta etāmavāntarāṃ dīkṣāmapaśyan 3.4.3.[2] te 'gninaiva tvacaṃ vipalyāṅgayanta | tapo vā agnistapo dīkṣā tadavāntarāṃ dīkṣāmupāyaṃstadyadavāntarāṃ dīkṣāmupāyaṃstasmādavāntaradīkṣā saṃtarāmaṅgulīrāñcanta saṃtarām mekhalām paryastāmevaināmetatsatīm paryāsyanta tatho evaiṣa etadyadataḥ prācīnamavratyaṃ vā karotyavratyam vā vadati tasyaivaitatprāyaścittiṃ kurute 3.4.3.[3] so 'gninaiva tvacaṃ vipalyaṅgayate | tapo vā agnistapo dīkṣā tadavāntarāṃ dīkṣāmupaiti saṃtarāmaṅgulīracate saṃtarām mekhalām paryastāmevaināmetatsatīm paryasyate prajāmu haiva taddevā upāyan 3.4.3.[4] te 'gninaiva tvaca vipalyāṅgayanta | agnirvai mithunasya kartā prajanayitā tatprajāmupāyantsaṃtarāmaṅgulīrāñcanta saṃtarām mekhalāṃ tatprajāmātmannakurvata tatho evaiṣa etatprajāmevopaiti 3.4.3.[5] so 'gninaiva tvacaṃ vipalyaṅgayate | agnirvai mithunasya kartā prajanayitā tatprajāmupaiti saṃtarāmaṅgulīracate saṃtarām mekhalāṃ tatprajāmātmankurute 3.4.3.[6] devānāmu ha sma dīkṣitānām | yaḥ samiddhāro vā svādhyāyaṃ vā visṛjate taṃ ha smetarasyaivetaraṃ rūpeṇetarasyetaramasurarakṣasāni jighāṃsanti te ha pāpaṃ vadanta upasameyuriti vai māṃ tvamacikīrṣīriti mājighāṃsīrityagnirhaiva tathā nānyamuvādāgniṃ tathā nānyaḥ 3.4.3.[7] te hocuḥ | apītthaṃ tvāmagne 'vādiṣūriti naivāhamanyaṃ na māmanya iti 3.4.3.[8] te 'viduḥ | ayaṃ vai no virakṣastamo 'syaiva rūpamasāma tena rakṣāṃsyatimokṣyāmahe tena svargaṃ lokaṃ samaśnuviṣyāmaha iti te 'gnireva rūpamabhavaṃstena rakṣāṃsyatyamucyanta tena svargaṃ lokaṃ samāśnuvata tatho evaiṣa etadagnereva rūpam bhavati tena rakṣāṃsyatimucyate tena svargaṃ lokaṃ samaśnute sa vai samidhamevābhyādadhadavāntaradīkṣāmupaiti 3.4.3.[9] sa samidhamabhyādadhāti | agne vratapāstve vratapā ityagnirhi devānāṃ vratapatistasmādāhāgne vratapāstve vratapā iti yā tava tanūriyaṃ sā mayi yo mama tanūreṣā sā tvayi saha nau vratapate vratānīti tadagninā tvacaṃ vipalyaṅgayate 'nu me dīkṣāṃ dīkṣāpatirmanyatāmanu tapastapaspatiriti tadavāntarāṃ dīkṣāmupaiti saṃtarāmaṅgulīracate saṃtarām mekhalām paryastāmevaitatsatīm paryasyate 3.4.3.[10] athainamato madantībhirupacaranti | tapo vā agnistapo madantyastasmādenam madantībhirupacaranti 3.4.3.[11] atha madantībhirupaspṛśya | rājānamāpyāyayanti tadyanmadantīrupaspṛśya rājānamāpyāyayanti vajro vā ājyaṃ retaḥ somo nedvajreṇājyena retaḥ somaṃ hinasāmeti tasmānmadantīrupaspṛśya rājānamāpyāyayanti 3.4.3.[12] tadāhuḥ | yasmā etadāpyāyanaṃ kriyata ātithyaṃ somāya tamevāgra āpyāyayeyurathāvāntaradīkṣāmatha tānūnaptrāṇīti tadu tathā na kuryādyajñasya vā evaṃ karmātra vā enāntsamadavindatte saṃśamameva pūrvamupāyannathāvāntaradīkṣāmathāpyāyanam 3.4.3.[13] tadyadāpyāyayanti | devo vai somo divi hi somo vṛtro vai soma āsīttasyaitacarīraṃ yadgirayo yadaśmānastadeṣośānā nāmauṣadhirjāyata iti ha smāha śvetaketurauddālakistāmetadāhṛtyābhiṣuṇvanti tāṃ dīkṣopasadbhistānūnaptrairāpyāyanena somaṃ kurvantīti tatho evaināmeṣa etaddīkṣopasadbhistānūnaptrairāpyāyanena somaṃ karoti 3.4.3.[14] madhu sāraghamiti vā āhuḥ | yajño ha vai madhu sāraghamathaita eva saragho madhukṛto yadṛtvijastadyathā madhu madhukṛta āpyāyayeyurevamevaitadyajñamāpyāyayanti 3.4.3.[15] yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma 3.4.3.[16] tadvā ṛṣīṇāmanuśrutamāsa | te yajñaṃ samabharanyathāyaṃ yajñaḥ sambhṛta evaṃ vā eṣa yajñaṃ sambharati yo dīkṣate vāgvai yajñastadyadevātra yajñasya nirdhītaṃ yadvidugdhaṃ tadevaitatpunarāpyāyayati 3.4.3.[17] te vai ṣaḍbhūtvāpyāyayanti | ṣaḍvā ṛtava ṛtava evaitadbhūtvāpyāyayanti 3.4.3.[18] ta āpyāyayanti | aṃśuraṃśuṣṭe deva somāpyāyatāmiti tadasyāṃśumaṃśumevāpyāyayantīndrāyaikadhanavida itīndro vai yajñasya devatā tasmādāhendrāyetyekadhanavida iti śataṃśataṃ ha sma vā eṣa devānpratyekaika evāṃśurekadhanānāpyāyate daśadaśa vā tubhyamindraḥ pyāyatāmā tvamindrāya pyāyasvetīndro vai yajñasya devatā sā yaiva yajñasya devatā tāmevaitadāpyāyayatyā tvamindrāya pyāyasveti tadetasminnāpyāyanaṃ dadhātyāpyāyayāsmāntsakhīntsanyā medhayeti sa yatsanoti tattadāha yatsanyetyatha yadanubrūte tadu tadāha yanmaghayeti svasti te deva soma satyāmaśīyetyekā vā eteṣāmāśīrbhavatyṛtvijāṃ ca yajamānasya ca yajñasyodṛcaṃ gacemeti yajñasyodṛcaṃ gacānītyevaitadāha 3.4.3.[19] atha prastare nihnuvate | uttarataupacāro vai yajño 'thaitaddakṣiṇevānvityāpyāyayantyagnirvai yajñastadyajñam pṛṣṭhataḥ kurvanti tanmithyākurvanti devebhya āvṛścyante yajño vai prastarastadyajñam punarārabhante tasyo haiṣā prāyaścittistatho haiṣāmetanna mithyākṛtam bhavati na devebhya āvṛścyante tasmātprastare nihnuvate 3.4.3.[20] tadāhuḥ | akte nihnuvīrānanaktā ityanakte haiva nihnuvīrannanupraharaṇaṃ hyevāktasya 3.4.3.[21] te nihnuvate | eṣṭā rāyaḥ preṣe bhagāya ṛtamṛtavādibhya iti satyaṃ satyavādibhya ityaivaitadāha namo dyāvāpṛthivībhyāmiti tadābhyāṃ dyāvāpṛthivībhyāṃ nihnuvate yayoridaṃ sarvamadhi 3.4.3.[22] athāha samullupya prastaram | agnīnmadantyāpāiti madantītyagnīdāha tābhirehītyuparyuparyagnimatiharati sa yannānupraharatyetena hyata ūrdhvānyahāni pracariṣyanbhavatyatha yaduparyuparyagnimatiharati tadevāsyānuprahṛtabhājanam bhavati tamagnīdhe prayacati tamagnīnnidadhāti 3.4.4. 3.4.4.[1] grīvā vai yajñasyopasadaḥ śiraḥ pravargyaḥ | tasmādyadi pravargyavānbhavati pravargyeṇa pracaryāthopasadbhiḥ pracaranti tadgrīvāḥ pratidadhāti 3.4.4.[2] tadyāḥ pūrvāhṇe 'nuvākyā bhavanti | tā aparāhṇe yājyā yā yājyāstā anuvākyāstadvyatiṣajati tasmādimāni grīvāṇām parvāṇi vyatiṣaktānīmānyasthīni 3.4.4.[3] devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire tato 'surā eṣu lokeṣu puraścakrire 'yasmayīmevāsmiṃloke rajatāmantarikṣe hariṇīṃ divi 3.4.4.[4] tadvai devā aspṛṇvata | ta etābhirupasadbhirupāsīdaṃstadyadupāsīdaṃstasmādupasado nāma te puraḥ prābhindannimāṃlokānprājayaṃstasmādāhurupasadā puraṃ jayantīti yadahopāsate tenemām mānuṣīm puraṃ jayanti 3.4.4.[5] etābhirvai devā upasadbhiḥ | puraḥ prābhindannimāṃlokānprājayaṃstatho evaiṣa etannāhaivāsmā asmiṃloke kaścana puraḥ kuruta imānevaitallokānprabhinattīmāṃlokānprajayati tasmādupasadbhiryajate 3.4.4.[6] tā vā ājyahaviṣo bhavanti | vajro vā ājyametena vai devā vajreṇājyena puraḥ prābhindannimāṃlokānprājayaṃstatho evaiṣa etena vajreṇājyenemāṃlokānprabhinattīmāṃlokānprajayati tasmādājyahaviṣo bhavanti 3.4.4.[7] sa vā aṣṭau kṛtvo juhvāṃ gṛhṇāti | caturupabhṛtyatho itarathāhuścatureva kṛtvo juhvāṃ gṛhṇīyādaṣṭau kṛtva upabhṛtīti 3.4.4.[8] sa vā aṣṭāveva kṛtvo juhvāṃ gṛhṇāti | caturupabhṛti tadvajramabhibhāraṃ karoti tena vajreṇābhibhāreṇemāṃlokānprabhinattīmāṃlokānprajayati 3.4.4.[9] agnīṣomau vai devānāṃ sayujau | tābhyāṃ sārdhaṃ gṛhṇāti viṣṇava ekākine 'nyataramevāghāramāghārayati yaṃ sruveṇa pratikrāmati vā uttaramāghāramāghāryābhijityā abhijayānīti tasmādanyataramevāghāramāghārayati yaṃ sruveṇa 3.4.4.[10] athāśrāvya na hotāram pravṛṇīte | sīda hotarityevāhopaviśati hotā hotṛṣadana upaviśya prasauti prasūto 'dhvaryuḥ srucāvādatte 3.4.4.[11] sa āhātikrāmannagnaye 'nubrūhīti | āśrāvyāhāgniṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhoti 3.4.4.[12] athāha somāyānubrūhīti | āśrāvyāha somaṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhoti 3.4.4.[13] atha yadupabhṛtyājyam bhavati | tatsamānayamāna āha viṣṇave 'nubrūhītyāśrāvyāha viṣṇuṃ yajeti vaṣaṭkṛte juhoti 3.4.4.[14] sa yatsamānatra tiṣṭhanjuhoti | na yathedam pracarantsaṃcaratyabhijityā abhijayānītyatha yadetā devatā yajati vajramevaitatsaṃskarotyagnimanīkaṃ somaṃ śalpaṃ viṣṇuṃ kulmalaṃ 3.4.4.[15] saṃvatsaro hi vajraḥ | agnirvā ahaḥ somo rātriratha yadantareṇa tadviṣṇuretadvai pariplavamānaṃ saṃvatsaraṃ karoti 3.4.4.[16] saṃvatsaro vajraḥ | etena vai devāḥ saṃvatsareṇa vajreṇa puraḥ prābhindannimāṃlokānprājayaṃstatho evaiṣa etena saṃvatsareṇa vajreṇemāṃlokānprabhinattīmāṃlokānprajayati tasmādetā devatā yajati 3.4.4.[17] sa vai tisra upasada upeyāt | trayo vā ṛtavaḥ saṃvatsarasya saṃvatsarasyaivaitadrūpaṃ kriyate saṃvatsaramevaitatsaṃskaroti dvirekayā pracarati dvirekayā 3.4.4.[18] tāḥ ṣaṭsampadyante | ṣaḍvā ṛtavaḥ saṃvatsarasya saṃvatsarasyaivaitadrūpaṃ kriyate saṃvatsaramevaitatsaṃskaroti 3.4.4.[19] yadyu dvādaśopasada upeyāt | dvādaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya saṃvatsarasyaivaitadrūpaṃ kriyate saṃvatsaramevaitatsaṃskaroti dvirekayā pracarati dvirekayā 3.4.4.[20] tāścaturviṃśatiḥ sampadyante | caturviṃśatirvai saṃvatsarasyārdhamāsāḥ saṃvatsarasyaivaitadrūpaṃ kriyate saṃvatsaramevaitatsaṃskaroti 3.4.4.[21] sa yatsāyamprātaḥ pracarati | tathā hyeva sampatsampadyate sa yatpūrvāhṇe pracarati tajjayatyatha yadaparāhṇe pracarati sujitamasadityatha yajjuhotīdaṃ vai puraṃ yudyanti tāṃ jitvā svāṃ satīṃ prapadyante 3.4.4.[22] sa yatpracarati tadyudhyatyatha yatsaṃtiṣṭhate tajjayatyathayajjuhoti svāmevaitatsatīm prapadyate 3.4.4.[23] sa juhoti | yayā dvirekasyāhnaḥ pracariṣyanbhavati yā te agne 'yaḥśayā tanūrvarṣiṣṭhā gahvareṣṭhā ugraṃ vaco apāvadhīttveṣaṃ vaco apāvadhītsvāhetyevaṃrūpā hi sāsīdayasmayī hi sāsīt 3.4.4.[24] atha juhoti | yayā dvirekasyāhnaḥ pracariṣyanbhavati yā te agne rajaḥśayā tanūrvarṣiṣṭhā gahvareṣṭhā ugraṃ vaco apāvadhīttveṣaṃ vaco apāvadhītsvāhetyevaṃrūpā hi sāsīdrajatā hi sāsīt 3.4.4.[25] atha juhoti | yayādvirekasyāhnaḥ pracariṣyanbhavati yā te agne hariśayā tanūrvarṣiṣṭhā ugraṃ vaco apāvadhīttveṣaṃ vaco apāvadhītsvāhetyevaṃrūpā hi sāsīddhariṇī hi sāsīdyadyu dvādaśopasada upeyāccaturahamekayā pracareccaturahamekayā 3.4.4.[26] athāto vratopasadāmeva | paraurvīrvā anyā upasadaḥ paro 'hvīranyāḥ sa yāsāmekam prathamāhaṃ dogdhyatha dvāvatha trīṃstāḥ paraurvīratha yāsāṃ trīnprathamāhaṃ dogdhyatha dvāvathaikaṃ tāḥ paro 'hvīryā vai paro 'hvīstāḥ paraurvīryāḥ paraurvīstāḥ paro 'hvīḥ 3.4.4.[27] tapasā vai lokaṃ jayanti | tadasyaitatparaḥ para eva varīyastapo bhavati paraḥparaḥ śreyāṃsaṃ lokaṃ jayati vasīyānu haivāsmiṃloke bhavati ya evaṃ vidvānparo 'hvīrupasada upaiti tasmādu paro 'hvīrevopasada upeyādyadyu dvādaśopasada upeyāttrīṃścaturahaṃ dohayeddvau caturahamekaṃ caturaham 3.5.1. 3.5.1.[1] tadya eṣa pūrvārdhyo varṣiṣṭha sthūṇārājo bhavati | tasmātprāṅ prakrāmati trīnvikramāṃstacaṅkuṃ nihanti so 'ntaḥpātaḥ 3.5.1.[2] tasmānmadhyamācaṅkoḥ | dakṣiṇā pañcadaśa vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sā dakṣiṇā śroṇiḥ 3.5.1.[3] tasmānmadhyamācaṅkoḥ udaṅ pañcadaśa vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sottarā śroṇiḥ 3.5.1.[4] tasmānmadhyamācaṅkoḥ | prāṅ ṣaṭtriṃśataṃ vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sa pūrvārdhaḥ 3.5.1.[5] tasmānmadhyamācaṅkoḥ | dakṣiṇā dvādaśa vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sa dakṣiṇo 'ṃsaḥ 3.5.1.[6] tasmānmadhyamācaṅkoḥ | udaṅ dvādaśa vikramānprakrāmati tacaṅku nihanti sa uttaro 'ṃsa eṣā mātrā vedeḥ 3.5.1.[7] atha yattriṃśadvikramā paścādbhavati | triṃśadakṣarā vai virāḍvirājā vai devā asmiṃloke pratyatiṣṭhaṃstatho evaiṣa etadvirājaivāsmiṃloke pratitiṣṭhati 3.5.1.[8] atho api trayastriṃśatsyuḥ | trayastriṃśadakṣarā vai virāḍvirājaivāsmiṃloke pratitiṣṭhati 3.5.1.[9] atha yatṣaṭtriṃśadvikramā prācī bhavati | ṣaṭtriṃśadakṣarā vai bṛhatī bṛhatyā vai devāḥ svargaṃ lokaṃ samāśnuvata tatho evaiṣa etadbṛhatyaiva svargaṃ lokaṃ samaśnute so 'sya divyāhavanīyo bhavati 3.5.1.[10] atha yaccaturviṃśativikramā purastādbhavati | caturviṃśatyakṣarā vai gāyatrī pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī pūrvārdhe eṣa yajñasya tasmāccaturviṃśativikramā purastādbhavatyeṣā mātrā vedeḥ 3.5.1.[11] atha yatpaścādvarīyasī bhavati | paścādvarīyasī pṛthuśroṇiriti vai yoṣām praśaṃsanti yadveva paścādvarīyasī bhavati paścādevaitadvarīyaḥ prajananaṃ karoti tasmātpaścādvarīyasaḥ prajananādimāḥ prajāḥ prajāyante 3.5.1.[12] nāsikā ha vā eṣā yajñasya yaduttaravediḥ | atha yadenāmuttarāṃ vederupakirati tasmāduttaravedirnāma 3.5.1.[13] dvayyo ha vā idamagre prajā āsuḥ | ādityāścaivāṅgirasaśca tato 'ṅgirasaḥ pūrve yajñaṃ samabharaṃste yajñaṃ sambhṛtyocuragnimimāṃ naḥ śvaḥsutyāmādityebhyaḥ prabrūhyanena no yajñena yājayateti 3.5.1.[14] te hādityā ūcuḥ | upajānīta yathāsmānevāṅgiraso yājayānna vayamaṅgirasa iti 3.5.1.[15] te hocuḥ | na vā anyena yajñādapakramaṇamastyantarāmeva sutyāṃ dhriyāmahā iti te yajñaṃ saṃjahruste yajñaṃ sambhṛtyocuḥ śvaḥsutyāṃ vai tvamasmabhyamagne prāvoco 'tha vayamadyasutyāmeva tubhyam prabrūmo 'ṅgirobhyaśca teṣāṃ nastvaṃ hotāsīti 3.5.1.[16] te 'nyameva pratiprajighyuḥ | aṅgiraso 'ca te hāpyaṅgiraso 'gnaye 'nvāgatya cukrudhuriva kathaṃ nu no dūtaścaranna pratyādṛthā iti 3.5.1.[17] sa hovāca | anindyā vai māvṛṣata so nindyairvṛto nāśakamapakramitumiti tasmādu hānindyasya vṛto nāpakrāmetta etena sadyaḥkriyāṅgirasa ādityānayājayantsa sadyaḥkrīḥ 3.5.1.[18] tebhyo vācaṃ dakṣiṇāmānayan | tāṃ na pratyagṛhṇanhāsyāmahe yadi pratigrahīṣyāma iti tadu tadyajñasya karma na vyamucyata yaddākṣiṇamāsīt 3.5.1.[19] athaibhyaḥ sūryaṃ dakṣiṇāmānayan | tam pratyagṛhṇaṃstasmādu ha smāhuraṅgiraso vayaṃ vā ārtvijīnāḥ smo vayaṃ dakṣiṇīyā api vā asmābhireṣa pratigṛhīto ya eṣa tapatīti tasmātsadyaḥkriyo 'śvaḥ śveto dakṣiṇā 3.5.1.[20] tasya rukmaḥ purastādbhavati | tadetasya rūpaṃ kriyate ya eṣa tapati yadyaśvaṃ śvetaṃ na vindedapi gaureva śvetaḥ syāttasya rukmaḥ purastādbhavati tadetasya rūpaṃ kriyate ya eṣa tapati 3.5.1.[21] tebhyo ha vākcukrodha | kena madeṣa śreyānbandhunā kenā yadetam pratyagrahīṣṭa na māmiti sā haibhyo 'pacakrāma sobhayānantareṇa devāsurāntsayattāntsiṃhī bhūtvādadānā cacāra tāmupaiva devā amantrayantopāsurā agnireva devānāṃ dūta āsa saharakṣā ityasurarakṣasamasurāṇām 3.5.1.[22] sā devānupāvartsyantyuvāca | yadvā upāvarteya kim me tataḥ syāditi pūrvāmeva tvāgnerāhutiḥ prāpsyatītyatha haiṣā devānuvāca yām mayā kāṃ cāśiṣamāśāsiṣyadhve sā vaḥ sarvā samardhiṣyata iti saivaṃ devānupāvavarta 3.5.1.[23] sa yaddhāryamāṇe 'gnau | uttaravediṃ vyāghārayati yadevaināmado devā abruvanpūrvāṃ tvāgnerāhutiḥ prāpsyatīti tadevaināmetatpūrvāmagnerāhutiḥ prāpnoti vāgghyeṣā nidānenātha yaduttaravedimupakirati yajñasyaiva sarvatvāya vāgghi yajño vāgu hyeṣā 3.5.1.[24] tāṃ vai yugaśamyena vimimīte | yugena yatra haranti śamyayā yato haranti yugaśamyena vai yogyaṃ yuñjanti sā yadevādaḥ siṃhī bhūtvāśāntevācarattadevaināmetadyajñe yunakti 3.5.1.[25] tasmānnivṛttadakṣiṇāṃ na pratigṛhṇīyāt | siṃhī hainam bhūtvā kṣiṇoti no hāmākurvīta siṃhī haivainam bhūtvā kṣiṇoti no hānyasmai dadyādyajñaṃ tadanyatrātmanaḥ kurvīta tasmādyo 'syāpi pāpa iva samānabandhuḥ syāttasmā enāṃ dadyātsa yaddadāti tadenaṃ siṃhī bhūtvā na kṣiṇoti yadu samānabandhave dadāti tadu nānyatrātmanaḥ kuruta eṣo nivṛttadakṣiṇāyai pratiṣṭhā 3.5.1.[26] atha śamyāṃ ca sphyaṃ cādatte | tadya eṣa pūrvārdhyaḥ uttarārdhyaḥ śaṅkurbhavati tasmātpratyaṅ prakrāmati trīnvikramāṃstaccātvālam parilikhati sā cātvālasya mātrā nātra mātrāsti yatraiva svayam manasā manyetāgreṇotkaraṃ taccātvālam parilikhet 3.5.1.[27] sa vedyantāt | udīcīṃ śamyāṃ nidadhāti sa parilikhati taptāyanī me 'sītīmāmevaitadāhāsyāṃ hitapta eti 3.5.1.[28] atha purastāt | udīcīṃ śamyāṃ nidadhāti sa parilikhati vittāyanī me 'sītīmāmevaitadāhāsyāṃ hi vividāna eti 3.5.1.[29] athānuvedyantam | prācīṃ śamyāṃ nidadhāti sa parilikhatyavatānmā nāthitāditīmāmevaitadāha yatra nāthaitanmāvatāditi 3.5.1.[30] athottarataḥ | prācīṃ śamyāṃ nidadhāti sa parilikhatyavatānmā vyathitāditīmāmevaitadāha yatra vyathaitanmāvatāditi 3.5.1.[31] atha harati | yatra harati tadagnīdupasīdati sa vā agnīnāmeva nāmāni gṛhṇanharati yānvā amūndevā agre 'gnīnhotrāya prāvṛṇata te prādhanvaṃsta imā eva pṛthivīrupāsarpannimāmahaiva dve asyāḥ pare tenaivaitānnidānena harati 3.5.1.[32] sa praharati videdagnirnabho nāmāgne aṅgira āyunā nāmnehīti sa yatprādhanvaṃstadāyurdadhāti tatsamīrayati yo syām pṛthivyāmasīti yo 'syām pṛthivyāmasīti hṛtvā nidadhāti yatte 'nādhṛṣṭaṃ nāma yajñiyaṃ tena tvādadha iti yatte 'nādhṛṣṭaṃ rakṣobhirnāma yajñiyaṃ tena tvādadha ityevaitadāhānu tvā devavītaya iti caturthaṃ harati devebhyastvā juṣṭāṃ harāmītyevaitadāha tāṃ vai catuḥsrakteścātvālāddhrati catasro vai diśaḥ sarvābhya evaināmetaddigbhyo harati 3.5.1.[33] athānuvyūhati | siṃhyasi sapatnasāhī devebhyaḥ kalpasveti sā yadevādaḥ siṃhī bhūtvāśāntevācarattadevaināmetadāha siṃhyasīti sapatnasāhīti tvayā vayaṃ sapatnānpāpīyasaḥ kriyāsmetyevaitadāha devebhyaḥ kalpasveti yoṣā vā uttaravedistāmevaitaddevebhyaḥ kalpayati 3.5.1.[34] tāṃ vai yugamātrīṃ vā sarvataḥ karoti | yajamānasya vā daśadaśa padāni daśākṣarā vai virāḍvāgvai virāḍvāgyajño madhye nābhikāmiva karoti samānatrāsīno vyāghārayāṇīti 3.5.1.[35] tāmadbhirabhyukṣati | sā yadevādaḥ siṃhī bhūtvāśāntevācaracāntirāpastāmadbhiḥ śamayati yoṣā vā uttaravedistāmevaitaddevebhyo hinvati tasmādadbhirabhyukṣati 3.5.1.[36] so 'bhyukṣati | siṃhyasi sapatnasāhī devebhyaḥ śundhasvetyatha sikatābhiranuvikiratyalaṃkāro nveva sikatā bhrājanta iva hi sikatā agnervā etadvaiśvānarasya bhasma yatsikatā agniṃ vā asyāmādhāsyanbhavati tatho haināmagnirna hinasti tasmātsikatābhiranuvikirati so 'nuvikirati siṃhyasi sapatnasāhī devebhyaḥ śumbhasvetyathaināṃ cādayati sā cannaitāṃ rātriṃ vasati 3.5.2. 3.5.2.[1] idhyamabhyādadhati | upayamanīrupakalpayantyājyamadhiśrayati sruvaṃ ca srucaṃ sammārṣṭyathotpūyājyam pañcagṛhītaṃ gṛhṇīte yadā pradīpta idhmo bhavati 3.5.2.[2] athodyacantīdhmam | upayacantyupayamanīrathāhāgnaye prahriyamāṇāyānubrūhyekasphyayānūdehītyanūdaiti pratiprasthātaikasphyayaitasmānmadhyamācaṅkorya eṣa vederjaghanārdhe bhavati tadyadevātrāntaḥpātena gārhapatyasya vedervyavacinnam bhavati tadevaitadanusaṃtanoti 3.5.2.[3] taddhaike | ottaravederanūdāyanti tadu tathā na kuryādaivaitasmānmadhyamācaṅkoranūdeyātta āyantyāgacantyuttaravedim 3.5.2.[4] prokṣaṇīradhvaryurādatte | sa purastādevāgre prokṣatyudaṅ tiṣṭhannindraghoṣastvā vasubhiḥ purastātpātvitīndraghoṣastvā vasubhiḥ purastādgopāyatvityevaitadāha 3.5.2.[5] atha paścātprokṣati | pracetāstvā rudraiḥ paścātpātviti pracetāstvā rudraiḥ paścādgopāyatvityevaitadāha 3.5.2.[6] atha dakṣiṇataḥ prokṣati | manojavāstvā pitṛbhirdakṣiṇataḥ pātviti manojavāstvā pitṛbhirdakṣiṇato gopāyatvityevaitadāha 3.5.2.[7] athottarataḥ prokṣati | viśvakarmā tvādityairuttarataḥ pātviti viśvakarmā tvādityairuttarato gopāyatvityevaitadāha 3.5.2.[8] atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyante | tadye ete pūrve sraktī tayoryā dakṣiṇā tā nyantena bahirvedi ninayatīdamahaṃ taptaṃ vārbahirdhā yajñānniḥsṛjāmīti sā yadevādaḥ siṃhī bhūtvāśāntevācarattāmevāsyā etacucaṃ bahirdhā yajñānniḥsṛjati yadi nābhicaredyadyu abhicaredādiśedidamahaṃ taptaṃ vāramumabhi niḥsṛjāmīti tametayā śucā vidhyati sa śocannevāmuṃ lokameti 3.5.2.[9] sa yaddhāryamāṇe 'gnau | uttaravediṃ vyāghārayati yadevaināmado devā abruvanpūrvāṃ tvāgnerāhutiḥ prāpsyatīti tadevaināmetatpūrvāmagnerāhutiḥ prāpnoti yadveṣā devānabravīdyāṃ mayā kāṃ cāśiṣamāśāsiṣyadhve sā vaḥ sarvā samardhiṣyata iti tāmenayātrartvijo yajamānāyāśiṣamāśāsate sāsmai sarvā samṛdhyate 3.5.2.[10] tadvā etadekaṃ kurvandvayaṃ karoti | yaduttaravediṃ vyāghārayatyatha yaiṣām madhye nābhikeva bhavati tasyai ye pūrve sraktī tayoryā dakṣiṇā 3.5.2.[11] tasyāmāghārayati | siṃhyasi svāhetyathāparayoruttarasyāṃ siṃhyasyādityavaniḥ svāhetyathāparayordakṣiṇasyāṃ siṃhyasi brahmavaniḥ kṣatravaniḥ svāheti bahvī vai yajuḥṣvāśīstadbrahma ca kṣatraṃ cāśāsta ubhe vīrye 3.5.2.[12] atha pūrvayoruttarasyāṃ | siṃhyasi suprajāvanī rāyaspoṣavaniḥ svāheti tatprajāmāśāste yadāha suprajāvaniriti rāyaspoṣavaniriti bhūmā vai rāyaspoṣastadbhūmānamāśāste 3.5.2.[13] atha madhya āghārayati | siṃhyasyāvaha devānyajamānāya svāheti taddevānyajamānāyāvāhayatyatha srucamudyacati bhūtebhyastveti prajā vai bhūtāni prajābhyastvetyevaitadāha 3.5.2.[14] atha paridhīnparidadhāti | dhruvo 'si pṛthivīṃ dṛṃheti madhyamaṃ dhruvakṣidasyantarikṣaṃ dṛṃheti dakṣiṇamacyutakṣidasi divaṃ dṛṃhetyuttaramagneḥ purīṣamasīti sambhārānupanivapati tadyatsambhārā bhavantyagnereva sarvatvāya 3.5.2.[15] śarīraṃ haivāsya pītudāru | tadyatpraitudāravāḥ paridhayo bhavanti śarīreṇaivainametatsamardhayati kṛtsnaṃ karoti 3.5.2.[16] māṃsaṃ haivāsya gulgulu | tadyadgulgulu bhavati māṃsenaivainametatsamardhayati kṛtsnaṃ karoti 3.5.2.[17] gandho haivāsya sugandhitejanam | tadyatsugandhitejanam bhavati gandhenaivainametatsamardhayati kṛtsnaṃ karoti 3.5.2.[18] atha yadvṛṣṇe stukā bhavati | vṛṣṇerha vai viṣāṇe antareṇāgnirekāṃ rātrimuvāsa tadyadevātrāgnernyaktaṃ tadihāpyasaditi tasmādvṛṣṇe stukā bhavati tasmādyā śīrṣṇo nediṣṭhaṃ syāttāmācidyāharedyadyu tāṃ na vindedapi yāmeva kāṃ cāharettadyatparidhayo bhavanti guptyā eva dūra iva hyenamuttare paridhaya āgacanti 3.5.3. 3.5.3.[1] puruṣo vai yajñaḥ | puruṣastena yajño yadenam puruṣastanuta eṣa vai tāyamāno yāvāneva puruṣastāvānvidhīyate tasmātpuruṣo yajñaḥ 3.5.3.[2] śira evāsya havirdhānam | vaiṣṇavaṃ devatayātha yadasmintsomo bhavati havirvai devānāṃ somastasmāddhavirdhānaṃ nāma 3.5.3.[3] mukhamevāsyāhavanīyaḥ | sa yadāhavanīye juhoti yathā mukha āsiñcedevaṃ tat 3.5.3.[4] stupa evāsya yūpaḥ | bāhū evāsyāgnīdhrīyaśca mārjālīyaśca 3.5.3.[5] udaramevāsya sadaḥ | tasmātsadasi bhakṣayanti yaddhīdaṃ kiṃ cāśnantyudara evedaṃ sarvaṃ pratitiṣṭhatyatha yadasminviśve devā asīdaṃstasmātsado nāma ta u evāsminnete brāhmaṇā viśvagotrāḥ sīdanti 3.5.3.[6] atha yāvetau jaghanenāgnī | pādāvevāsyaitāveṣa vai tāyamāno yāvāneva puruṣastāvānvidhīyate tasmātpuruṣo yajñaḥ 3.5.3.[7] ubhayatodvāraṃ havirdhānam bhavati | ubhayatodvāraṃ sadastasmādayam puruṣa āntaṃ saṃtṛṇaḥ praṇikte havirdhāne upatiṣṭhate 3.5.3.[8] te samavavartayanti | dakṣiṇenaiva dakṣiṇamuttareṇottaraṃ yadvarṣīyastaddakṣiṇaṃ syāt 3.5.3.[9] tayoḥ samavavṛttayoḥ | cadiradhinidadhati yadi cadirna vindeyuścadiḥsammitām bhittim pratyānahyanti rarāṭyām pariśrayantyucrāyībhyāṃ cadiḥ paścādadhinidadhati cadiḥsammitāṃ vā bhittim 3.5.3.[10] atha punaḥ prapadya | caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā sāvitram prasavāya juhoti savitā vai devānām prasavitā savitṛprasūtāya yajñaṃ tanavāmahā iti tasmātsāvitraṃ juhoti 3.5.3.[11] sa juhoti | yuñjate mana uta yuñjate dhiya iti manasā ca vai vācā ca yajñaṃ tanvate sa yadāha yuñjate mana iti tanmano yunaktyuta yuñjate dhiya iti tadvācaṃ yunakti dhiyādhiyā hyetayā manuṣyā jujyūṣantyanūkteneva prakāmodyeneva gāthābhiriva tābhyāṃ yuktābhyāṃ yajñaṃ tanvate 3.5.3.[12] viprā viprasya bṛhato vipaścita iti | ye vai brāhmaṇāḥ śuśruvāṃso 'nūcānāste viprāstānevaitadabhyāha bṛhato vipaścita iti yajño vai bṛhanvipaścidyajñamevaitadabhyāha vi hotrā dadhe vayunāvideka iditi vi hi hotrā dadhate yajñaṃ tanvānā mahī devasya savituḥ pariṣṭutiḥ svāheti tatsāvitram prasavāya juhoti 3.5.3.[13] athāparaṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā | upaniṣkrāmati dakṣiṇayā dvārā patnīṃ niṣkrāmayanti sa dakṣiṇasya havirdhānasya dakṣiṇāyāṃ vartanyāṃ hiraṇyaṃ nidhāya juhotīdaṃ viṣṇurvicakrame tredhā nidadhe padam samūḍhamasya pāṃsure svāheti saṃsravam patnyai pāṇāvānayati sākṣasya saṃtāpamupānakti devaśrutau deveṣvāghoṣatamiti prayacati pratiprasthātre srucaṃ cājyavilāpanīṃ ca paryāṇayanti patnīmubhau jaghanenāgnī 3.5.3.[14] caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā | pratiprasthātottarasya havirdhānasya dakṣiṇāyāṃ vartanyāṃ hiraṇyaṃ nidhāya juhotīrāvatī dhenumatī hi bhūtaṃ sūyavasinī manave daśasyā vyaskabhnā rodasī viṣṇavete dādhartha pṛthivīmabhito mayūkhaiḥ svāheti saṃsruvam patnyai pāṇāvānayati sākṣasya saṃtāpamupānakti devaśrutau deveṣvāghoṣatamiti tadyadevaṃ juhoti 3.5.3.[15] devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ cakrurvajro vā ājya ta etena vajreṇājyena dakṣiṇato nāṣṭrā rakṣāṃsyavāghnaṃstathaiṣāṃ niyānaṃ nānvavāyaṃstatho evaiṣa etena vajreṇājyena dakṣiṇato nāṣṭrā rakṣāṃsyavahanti tathāsya niyānaṃ nānvayanti tadyadvaiṣṇavībhyāmṛgbhyāṃ juhoti vaiṣṇavaṃ hi havirdhānam 3.5.3.[16] atha yatpatnyakṣasya saṃtāpamupānakti | prajananamevaitatkriyate yadā vai striyai ca puṃsaśca saṃtapyate 'tha retaḥ sicyate tattataḥ prajāyate parāgupānakti parāgghyeva retaḥ sicyate 'thāha havirdhānābhyām pravartyamānābhyāmanubrūhīti 3.5.3.[17] atha vācayati | prācī pretamadhvaraṃ kalpayantī ityadhvaro vai yajñaḥ prācī pretaṃ yajñaṃ kalpayantī ityevaitadāhordhvaṃ yajñaṃ nayatam mā jihvaratamityūrdhvamimaṃ yajñaṃ devalokaṃ nayatamityevaitadāha mā jihvaratamiti tadetasmā ahvalāmāśāste samudgṛhyeva pravartayeyuryathā notsarjetāmasuryā vā eṣā vāgyākṣe nedihāsuryā vāgvadāditi yadyutsarjetām 3.5.3.[18] etadvācayet | svaṃ goṣṭhamāvadataṃ devī durye āyurmā nirvādiṣṭam prajām mā nirvādiṣṭamiti tasyo haiṣā prāyaścittiḥ 3.5.3.[19] tadāhuḥ | uttaravedeḥ pratyaṅ prakrāmettrīnvikramāṃstaddhavirdhāne sthāpayetsā havirdhānayormātreti nātra mātrāsti yatraiva svayam manasā manyeta nāhaiva satrātyantike no dūre tatsthāpayet 3.5.3.[20] te abhimantrayate | atra ramethāṃ varṣmanpṛthivyā iti varṣma hyetatpṛthivyai bhavati divi hyasyāhavanīyo bhavati nabhyasthe karoti taddhi kṣemasya rūpam 3.5.3.[21] athottareṇa paryetyādhvaryuḥ | dakṣiṇaṃ havirdhānamupastabhnāti viṣṇornu kaṃ vīryāṇi pravocaṃ yaḥ pārthivāni vimame rajāṃsi yo askabhāyaduttaraṃ sadhasthaṃ vicakramāṇastredhorugāyo viṣṇave tveti methīmupanihantītaratastato yadu ca mānuṣe 3.5.3.[22] atha pratiprasthātā | uttaraṃ havirdhānamupastabhnāti divo vā viṣṇa uta vā pṛthivyā maho vā viṣṇa urorantarikṣāta ubhā hi hastā vasunā pṛṇasvā prayaca dakṣiṇādota savyādviṣṇave tveti methīmupanihantītaratastato yadu ca mānuṣe tadyadvaiṣṇavairyajurbhirupacaranti vaiṣṇavaṃ hi havirdhānam 3.5.3.[23] atha madhyamaṃ cadirupaspṛśya vācayati | pra tadviṣṇu stavate vīryeṇa mṛgo na bhīmaḥ kucaro giriṣṭhāḥ yasyoruṣu triṣu vikramaṇeṣvadhikṣiyanti bhuvanāni viśvetīdaṃ haivāsyaitacīrṣakapālaṃ yadidamupariṣṭādadhīva hyetatkṣiyantyanyāni śīrṣakapālāni tasmādāhādhikṣiyantīti 3.5.3.[24] atha rarāṭyāmupaspṛśya vācayati | viṣṇo rarāṭamasīti lalāṭaṃ haivāsyaitadathocrāyyā upaspṛśya vācayati viṣṇoḥ śnaptre stha iti srakve haivāsyaite atha yadidam paścāccadirbhavatīdaṃ haivāsyaitacīrṣakapālaṃ yadidam paścāt 3.5.3.[25] atha laspūjanyā spandyayā prasīvyati | viṣṇoḥ syūrasītyatha granthiṃ karoti viṣṇordhruvo 'sīti nedvyaṃvapadyātā iti tam prakṛte karmanviṣyati tatho hādhvaryuṃ vā yajamānaṃ vā grāho na vindati tanniṣṭhitamabhimṛśati vaiṣṇavamasīti vaiṣṇavaṃ hi havirdhānam 3.5.4. 3.5.4.[1] dvayaṃ vā abhyuparavāḥ khāyante | śiro vai yajñasya havirdhānaṃ tadya ime śīrṣaścatvāraḥ kūpā imāvaha dvāvimau dvau tānevaitatkaroti tasmāduparavān khanati 3.5.4.[2] devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire tato 'surā eṣu lokeṣu kṛtyāṃ valagānnicakhnurutaivaṃ ciddevānabhibhavemeti 3.5.4.[3] tadvai devā aspṛṇvata | ta etaiḥ kṛtyā valagānudakhananyadā vai kṛtyāmutkhanantyatha sālasā moghā bhavati tatho evaiṣa etadyadyasmā atra kaściddviṣanbhrātṛvyaḥ kṛtyāṃ valagānnikhanati tānevaitadutkirati tasmāduparavān khanati sa dakṣiṇasya havirdhānasyādho 'dhaḥ praugaṃ khanati 3.5.4.[4] so 'bhrimādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyāmādade nāryasīti samāna etasya yajuṣo bandhuryoṣo vā eṣā yadabhristasmādāha nāryasīti 3.5.4.[5] tānprādeśamātraṃ vinā parilikhati | idamahaṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntāmīti vajro vā abhrirvajreṇaivaitannāṣṭrāṇāṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntati 3.5.4.[6] tadyāvetau pūrvau | tayordakṣiṇamevāgre parilikhedathāparayoruttaramathāparayordakṣiṇamatha pūrvayoruttaram 3.5.4.[7] atho itarathāhuḥ | aparayorevāgra uttaram parilikhedatha pūrvayordakṣiṇamathāparayordakṣiṇamatha pūrvayoruttaramityatho api samīca eva parilikhedetaṃ tvevottamam parilikhedya eṣa pūrvayoruttaro bhavati 3.5.4.[8] tānyathāparilikhitameva yathāpūrvaṃ khanati | bṛhannasi bṛhadravā ityupastautyevainānetanmahayatyeva yadāha bṛhannasi bṛhadravā iti bṛhatīmindrāya vācaṃ vadetīndro vai yajñasya devatā vaiṣṇavaṃ havirdhānaṃ tatsendraṃ karoti tasmādāha bṛhatīmindrāya vācaṃ vadeti 3.5.4.[9] rakṣohaṇaṃ valagahanamiti | rakṣasāṃ hyete valagānām badhāya khāyante vaiṣṇavīmiti vaiṣṇavī hi havirdhāne vāk 3.5.4.[10] tānyathākhātamevotkirati | idamahaṃ taṃ valagamutkirāmi yam me niṣṭyo yamamātyo nicakhāneti niṣṭyo vā vā amātyo vā kṛtyāṃ valagannikhanati tānevaitadutkirati 3.5.4.[11] idamahaṃ taṃ valagamutkirāmi | yam me samāno yamasamāno nicakhāneti samāno vā vā asamāno vā kṛtyāṃ valagānnikhanati tānevaitadutkirati 3.5.4.[12] idamahaṃ taṃ valagamutkirāmi | yam me sabandhuryamasabandhurnicakhāneti sabandhurvā vā asabandhurvā kṛtyāṃ valagānnikhanati tānevaitadutkirati 3.5.4.[13] idamahaṃ taṃ valagamutkirāmi | yam me sajāto yamasajāto nicakhāneti sajāto vā vā asajāto vā kṛtyāṃ valagānnikhanati tānevaitadutkiratyutkṛtyāṃ kirāmītyantata udvapati tatkṛtyāmutkirati 3.5.4.[14] tānbāhumātrān khanet | anto vā eṣo 'ntenaivaitatkṛtyām mohayati tānakṣṇayā saṃtṛndanti yadyakṣṇayā na śaknuyādapi samīcastasmādime prāṇāḥ paraḥ saṃtṛṇāḥ 3.5.4.[15] tānyathākhātamevāvamarśayati | svarāḍasi sapatnahā satrarāḍasyabhimātihā janarāḍasi rakṣohā sarvarāḍasyamitrahetyāśīrevaiṣaitasya karmaṇa āśiṣamevaitadāśāste 3.5.4.[16] athādhvaryuśca yajamānaśca sammṛśete | pūrvayordakṣiṇe 'dhvaryurbhavatyaparayoruttare yajamānaḥ so 'dhvaryuḥ pṛcati yajamāna kimatreti bhadramityāha tannau sahetyupāṃśvadhvaryuḥ 3.5.4.[17] athāparayordakṣiṇe 'dhvaryurbhavati | pūrvayoruttare yajamānaḥ pṛcatyadhvaryo kimatreti bhadramityāha tanma iti yajamānastadyadevaṃ sammṛśete prāṇānevaitatsayujaḥ kurutastasmādime prāṇāḥ paraḥ saṃvidre 'tha yatpṛṣṭo bhadramiti pratyāha kalyāṇamevaitanmānuṣyai vāco vadati tasmātpṛṣṭo bhadramiti pratyāhātha prokṣatyeko vai prokṣaṇasya bandhurmedhyānevaitatkaroti 3.5.4.[18] sa prokṣati | rakṣohaṇo vo valagahana iti rakṣohaṇo hyete valagahano hyete prokṣāmi vaiṣṇavāniti vaiṣṇavā hyete 3.5.4.[19] atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyate | tā avaṭeṣvavanayati tadyā imāḥ prāṇeṣvāpastā evaitaddadhāti tasmādeṣu prāṇeṣvimā āpaḥ 3.5.4.[20] so 'vanayati | rakṣohaṇo vo valagahano 'vanayāmi vaiṣṇavānityatha barhīṃṣi prācīnāgrāṇi codīcīnāgrāṇi cāvastṛṇāti tadyānīmāni prāṇeṣu lomāni tānyevaitaddadhāti tasmādeṣu prāṇeṣvimāni lomāni 3.5.4.[21] so 'vastṛṇāti | rakṣohaṇo vo valagahano 'vastṛṇāmi vaiṣṇavānityatha barhīṃṣi tanūnīvopariṣṭātpracādayati keśā haivāsyaite 3.5.4.[22] athādhiṣavaṇe phalake upadadhāti | rakṣohaṇau vāṃ valagahanā upadadhāmi vaiṣṇavī iti hanū haivāsyaite atha paryūhati rakṣohaṇau vāṃ valagahanau paryūhāmi vaiṣṇavī iti dṛṃhatyevaine etadaśithile karoti 3.5.4.[23] athādhiṣavaṇam parikṛttam bhavati | sarvarohitaṃ jihvā haivāsyaiṣā tadyatsarvarohitam bhavati lohinīva hīyaṃ jihvā tannidadhāti vaiṣṇavamasīti vaiṣṇavaṃ hyetat 3.5.4.[24] atha grāvṇa upāvaharati | dantā haivāsya grāvāṇastadyadgrāvabhirabhiṣuṇvanti yathā dadbhiḥ psāyādevaṃ tattānnidadhāti vaiṣṇavā stheti vaiṣṇavā hyeta etadu yajñasya śiraḥ saṃskṛtam 3.6.1. 3.6.1.[1] udaramevāsya sadaḥ | tasmātsadasi bhakṣayanti yaddhīdaṃ kiṃ cāśnantyudara evedaṃ sarvam pratitiṣṭhatyatha yadasminviśve devā asīdaṃstasmātsado nāma ta u evāsminnete brāhmaṇā viśvagotrāḥ sīdantyaindraṃ devatayā 3.6.1.[2] tanmadhya audumbarīm minoti | annaṃ vā ūrgudumbara udaramevāsya sadastanmadhyato 'nnādyaṃ dadhāti tasmānmadhya audumbarīm minoti 3.6.1.[3] atha ya eṣa madhyamaḥ śaṅkurbhavati | vederjaghanārdhe tasmātprāṅ prakrāmati ṣaḍvikramāndakṣiṇā saptamamapakrāmati sampadaḥ kāmāya tadavaṭam parilikhati 3.6.1.[4] so 'bhrimādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyāmādade nāryasīti samāna etasya yajuṣo bandhuryoṣo vā eṣā yadabhristasmādāha nāryasīti 3.6.1.[5] athāvaṭam parilikhati | idamahaṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntāmīti vajro vā abhrirvajreṇaivaitannāṣṭrāṇāṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntati 3.6.1.[6] atha khanati | prāñcamutkaramutkirati yajamānena sammāyaudumbarīm parivāsayati tāmagreṇa prācīṃ nidadhātyetāvanmātrāṇi barhīṃṣyupariṣṭādadhinidadhāti 3.6.1.[7] atha yavamatyaḥ prokṣaṇyo bhavanti | āpo ha vā oṣadhīnāṃ rasastasmādoṣadhayaḥ kevalyaḥ khāditā na dhinvantyoṣadhaya u hāpāṃ rasastasmādāpaḥ pītāḥ kevalyo na dhinvanti yadaivobhayyaḥ saṃsṛṣṭā bhavantyathaiva dhinvanti tarhi hi sarasā bhavanti sarasābhiḥ prokṣāṇīti 3.6.1.[8] devāśca vā asurāśca | ubhaye prājāpatyāḥ paspṛdhire tato devebhyaḥ sarvā evauṣadhaya īyuryavā haivaibhyo neyuḥ 3.6.1.[9] tadvai devā aspṛṇvata | ta etaiḥ sarvāḥ sapatnānāmoṣadhīrayuvata yadayuvata tasmādyavā nāma 3.6.1.[10] te hocuḥ | hanta yaḥ sarvāsāmoṣadhīnāṃ rasastaṃ yaveṣu dadhāmeti sa yaḥsarvāsāmoṣadhīnāṃ rasa āsīttaṃ yaveṣvadadhustasmādyatrānyā oṣadhayo mlāyanti tadete modamānā vardhanta evaṃ hyeṣu rasamadadhustatho evaiṣa etaiḥ sarvāḥ sapatnānāmoṣadhīryute tasmādyavamatyaḥ prokṣaṇyo bhavanti 3.6.1.[11] sa yavānāvapati | yavo 'si yavayāsmaddveṣo yavayārātīriti nātra tirohitamivāstyatha prokṣatyeko vai prokṣaṇasya bandhurmedhyāmevaitatkaroti 3.6.1.[12] sa prokṣati | dive tvāntarikṣāya tvā pṛthivyai tvetīmānevaitallokānūrjā rasena bhājayatyeṣu lokeṣūrjaṃ rasaṃ dadhāti 3.6.1.[13] atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyante | tā avaṭe 'vanayati śundhantāṃ lokāḥ pitṛṣadanā iti pitṛdevatyo vai kūpaḥ khātastamevaitanmedhyaṃ karoti 3.6.1.[14] atha barhīṃṣi | prācīnāgrāṇi codīcīnāgrāṇi cāvastṛṇāti pitṛṣadanamasīti pitṛdevatya vā asyā etadbhavati yannikhātaṃ sā yathānikhātauṣadhiṣu mitā syādevametāsvoṣadhiṣu mitā bhavati 3.6.1.[15] tāmucrayati | uddivaṃ stabhānāntarikṣam pṛṇa dṛṃhasva pṛthivyāmitīmānevaitallokānūrjā rasena bhājayatyeṣu lokeṣūrjaṃ rasaṃ dadhāti 3.6.1.[16] atha minoti | dyutānastvā māruto minotviti yo vā ayam pavata eṣa dyutāno mārutastadenāmetena minoti mitrāvaruṇau dhruveṇa dharmaṇeti prāṇodānau vai mitrāvaruṇau tadenām prāṇodānābhyām minoti 3.6.1.[17] atha paryūhati | brahmavani tvā kṣatravani rāyaspoṣavani paryūhāmīti bahvī vai yajuḥṣvāśīstadbrahma ca kṣatraṃ cāśāsta ubhe vīrye rāyaspoṣavanīti bhūmā vai rāyaspoṣastadbhūmānamāśāste 3.6.1.[18] atha paryṛṣati | brahma dṛṃha kṣatraṃ dṛṃhāyurdṛṃha prajāṃ dṛṃhetyāśīrevaiṣaitasya karmaṇa āśiṣamevaitadāśāste samambhūmi paryarṣaṇaṃ karoti gartasya vā uparibhūmyathaivaṃ devatrā tathā hāgartamidbhavati 3.6.1.[19] athāpa upaninayati | yatra vā asyai khanantaḥ krūrīkurvantyapaghnanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayati tadadbhiḥ saṃdadhāti tasmādapa upaninayati 3.6.1.[20] athaivamabhipadya vācayati | dhruvāsi dhruvo 'yaṃ yajamāno 'sminnāyatane prajayā bhūyāditi paśubhiriti vaivaṃ yaṃ kāmaṃ kāmayate so 'smai kāmaḥ samṛdhyate 3.6.1.[21] atha sruveṇopahatyājyam | viṣṭapamabhi juhoti ghṛtena dyāvāpṛthivī pūryethāmiti tadime dyāvāpṛthivī ūrjā rasena bhājayatyanayorūrjaṃ rasaṃ dadhāti te rasavatyā upajīvanīye imāḥ prajā upajīvanti 3.6.1.[22] atha cadiradhinidadhāti | indrasya cadirasītyaindraṃ hi sado viśvajanasya cāyeti viśvagotrā hyasminbrāhmaṇā āsate tadubhayataścadiṣī upadadhātyuttaratastrīṇi parastrīṇi tāni nava bhavanti trivṛdvai yajño nava vai trivṛttasmānnava bhavanti 3.6.1.[23] tadudīcīnavaṃśaṃ sado bhavati | prācīnavaṃśaṃ havirdhānametadvai devānāṃ niṣkevalyaṃ yaddhavirdhānaṃ tasmāttatra nāśnanti na bhakṣayanti niṣkevalyaṃ hyetaddevānāṃ sa yo ha tatrāśnīyādvā bhakṣayedvā mūrdhā hāsya vipatedathaite miśre yadāgnīdhraṃ ca sadaśca tasmāttayoraśnanti tasmādbhakṣayanti miśre hyete udīcī vai manuṣyāṇāṃ diktasmādudīcīnavaṃśaṃ sado bhavati 3.6.1.[24] pari tvā girvaṇo gira imā bhavantu viśvataḥ | vṛddhāyumanu vṛddhayo juṣṭā bhavantu juṣṭaya itīndro vai girvā viśo giro viśvevaitatkṣatram paribṛṃhati tadidaṃ kṣatramubhayato viśā paribṛḍham 3.6.1.[25] atha laspūjanyā spandyayā prasīvyati | indrasya syūrasītyatha granthiṃ karotīndrasya dhruvo 'sīti nedvyavapadyātā iti prakṛte karmanviṣyati tatho hādhvaryuṃ vā yajamānaṃ vā grāho na vindati tanniṣṭhitamabhimṛśatyaindramasītyaindraṃ hi sadaḥ 3.6.1.[26] atha havirdhānayoḥ | jaghanārdhaṃ samanvīkṣyottareṇāgnīdhram minoti tasyārdhamantarvedi syādardham bahirvedyatho api bhūyo 'rdhādantarvedi syātkanīyo bahirvedyatho api sarvamevāntarvedi syāttanniṣṭhitamabhimṛśati vaiśvadevamasīti dvayenaitadvaiśvadevaṃ yadasminpūrvedyurviśve devā vasatīvarīṣūpavasanti tena vaiśvadevam 3.6.1.[27] devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ cakrustāndakṣiṇato 'surarakṣasānyāsejustāntsadaso jigyusteṣāmetāndhiṣṇyānudvāpayāṃ cakrurya ete 'ntaḥsadasam 3.6.1.[28] sarve ha sma vā ete purā jvalanti | yathāyamāhavanīyo yathā gārhapatyo yathāgnīdhrīyastadyata enānudavāpayaṃstata evaitanna jvalanti tānāgnīdhramabhi saṃrurudhustānapyardhamāgnīdhrasya jigyustato viśve devā amṛtatvamapājayaṃstasmādvaiśvadevam 3.6.1.[29] tāndevāḥ pratisamaindhata | yathā pratyavasyettasmādenāntsavane savana eva pratisamindhate tasmādyaḥ samṛddhaḥ sa āgnīdhraṃ kuryādyo vai jñāto 'nūcānaḥ sa samṛddhastasmādagnīdhe prathamāya dakṣiṇāṃ nayantyato hi viśve devā amṛtatvamapājayaṃstasmādyaṃ dīkṣitānāmabalyaṃ vindedāgnīdhramenaṃ nayateti brūyāttadanārtaṃ tannāriṣyatīti tadyadato viśve devā amṛtatvamapājayaṃstasmādvaiśvadevam 3.6.2. 3.6.2.[1] vijāmāno haivāsya dhiṣṇyāḥ | ime samaṅkā ye vai samaṅkāste vijāmāna eta u haivāsyaita ātmanaḥ 3.6.2.[2] divi vai soma āsīta | atheha devāste devā akāmayantā naḥ somo gacettenāgatena yajemahīti ta ete māye asṛjanta suparṇīṃ ca kadrūṃ ca vāgeva suparṇīyaṃ kadrūstābhyāṃ samadaṃ cakruḥ 3.6.2.[3] te hartīyamāne ūcatuḥ | yatarā nau davīyaḥ parāpaśyādātmānaṃ nau sā jayāditi tatheti sā ha kadrūruvāca parekṣasveti 3.6.2.[4] sā ha suparṇyuvāca | asya salilasya pāre 'śvaḥ śveta sthāṇau sevate tamaham paśyāmīti tameva tvam paśyasīti taṃ hītyatha ha kadrūruvāca tasya vālo nyaṣañji tamamuṃ vāto dhūnoti tamaham paśyāmīti 3.6.2.[5] sā yatsuparṇyuvāca | asya salilasya pāra iti vedirvai salilaṃ vedimeva sā taduvācāśvaḥ śveta sthāṇau sevata ityagnirvā aśvaḥ śveto yūpa sthāṇuratha yatkadrūruvāca tasya vālo nyaṣañji tamamuṃ vāto dhūnoti tamaham paśyāmīti raśanā haiva sā 3.6.2.[6] sā ha suparṇyuvāca | ehīdam patāva vedituṃ yatarā nau jayatīti sā ha kadrūruvāca tvameva pata tvaṃ vai na ākhyāsyasi yatarā nau jayatīti 3.6.2.[7] sā ha suparṇī papāta | taddha tathaivāsa yathā kadrūruvāca tāmāgatāmabhyuvāda tvamajaiṣīrahāmiti tvamiti hovācaitadvyākhyānaṃ sauparṇīkādravamiti 3.6.2.[8] sā ha kadrūruvāca | ātmānaṃ vai tvājaiṣaṃ divyasau somastaṃ devebhya āhara tena devebhya ātmānaṃ niṣkrīṇīṣveti tatheti sā candāṃsi sasṛje sā gāyatrī divaḥ somamāharat 3.6.2.[9] hiraṇmayyorha kuśyorantaravahita āsa | te ha sma kṣurapavī nimeṣaṃ nimeṣamabhisaṃdhatto dīkṣātapasau haiva te āsatustamete gandharvāḥ somarakṣā jugupurime dhiṣṇyā imā hotrāḥ 3.6.2.[10] tayoranyatarāṃ kuśīmāciceda | tāṃ devebhyaḥ pradadau sā dīkṣā tayā devā adīkṣanta 3.6.2.[11] atha dvitīyāṃ kuśīmāciceda | tāṃ devebhyaḥ pradadau tattapastayā devāstapa upāyannupasadastapo hyupasadaḥ 3.6.2.[12] khadireṇa ha somamācakhāda | tasmātkhadiro yadenenākhidattasmātkhādiro yūpo bhavati khādira sphyo 'cāvākasya hainaṃ gopanāyāṃ jahāra so 'cāvāko 'hīyata 3.6.2.[13] tamindrāgnī anusamatanutām | prajānām prajātyai tasmādaindrāgno 'cāvākaḥ 3.6.2.[14] tasmāddīkṣitā rājānaṃ gopāyanti | nenno 'paharāniti tasmāttatra suguptaṃ cikīrṣedyasya ha gopanāyāmapaharanti hīyate ha 3.6.2.[15] tasmādbrahmacāriṇa ācāryaṃ gopāyanti | gṛhānpaśūnnenno 'paharāniti tasmāttatra suguptaṃ cikīrṣedyasya ha gopanāyāmapaharanti hīyate ha tenaitena suparṇī devebhya ātmānaṃ nirakrīṇīta tasmādāhuḥ puṇyaloka ījāna iti 3.6.2.[16] ṛṇaṃ ha vai puruṣo jāyamāna eva | mṛtyorātmanā jāyate sayadyajate yathaiva tatsuparṇī devebhya ātmānaṃ nirakrīṇītaivamevaiṣa etanmṛtyorātmānaṃ niṣkrīṇīte 3.6.2.[17] tena devā ayajanta | tamete gandharvāḥ somarakṣā anvājagmuste 'nvāgatyābruvannanu no yajña ābhajata mā no yajñādantargātāstveva no 'pi yajñe bhāga iti 3.6.2.[18] te hocuḥ | kiṃ nastataḥ syāditi yathaivāsyāmutra goptāro 'bhūmaivamevāsyāpīha goptāro bhaviṣyāma iti 3.6.2.[19] tatheti devā abruvan | somakrayaṇā va iti tānebhya etatsomakrayaṇānanudiśatyathainānabruvaṃstṛtīyasavane vo ghṛtyāhutiḥ prāpsyati na saumyāpahṛto hi yuṣmatsomapīthastena somāhutiṃ nārhatheti saināneṣā tṛtīyasavana eva ghṛtyāhutiḥ prāpnoti na saumyā yacālākairdhiṣṇyānvyāghārayati 3.6.2.[20] atha yadagnau hoṣyanti | tadvo viṣyatīti sa yadagnau juhvati tadenānavatyatha yadvaḥ somam bibhrata uparyupari cariṣyanti tadvo viṣyatīti sa yadenāntsomam bibhrata uparyupari caranti tadenānavati tasmādadhvaryuḥ samayā dhiṣṇyānnātīyādadhvaryurhi somam bibharti tamete vyāttena pratyāsate sa eteṣāṃ vyāttamāpadyeta tamagnirvābhidahedyo vāyaṃ devaḥ paśūnāmīṣṭe sa vā hainamabhimanyeta tasmādyadyadhvaryoḥ śālāyāmarthaḥ syāduttareṇaivāgnīdhrīyaṃ saṃcaret 3.6.2.[21] te vā ete | somasyaiva guptyai nyupyanta āhavanīyaḥ purastānmārjālīyo dakṣiṇata āgnīdhrīya uttarato 'tha ye sadasi te paścāt 3.6.2.[22] teṣāṃ vā ardhānupakiranti | ardhānanudiśantyeta u haivaitaddadhrire 'rdhānna upakirantvardhānanudiśantu tathā yasmāllokādāgatāḥ smo divastathā taṃ lokam pratiprajñāsyāmastathā na jihmā eṣyāma iti 3.6.2.[23] sa yānupakiranti | tenāsmiṃloke pratyakṣam bhavantyatha yānanudiśanti tenāmuṣmiṃloke pratyakṣam bhavanti 3.6.2.[24] te vai dvināmāno bhavanti | eta u haivaitaddadhrire na vā ebhirnāmabhirarātsma yeṣāṃ naḥ somamapāhārṣurhanti dvitīyāni nāmāni karavāmahā iti te dvitīyāni nāmānyakurvata tairarādhnuvanyānapahṛtasomapīthāntsato 'tha yajña ābhajaṃstasmāddvināmānastasmādbrāhmaṇo 'nṛdhyamāne dvitīyaṃ nāma kurvīta rādhnoti haiva ya evaṃ vidvāndvitīyaṃ nāma kurute 3.6.2.[25] sa yadagnau juhoti | taddeveṣu juhoti tasmāddevāḥ santyatha yatsadasi bhakṣayanti tanmanuṣyeṣu juhoti tasmānmanuṣyāḥ santyatha yaddhavirdhānayornārāśaṃsāḥ sīdanti tatpitṛṣu juhoti tasmātpitaraḥ santi 3.6.2.[26] yā vai prajā yajñe 'nanvābhaktāḥ | parābhūtā vai tā evamevaitadyā imāḥ prajā aparābhūtāstā yajña ābhajati manuṣyānanu paśavo devānanu vayāṃsyoṣadhayo vanaspatayo yadidaṃ kiṃ caivamu tatsarvaṃ yajña ābhaktaṃ te ha smaita ubhaye devamanuṣyāḥ pitaraḥ sampibante saiṣā sampā te ha sma dṛśyamānā eva purā sampibanta utaitarhyadṛśyamānāḥ 3.6.3. 3.6.3.[1] sarvaṃ vā eṣo 'bhi dīkṣate | yo dīkṣate yajñaṃ hyabhi dīkṣate yajñaṃ hyevedaṃ sarvamanu taṃ yajñaṃ sambhṛtya yamimamabhi dīkṣate sarvamidaṃ visṛjate 3.6.3.[2] yadvaisarjināni juhoti | sa yadidaṃ sarvaṃ visṛjate tasmādvaisarjināni nāma tasmādyo 'pivrataḥ syātso 'nvārabheta yadyu anyatra carennādriyeta yadvai juhoti tadevedaṃ sarvaṃ visṛjate 3.6.3.[3] yadveva vaisarjināni juhoti | yajño vai viṣṇuḥ sa devebhya imāṃ vikrāntiṃ vicakrame yaiṣāmiyaṃ vikrāntiridameva prathamena padena paspārāthedamantarikṣaṃ dvitīyena divamuttamenaitāmvevaiṣa etasmai viṣṇuryajño vikrāntiṃ vikramate yajjuhoti tasmādvaisarjināni juhoti 3.6.3.[4] so 'parāhṇe vediṃ stīrtvā | ardhavratam pradāya samprapadyanta idhmamabhyādadhatyupayamanīrupakalpayantyājyamadhiśrayati srucaḥ sammārṣṭyupasthe rājānaṃ yajamānaḥ kurute 'tha somakrayaṇyai padaṃ jaghanena gārhapatyam parikirati padā vai pratitiṣṭhati pratiṣṭhityā eva 3.6.3.[5] taddhaike | caturdhā kurvanti yatrāhavanīyamuddharanti tāsūpayamanīṣu caturbhāgamakṣaṃ caturbhāgeṇopāñjantyetāsūpayamanīṣu caturbhāgaṃ jaghanena gārhapatyaṃ caturbhāgam parikirati 3.6.3.[6] tadu tathā na kuryāt | sārdhameva parikirejjaghanena gārhapatyamathotpūyājyaṃ caturgṛhīte juhvāṃ copabhṛti ca gṛhṇāti pañcagṛhītam pṛṣadājyaṃ jyotirasi viśvarūpaṃ viśveṣāṃ devānāṃ vaiśvadevaṃ hi pṛṣadājyaṃ dhārayanti sruco yadā pradīpta idhmo bhavati 3.6.3.[7] atha juhoti | tvaṃ soma tanūkṛdbhyo dveṣobhyo 'nyakṛtebhya uru yantāsi varūthaṃ svāheti tadetenaivāsyām pṛthivyām pratiṣṭhāyām pratitiṣṭhatyetenemaṃ lokaṃ spṛṇute 3.6.3.[8] athāptave dvitīyāmāhutiṃ juhoti | juṣāṇo apturājyasya vetu svāhetyeṣa u haivaitaduvāca rakṣobhyo vai bibhemi yathā māntarā nāṣṭrā rakṣāṃsi na hinasannevam mā kanīyāṃsameva badhātkṛtvātinayata stokameva stoko hyapturiti tametatkanīyāṃsameva badhātkṛtvātyanayantstokameva stoko hyaptū rakṣobhyo bhīṣā tasmādaptave dvitīyāmāhutiṃ juhoti 3.6.3.[9] udyacantīdhmam | upayacantyupayamanīrathāhāgnaye prahriyamāṇāyānubrūhi somāyā praṇīyamānāyeti vāgnaye prahriyamāṇāyānubrūhīti tveva brūyāt 3.6.3.[10] ādadate grāvṇaḥ | droṇakalaśaṃ vāyavyānīdhmaṃ kārṣmaryamayānparidhīnāśvavālam prastaramaikṣavyau vidhṛtī tadbarhirupasaṃnaddham bhavati vapāśrapaṇyau raśane araṇī adhimanthanaḥ śakalo vṛṣaṇau tatsamādāya prāñca āyanti sa eṣa ūrdhvo yajña eti 3.6.3.[11] tadāyatsu vācayati | agne naya supathā rāya asmānviśvāni deva vayunāni vidvān yuyodhyasmajjuhurāṇameno bhūyiṣṭhāṃ te namauktiṃ vidhemetyagnimevaitatpurastātkarotyagniḥ purastānnāṣṭrā rakṣāṃsyapaghnannetyathābhayenānāṣṭreṇa haranti ta āyantyāgacantyāgnīdhraṃ tamāgnīdhre nidadhāti 3.6.3.[12] sa nihite juhoti | ayaṃ no agnirvarivaskṛṇotvayam mṛdhaḥ pura etu prabhindan ayaṃ vājāñjayatu vājasātāvayaṃ śatrūñjayatu jarhṛṣāṇaḥ svāheti tadetenaivaitasminnantarikṣe pratiṣṭhāyām pratitiṣṭhatyetenaitaṃ lokaṃ spṛṇute 3.6.3.[13] tadeva nidadhati grāvṇaḥ | droṇakalaśaṃ vāyavyānyathetaramādāyāyanti taduttareṇāhavanīyamupasādayanti 3.6.3.[14] prokṣaṇīradhvaryurādatte | sa idhmamevāgre prokṣatyatha vedimathāsmai barhiḥ prayacanti tatpurastādgranthyāsādayati tatprokṣyopaninīya visraṃsya granthimāśvavālaḥ prastara upasaṃnaddho bhavati taṃ gṛhṇāti gṛhītvā prastaramekavṛdbarhi stṛṇāti stīrtvā barhiḥ kārṣmaryamayānparidhīnparidadhāti paridhāya paridhīntsamidhāvabhyādadhātyabhyādhāya samidhau 3.6.3.[15] atha juhoti | uru viṣṇo vikramasvoru kṣayāya naskṛdhi ghṛtaṃ ghṛtayone piba prapra yajñapatiṃ tira svāheti tadetenaivaitasyāṃ divi pratiṣṭhāyām pratitiṣṭhatyetenaitaṃ lokaṃ spṛṇuta yadetayā juhoti 3.6.3.[16] yadveva vaiṣṇavyarcā juhoti | kanīyāṃsaṃ vā enametadbadhātkṛtvātyanaiṣu stokameva stoko hyaptustametadabhayam prāpya ya evaiṣa taṃ karoti yajñameva yajño hi viṣṇustasmādvaiṣṇavyarcā juhoti 3.6.3.[17] athāsādya srucaḥ | apa upaspṛśya rājānam prapādayati tadyadāsādya sruco 'pa upaspṛśya rājānam prapādayati vajro vā ājyaṃ retaḥ somo nedvajreṇājyena retaḥ somaṃ hinasānīti tasmādāsādya sruco 'pa upaspṛśya rājānam prapādayati 3.6.3.[18] sa dakṣiṇasya havirdhānasya nīḍe kṛṣṇājinamāstṛṇāti | tadenamāsādayati deva savitareṣa te somastaṃ rakṣasva mā tvā dabhanniti tadenaṃ devāyaiva savitre paridadāti guptyai 3.6.3.[19] athānusṛjyopatiṣṭhate | etattvaṃ deva soma devo devān upāgā idamaham manuṣyāntsaha rāyaspoṣeṇetyagnīṣomau vā etamantarjambha ādadhāte yo dīkṣata āgnāvaiṣṇavaṃ hyado dīkṣaṇīyaṃ havirbhavati yo vai viṣṇuḥ somaḥ sa havirvā eṣa devānām bhavati yo dīkṣate tadenamantarjambha ādadhāte tatpratyakṣaṃ somānnirmucyate yadāhaitattvaṃ deva soma devo devān upāgā idamaham manuṣyāntsaha rāyaspoṣeṇeti bhūmā vai rāyaspoṣaḥ saha bhūmnetyevaitadāha 3.6.3.[20] athopaniṣkrāmati | svāhā nirvaruṇasya pāśānmucya iti varuṇapāśe vā eṣo 'ntarbhavati yo 'nyasyāsaṃstatpratyakṣaṃ varuṇapāśānnirmucyate yadāha svāhā nirvaruṇasya pāśānmucya iti 3.6.3.[21] athetyāhavanīye samidhamabhyādadhāti | agne vratapāstve vratapā ityagnirhi devānāṃ vratapatistasmādāhāgne vratapāstve vratapā iti yā tava tanūrmayyabhūdeṣā sā tvayi yo mama tanūstvayyabhūdiyaṃ sā mayi yathāyathaṃ nau vratapate vratānyanu me dīkṣāṃ dīkṣāpatiramaṃstānu tapastapaspatiriti tatpratyakṣamagnernirmucyate sa svena satātmanā yajate tasmādasyātrāśnanti mānuṣo hi bhavati tasmādasyātra nāma gṛhṇanti mānuṣo hi bhavatyatha yatpurā nāśnanti yathā haviṣo hutasya nāśnīyādevaṃ tattasmāddīkṣitasya nāśnīyādathātrāṅgulīrvisṛjate 3.6.4. 3.6.4.[1] yūpaṃ vrakṣyanvaiṣṇavyarcā juhoti | viṣṇavo hi yūpastasmādvaiṣṇavyarcā juhoti 3.6.4.[2] yadveva vaiṣṇavyā juhoti | yajño vai viṣṇuryajñenaivaitadyūpamacaiti tasmādvaiṣṇavyarcā juhoti 3.6.4.[3] sa yadi srucā juhoti | caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā juhoti yadyu sruveṇa sruveṇaivopahatya juhotyuru viṣṇo vikramasvoru kṣayāya naskṛdhi ghṛtaṃ ghṛtayone piba prapra yajñapatiṃ tira svāheti 3.6.4.[4] yadājyam pariśiṣṭam bhavati | tadādatte yattakṣṇaḥ śastram bhavati tattakṣādatte ta āyanti sa yaṃ yūpaṃ joṣayante 3.6.4.[5] tamevamabhimṛśya japati | paścādvaiva prāṅ tiṣṭhannabhimantrayate 'tyanyān agāṃ nānyān upāgāmityati hyanyāneti nānyānupaiti tasmādāhātyanyān agāṃ nānyān upāgāmiti 3.6.4.[6] arvāktvā parebhyo 'vidam paro 'varebhya iti | arvāgghyenam parebhyo vṛścati ya etasmānparāñco bhavanti paro 'varebhya iti paro hyenamavarebhyo vṛścati ya etasmādarvāñco bhavanti tasmādāhārvāktvā parebhyo 'vidam paro 'varebhya iti 3.6.4.[7] taṃ tvā juṣāmahe deva vanaspate devayajyāyā iti | tadyathā bahūnām madhyātsādhave karmaṇe juṣeta sa rātamanāstasmai karmaṇe syādevamevainametadbahūnām madhyātsādhave karmaṇe juṣate sa rātamanā vraścanāya bhavati 3.6.4.[8] devāstvā devayajyāyai juṣantāmiti | tadvai samṛddhaṃ yaṃ devāḥ sādhave karmaṇe juṣāntai tasmādāha devāstvā devayajyāyai juṣantāmiti 3.6.4.[9] atha sruveṇopaspṛśati | viṣṇave tveti vaiṣṇavo hi yūpo yajño vai viṣṇuryajñāya hyenaṃ vṛścati tasmādāha viṣṇave tveti 3.6.4.[10] atha darbhataruṇakamantardadhāti | oṣadhe trāyasveti vajro vai paraśustatho hainameṣa vajraḥ paraśurna hinastyatha paraśunā praharati svadhite mainaṃ hiṃsīriti vajro vai paraśustatho hainameṣa vajraḥ paraśurna hinasti 3.6.4.[11] sa yam prathamaṃ śakalamapacinatti | tamādatte taṃ vā anakṣastambhaṃ vṛśceduta hyenamanasā vahanti tathāno na pratibādhate 3.6.4.[12] tam prāñcam pātayet | prācī hi devānāṃ digatho udañcamudīcī hi manuṣyāṇāṃ digatho pratyañcaṃ dakṣiṇāyai tvevainaṃ diśaḥ paribibādhiṣetaiṣā vai dik pitṝṇāṃ tasmādenaṃ dakṣiṇāyai diśaḥ paribibādhiṣeta 3.6.4.[13] tam pracyavamānamanumantrayate | dyām mā lekhīrantarikṣam mā hiṃsīḥ pṛthivyā sambhaveti vajro vā eṣa bhavati yaṃ yūpāya vṛścanti tasmādvajrātpracyavamānādime lokāḥ saṃrejante tadebhya evainametallokebhyaḥ śamayati tathemāṃlokāñcānto na hinasti 3.6.4.[14] sa yadāha | dyām mā lekhīriti divam mā hiṃsīrityevaitadāhāntarikṣam mā hiṃsīriti nātra tirohitamivāsti pṛthivyā sambhaveti pṛthivyā saṃjānīṣvetyevaitadāhāyaṃ hi tvā svadhitistetijānaḥ praṇināya mahate saubhagāyetyeṣa hyenaṃ svadhitistejamānaḥ praṇayati 3.6.4.[15] athāvraścanamabhijuhoti | nedato nāṣṭrā rakṣāṃsyanūttiṣṭhāniti vajro vā ājyaṃ tadvajreṇaivaitannāṣṭrā rakṣāṃsyavabādhate tathāto nāṣṭrā rakṣāṃsi nānūttiṣṭhantyatho reto vā ājyaṃ tadvanaspatiṣvevaitadreto dadhāti tasmādretasa āvraścanādvanaspatayo 'nu prajāyante 3.6.4.[16] sa juhoti | atastvaṃ deva vanaspate śatavalśo viroha sahasravalśā vi vayaṃ ruhemeti nātra tirohitamivāsti 3.6.4.[17] tam parivāsayati | sa yāvantamevāgre parivāsayettāvāntsyāt 3.6.4.[18] pañcāratnim parivāsayet | pāṅkto yajñaḥ pāṅktaḥ paśuḥ pañcartavaḥ saṃvatsarasya tasmātpañcāratnim parivāsayet 3.6.4.[19] ṣaḍaratnim parivāsayet | ṣaḍvā ṛtavaḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro vajro vajro yūpastasmātṣaḍaratnim parivāsayet 3.6.4.[20] aṣṭāratnim parivāsayet | aṣṭākṣrā vai gāyatrī pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī pūrvārdha eṣa yajñasya tasmādaṣṭāratnim parivāsayet 3.6.4.[21] navāratnim parivāsayet | trivṛdvai yajño nava vai trivṛttasmānnavāratnim parivāsayet 3.6.4.[22] ekādaśāratnim parivāsayet | ekādaśākṣarā vai triṣṭubvajrastriṣṭubvajro yūpastasmādekādaśāratniṃ parivāsayet 3.6.4.[23] dvādaśāratnim parivāsayet | dvādaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro vajro vajro yūpastasmāddvādaśāratnim parivāsayet 3.6.4.[24] trayodaśāratnim parivāsayet | trayodaśa vai māsāḥ saṃvatsarasya saṃvatsaro vajro vajro yūpastasmāttrayodaśāratnim parivāsayet 3.6.4.[25] pañcadaśāratnim parivāsayet | pañcadaśo vai vajro vajro yūpastasmātpañcadaśāratnim parivāsayet 3.6.4.[26] saptādaśāratnirvājapeyayūpaḥ | aparimita eva syādaparimitena vā etena vajreṇa devā aparimitamajayaṃstatho evaiṣa etena vajreṇāparimitenaivāparimitaṃ jayati tasmādaparimita eva syāt 3.6.4.[27] sa vā aṣṭāśrirbhavati | aṣṭākṣarā vai gāyatrī pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī pūrvārdhe eṣa yajñasya tasmādaṣṭāśrirbhavati 3.7.1. 3.7.1.[1] abhrimādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyāmādade nāryasīti samāna etasya yajuṣo bandhuryoṣo vā eṣā yadabhristasmādāha nāryasīti 3.7.1.[2] athāvaṭam parilikhati | idamahaṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntāmīti vajro vā abhrirvajreṇaivaitannāṣṭrāṇāṃ rakṣasāṃ grīvā apikṛntati 3.7.1.[3] atha khanati | prāñcamutkaramutkiratyupareṇa sammāyāvaṭaṃ khanati tadagreṇa prāñcaṃ yūpaṃ nidadhātyetāvanmātrāṇi barhīṃṣyupariṣṭādadhinidadhāti tadevopariṣṭādyūpaśakalamadhinidadhāti purastātpārśvataścaṣālamupanidadhātyatha yavamatyaḥ prokṣaṇyo bhavanti so 'sāveva bandhuḥ 3.7.1.[4] sa yavānāvapati | yavo 'si yavayāsmaddveṣo yavayārātīriti nātra tirohitamivāstyatha prokṣatyeko vai prokṣaṇasya bandhurmedhyamevaitatkaroti 3.7.1.[5] sa prokṣati | dive tvāntarikṣāya tvā pṛthivyai tveti vajro vai yūpa eṣāṃ lokānāmabhiguptyā eṣāṃ tvā lokānāmabhiguptyai prokṣāmītyevaitadāha 3.7.1.[6] atha yāḥ prokṣaṇyaḥ pariśiṣyante | tā avaṭe 'vanayati śundhantāṃ lokāḥ pitṛṣadanā iti pitṛdevatyo vai kūpaḥ khātastamevaitanmedhyaṃ karoti 3.7.1.[7] atha barhīṃṣi | prācīnāgrāṇi codīcīnāgrāṇi cāvastṛṇāti pitṛṣadanamasīti pitṛdevatyaṃ vā asyaitadbhavati yannikhātaṃ sa yathānikhāta oṣadhiṣu mitaḥ syādevametāsvoṣadhiṣu mito bhavati 3.7.1.[8] atha yūpaśakalam prāsyati | tejo ha vā etadvanaspatīnāṃ yadbāhyāśakalastasmādyadā bāhyāśakalamapatakṣṇuvantyatha śuṣyanti tejo hyeṣāmetattadyadyūpaśakalam prāsyati satejasam minavānīti tadyadeṣa eva bhavati nānya eṣa hi yajuṣkṛto medhyastasmādyūpaśakalam prāsyati 3.7.1.[9] sa prasyati | agreṇīrasi svāveśa unnetṝṇāmiti purastādvā asmādeṣo 'pacidyate tasmādāhāgreṇīrasi svāveśa unnetṝṇāmityetasya vittādadhi tvā sthāsyatītyadhi hyenaṃ tiṣṭhati tasmādāhaitasya vittādadhi tvā sthāsyatīti 3.7.1.[10] atha sruveṇopahatyājyam | avaṭamabhijuhoti nedadhastānnāṣṭrā rakṣāṃsyupottiṣṭhāniti vajro vā ājyaṃ tadvajreṇaivaitannāṣṭrā rakṣāṃsyavabādhate tathādhastānnāṣṭrā rakṣāṃsi nopottiṣṭhantyatha purastātparītyodaṅṅāsīno yūpamanakti sa āha yūpāyājyamānāyānubrūhīti 3.7.1.[11] so 'nakti | devastvā savitā madhvānaktviti savitā vai devānām prasavitā yajamāno vā eṣa nidānena yadyūpaḥ sarvaṃ vā idam madhu yadidaṃ kiṃ ca tadenamanena sarveṇa saṃsparśayati tadasmai savitā prasavitā prasauti tasmādāha devastvā savitā madhvānaktviti 3.7.1.[12] atha caṣālamubhayataḥ pratyajya pratimuñcati | supippalābhyastvauṣadhībhya iti pippalaṃ haivāsyaitadyanmadhye saṃgṛhītamiva bhavati tiryagvā idaṃ vṛkṣe pippalamāhataṃ sa yadevedaṃ sambandhanaṃ cāntaropenitamiva tadevaitatkaroti tasmānmadhye saṃgṛhītamiva bhavati 3.7.1.[13] āntamagniṣṭhāmanakti | yajamāno vā agniṣṭhā rasa ājyaṃ rasenaivaitadyajamānamanakti tasmādāntamagniṣṭhāmanaktyatha parivyayaṇam pratisamantam parimṛśatyathāhocrīyamāṇāyānubrūhīti 3.7.1.[14] sa ucriyati | dyāmagreṇāspṛkṣa āntarikṣam madhyenāprāḥ pṛthivīmupareṇādṛṃhīriti vajro vai yūpa eṣāṃ lokānāmabhijityai tena vajreṇemāṃlokāntspṛṇuta ebhyo lokebhyaḥ sapatnānnirbhajati 3.7.1.[15] atha minoti | yā te dhāmānyuśmasi gamadhyai yatra gāvo bhūriśṛṅgā ayāsaḥ atrāha tadurugāyasya viṣṇoḥ paramam padamavabhāri bhūrītyetayā triṣṭubhā minoti vajrastriṣṭubvajro yūpastasmāttriṣṭubhā minoti 3.7.1.[16] sampratyagnimagniṣṭām minoti | yajamāno vā agniṣṭhāgniru vai yajñaḥ sa yadagneragniṣṭhāṃ hvalayeddhvaleddha yajñādyajamānastasmātsampratyagnimagniṣṭhām minotyatha paryūhatyatha paryṛṣatyathāpa upaninayati 3.7.1.[17] athaivamabhipadya vācayati | viṣṇoḥ karmāṇi paśyata yato vratāni paspaśe indrasya yujyuḥ sakheti vajraṃ vā eṣa prāhārṣīdyo yūpamudaśiśriyadviṣṇorvijitim paśyatetyevaitadāha yadāha viṣṇoḥ karmāṇi paśyata yato vratāni paśpaśe indrasya yujyaḥ sakhetīndro vai yajñasya devatā vaiṣṇavo yūpastaṃ sendraṃ karoti tasmādāhendrasya yujyaḥ sakheti 3.7.1.[18] atha caṣālamudīkṣate | tadviṣṇoḥ paramam padaṃ sadā paśyanti sūrayaḥ divīva cakṣurātatamiti vajraṃ vā eṣa prāhārṣīdyo yūpamudaśiśriyattā viṣṇorvijitim paśyatetyevaitadāha yadāha tadviṣṇoḥ paramam padaṃ sadā paśyanti sūrayaḥ divīva cakṣurātatamiti 3.7.1.[19] atha parivyayati | anagnatāyai nveva parivyayati tasmādatreva parivyayatyatreva hīdaṃ vāso bhavatyannādyamevāsminnetaddadhātyatreva hīdamannam pratitiṣṭhati tasmādatreva parivyayati 3.7.1.[20] trivṛtā parivyayati | trivṛddhyannam paśavo hyannam pitā mātā yajjāyate tattṛtīyaṃ tasmāttrivṛtā parivyayati 3.7.1.[21] sa parivyayati | parivīrasi pari tvā daivīrviśo vyayantām parīmaṃ yajamānaṃ rāyo manuṣyāṇāmiti tadyajamānāyāśiṣamāśāste yadāha parīmaṃ yajamānaṃ rāyo manuṣyāṇāmiti 3.7.1.[22] atha yūpaśakalamavagūhati | divaḥ sūnurasīti prajā haivāsyaiṣā tasmādyadi yūpaikādaśinī syātsvaṃ svamevāvagūhedaviparyāsaṃ tasya haiṣāmugdhānuvratā prajā jāyate 'tha yo viparyāsamavagūhati na svaṃsvaṃ tasya haiṣā mugdhānanuvratā prajā jāyate tasmādu svaṃ svamevāvagūhedaviparyāsam 3.7.1.[23] svargasyo haiṣa lokasya samārohaṇaḥ kriyate | yadyūpaśakala iyaṃ raśanā raśanāyai yūpaśakalo yūpaśakalāccaṣālaṃ caṣālātsvargaṃ lokaṃ samaśnute 3.7.1.[24] atha yasmātsvarurnāma | etasmādvā eṣo 'pacidyate tasyaitatsvamevārurbhavati tasmātsvarurnāma 3.7.1.[25] tasya yannikhātam | tena pitṛlokaṃ jayatyatha yadūrdhvaṃ nikhātādā raśanāyai tena manuṣyalokaṃ jayatyatha yadūrdhvaṃ raśanāyā ā caṣālāttena devalokaṃ jayatyatha yadūrdhvaṃ caṣālāddvyaṅgulaṃ vā tryaṅgulaṃ vā sādhyā iti devāstena teṣāṃ lokaṃ jayati saloko vai sādhyairdevairbhavati ya evametadveda 3.7.1.[26] taṃ vai pūrvārdhe minoti | vajro vai yūpo vajro daṇḍaḥ pūrvārdhaṃ vai daṇḍasyābhipadya praharati pūrvārdha eṣa yajñasya tasmātpūrvārdhe minoti 3.7.1.[27] yajñena vai devāḥ | imāṃ jitiṃ jigyuryaiṣāmiyaṃ jitiste hocuḥ kathaṃ na idam manuṣyairanabhyārohyaṃ syāditi te yajñasya rasaṃ dhītvā yathā madhu madhukṛto nirdhayeyurviduhya yajñaṃ yūpena yopayitvā tiro 'bhavannatha yadenenāyopayaṃstasmādyūpo nāma purastādvai prajñā purastānmanojavastasmātpūrvārdhe minoti 3.7.1.[28] sa vā aṣṭāśrirbhavati | aṣṭākṣarā vai gāyatrī pūrvārdho vai yajñasya gāyatrī pūrvārdhe eṣa yajñasya tasmādaṣṭāśrirbhavati 3.7.1.[29] taṃ ha smaitaṃ devā anupraharanti | yathedamapyetarhyeke 'nupraharantīti devā akurvanniti tato rakṣāṃsi yajñamanūdapibanta 3.7.1.[30] te devā adhvaryumabruvan | yūpaśakalameva juhudhi tadahaiṣa svagākṛto bhaviṣyati tatho rakṣāṃsi yajñaṃ nānūtpāsyante 'yaṃ vai vajra udyata iti 3.7.1.[31] so 'dhvaryuḥ | yūpaśakalamevājuhottadahaiṣa svagākṛta āsīttatho rakṣāṃsi yajñaṃ nānūdapibantāyaṃ vai vajra udyata iti 3.7.1.[32] tatho evaiṣa etat | yūpaśakalameva juhoti tadahaiṣa svagākṛto bhavati tatho rakṣāṃsi yajñaṃ nānūtpibante 'yaṃ vai vajra udyata iti sa juhoti divaṃ te dhūmo gacatu svarjyotih pṛthivīm bhasmanāpṛṇa svāheti 3.7.2. 3.7.2.[1] yāvato vai vedistāvatī pṛthivī | vajrā vai yūpāstadimāmevaitatpṛthivīmetairvajraiḥ spṛṇute 'syai sapatnānnirbhajati tasmādyūpaikādaśinī bhavati dvādaśa upaśayo bhavati vitaṣṭastaṃ dakṣiṇata upanidadhāti tadyaddvādaśa upaśayo bhavati 3.7.2.[2] devā ha vai yajñaṃ tanvānāḥ | te 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ cakrustadya eta ucritā yatheṣurastā tayā vai stṛṇute vā na vā stṛṇute yathā daṇḍaḥ prahṛtastena vai stṛṇute vā na vā stṛṇute 'tha ya eṣa dvādaśa upaśayo bhavati yatheṣurāyatānastā yathodyatamaprahṛtamevameṣa vajra udyato dakṣiṇato nāṣṭrāṇāṃ rakṣasāmapahatyai tasmāddvādaśa upaśayo bhavati 3.7.2.[3] taṃ nidadhāti | eṣa te pṛthivyāṃ loka āraṇyaste paśuriti paśuśca vai yūpaśca tadasmā āraṇyameva paśūnāmanudiśati teno eṣa paśumānbhavati tadvayaṃ yūpaikādaśinyai sammayanamāhuḥ śvaḥsutyāyai ha nvevaike samminvanti prakubratāyai caiva śvaḥsutyāyai yūpam minvantītyu ca 3.7.2.[4] tadu tathā na kuryāt | agniṣṭhamevocrayedidaṃ vai yūpamucrityādhvaryurā parivyayaṇānnānvarjatyaparivītā vā eta etāṃ rātriṃ vasanti sā nveva paricakṣā paśave vai yūpamucrayanti prātarvai paśūnālabhante tasmādu prātarevocrayet 3.7.2.[5] sa ya uttaro 'gniṣṭhātsyāt | tamevāgra ucrayedatha dakṣiṇamathottaraṃ dakṣiṇārdhyamuttamaṃ tathodīcī bhavati 3.7.2.[6] atho itarathāhuḥ | dakṣiṇamevāgre 'gniṣṭhāducrayedathottaramatha dakṣiṇamuttarārdhyamuttamaṃ tatho hāsyodageva karmānusaṃtiṣṭhata iti 3.7.2.[7] sa yo varṣiṣṭhaḥ sa dakṣiṇārdhyaḥ syāt | atha hrasīyānatha hrasīyānuttarārdhyo hrasiṣṭhastathodīcī bhavati 3.7.2.[8] atha patnībhyaḥ patnīyūpamucrayanti | sarvatvāya nveva patnīyūpa ucrāyate tattvāṣṭram paśumālabhate tvaṣṭā vai siktaṃ reto vikaroti tadeṣa evaitatsiktaṃ reto vikaroti muṣkaro bhavatyeṣa vai prajanayitā yanmuṣkarastasmānmuṣkaro bhavati taṃ na saṃsthāpayetparyagnikṛtamevotsṛjetsa yatsaṃsthāpayetprajāyai hāntamiyāttatprajāmutsṛjati tasmānna saṃsthāpayetparyagnikṛtamevotsṛjet 3.7.3. 3.7.3.[1] paśuśca vai yūpaśca | na vā ṛte yūpātpaśumālabhante kadā cana tadyattathā na ha vā etasmā agre paśavaścakṣamire yadannamabhiviṣyanyathedamannam bhūtā yathā haivāyaṃ dvipātpuruṣa ucrita evaṃ haiva dvipāda ucritāśceruḥ 3.7.3.[2] tato devā etaṃ vajraṃ dadṛśuḥ | yadyūpaṃ tamuciśriyustasmādbhīṣā prāvlīyanta tataścatuṣpādā abhavaṃstato 'nnamabhavanyathedamannam bhūtā etasmai hi vā ete 'tiṣṭhanta tasmādyūpa eva paśumālabhante narte yūpātkadā cana 3.7.3.[3] athopākṛtya paśum | agnim mathitvā niyunakti tadyattathā na ha vā etasmā agre paśavaścakṣamire yaddhavirabhaviṣyanyathainānidaṃ havirbhūtānagnau juhvati tāndevā upanirurudhusta upaniruddhā nopāveyuḥ 3.7.3.[4] te hocuḥ | na vā ime 'sya yāmaṃ viduryadagnau havirjuhvati naitām pratiṣṭhāmuparudhyaiva paśūnagnim mathitvāgnāvagniṃ juhavāma te vediṣyantyeṣa vai kila haviṣo yāma eṣā pratiṣṭhāgnau vai kila havirjuhvatīti tato 'bhyavaiṣyanti tato rātamanasa ālambhāya bhaviṣyantīti 3.7.3.[5] ta uparudhyaiva paśūn | agnim mathitvāgnāvagnimajuhuvuste 'vidureṣa vai kila haviṣo yāma eṣā pratiṣṭhāgnau vai kila havirjuhvatīti tato 'bhyavāyaṃstato rātamanasa ālambhāyābhavan 3.7.3.[6] tatho evaiṣa etat | uparudhyaiva paśumagnim mathitvāgnāvagniṃ juhoti sa vedaiṣa vai kila haviṣo yāma eṣā pratiṣṭhāgnau vai kila havirjuhvatīti tato 'bhyavaiti tato rātamanā ālambhāya bhavati tasmādupākṛtya paśumagnim mathitvā niyunakti 3.7.3.[7] tadāhuḥ | nopākuryānnāgnim manthedraśanāmevādāyāñjasopaparetyābhidhāya niyuñjyāditi tadu tathā na kuryādyathādharmaṃ tiraścathā cikīrṣedevaṃ tattasmādetadevānuparīyāt 3.7.3.[8] atha tṛṇamādāyopākaroti | dvitīyavānniruṇadhā iti dvitīyavānhi vīryavān 3.7.3.[9] sa tṛṇamādatte | upāvīrasītyupa hi dvitīyo 'vati tasmādāhopāvīrasītyupa devāndaivīrviśaḥ prāguriti daivyo vā etā viśo yatpaśavo 'sthiṣata devebhya ityevaitadāha yadāhopa devāndaivīrviśaḥ prāguriti 3.7.3.[10] uśijo vahnitamāniti | vidvāṃso hi devāstasmādāhośijo vahnitamāniti 3.7.3.[11] deva tvaṣṭarvasu rameti | tvaṣṭā vai paśūnāmīṣṭe paśavo vasu tānetaddevā atiṣṭhamānāṃstvaṣṭāramabruvannupanimadeti yadāha deva tvaṣṭarvasu rameti 3.7.3.[12] havyā te svadantāmiti | yadā vā eta etasmā adhriyanta yaddhavirabhaviṣyaṃstasmādāha havyā te svadantāmiti 3.7.3.[13] revatī ramadhvamiti | revanto hi paśavastasmādāha revatī ramadhvamiti bṛhaspate dhārayā vasūnīti brahma vai bṛhaspatiḥ paśavo vasu tānetaddevā atiṣṭhamānānbrahmaṇaiva parastātparyadadhustannātyāyaṃstatho evaināneṣa etadbrahmaṇaiva parastātparidadhāti tannātiyanti tasmādāha bṛhaspate dhārayā vasūnīti pāśaṃ kṛtvā pratimuñcatyathāto niyojanasyaiva 3.7.4. 3.7.4.[1] pāśaṃ kṛtvā pratimuñcati | ṛtasya tvā devahaviḥ pāśena pratimuñcāmīti varuṇyā vā eṣā yadrajjustadenametadṛtasyaiva pāśe pratimuñcati tatho hainameṣā varuṇyā rajjurna hinasti 3.7.4.[2] dharṣā mānuṣa iti | na vā etamagre manuṣyo 'dhṛṣṇotsa yadevartasya pāśenaitaddevahaviḥ pratimuñcatyathainam manuṣyo dhṛṣṇoti tasmādāha dharṣā mānuṣa iti 3.7.4.[3] atha niyunakti | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyāmagnīṣomābhyāṃ juṣṭaṃ niyunajmīti tadyathaivādo devatāyai havirgṛhṇannādiśatyevamevaitaddevatābhyāmādiśatyatha prokṣatyeko vai prokṣaṇasya bandhurmedhyamevaitatkaroti 3.7.4.[4] sa prokṣati | adbhyastvauṣadhībhya iti tadyata eva sambhavati tata evaitanmedhyaṃ karotīdaṃ hi yadā varṣatyathauṣadhayo jāyanta oṣadhīrjagdhvāpaḥ pītvā tata eṣa rasaḥ sambhavati rasādreto retasaḥ paśavastadyata eva sambhavati yataśca jāyate tata evaitanmedhyaṃ karoti 3.7.4.[5] anu tvā mātā manyatāmanu piteti | sa hi mātuścādhi pituśca jāyate tadyata eva jāyate tata evaitanmedhyaṃ karotyanu bhrātā sagarbhyo 'nu sakhā sayūthya iti sa yatte janma tena tvānumatamārabha ityevaitadāhāgnīṣomābhyāṃ tvā juṣṭam prokṣāmīti tadyābhyāṃ devatābhyāmārabhate tābhyām medhyaṃ karoti 3.7.4.[6] athopagṛhṇāti | apām perurasīti tadenamantarato medhyaṃ karotyathādhastādupokṣatyāpo devīḥ svadantu svāttaṃ citsaddevahaviriti tadenaṃ sarvato medhyaṃ karoti 3.7.4.[7] athāhāgnaye samidhyamānāyānubrūhīti | sa uttaramāghāramāghāryāsaṃsparśayantsrucau paryetya juhvā paśuṃ samanakti śiro vai yajñasyottara āghāra eṣa vā atra yajño bhavati yatpaśustadyajña evaitaciraḥ pratidadhāti tasmājjuhvā paśuṃ samanakti 3.7.4.[8] sa lalāṭe samanakti | saṃ te prāṇo vātena gacatāmiti samaṅgāni yajatrairityaṃsayoḥ saṃ yajñapatirāśiṣeti śroṇyoḥ sa yasmai kāmāya paśumālabhante tatprāpnuhītyevaitadāha 3.7.4.[9] idaṃ vai paśoḥ saṃjñapyamānasya | prāṇo vātamapipadyate tatprāpnuhi yatte prāṇo vātamapipadyātā ityevaitadāha samaṅgāni yajatrairityaṅgairvā asya yajante tatprāpnuhi yatte 'ṅgairyajāntā ityevaitadāha sa yajñapatirāśiṣeti yajamānasya vā etenāśiṣamāśāste tatprāpnuhi yattvayā yajamānāyāśiṣamāśāsāntā ityevaitadāha sādayati srucāvatha pravarāyāśrāvayati so 'sāveva bandhuḥ 3.7.4.[10] atha dvitīyamāśrāvayati | dvau hyatra hotārau bhavataḥ sa maitrāvaruṇāyāhaivāśrāvayati yajamānaṃ tveva pravṛṇīte 'gnirha daivīnāṃ viśām puraetetyagnirhi devatānām mukhaṃ tasmādāhāgnirha daivīnāṃ viśām puraetetyayaṃ yajamāno manuṣyāṇāmiti taṃ hi so 'nvardho bhavati yasminnardhe yajate tasmādāhāyaṃ yajamāno manuṣyāṇāmiti tayorasthūri gārhapatyaṃ dīdayacataṃ himā dvā yū iti tayoranārtāni gārhapatyāni śataṃ varṣāṇi santvityevaitadāha 3.7.4.[11] rādhāṃsītsampṛñcānāvasampṛñcānau tanva iti | rādhāṃsyeva sampṛñcāthām nāpi tanūrityevaitadāha tau ha yattanūrapi sampṛñcīyātām prāgniryajamānaṃ dahetsa yadagnau juhoti tadeṣo 'gnaye prayacatyatha yāmevātrartvijo yajamānāyāśiṣamāśāsate tāmasmai sarvāmagniḥ samardhayati tadrādhāṃsyeva sampṛñcāte nāpi tanūstasmādāha rādhāṃsītsampṛñcānāvasampṛñcānau tanva iti 3.8.1. 3.8.1.[1] tadyatraitatpravṛto hotā hotṛṣadana upaviśati | tadupaviśya prasauti prasūto 'dhvaryuḥ srucāvādatte 3.8.1.[2] athāprībhiścaranti | tadyadāprībhiścaranti sarveṇeva vā eṣa manasā sarveṇevātmanā yajñaṃ sambharati saṃ ca jihīrṣati yo dīkṣate tasya riricāna ivātmā bhavati tametābhirāprībhirāpyāyayanti tadyadāpyāyayanti tasmādāpriyo nāma tasmādāprībhiścaranti 3.8.1.[3] te vā eta ekādaśa prayājā bhavanti | daśa vā ime puruṣe prāṇā ātmaikādaśo yasminnete prāṇāḥ pratiṣṭhitā etāvānvai puruṣastadasya sarvamātmānamāpyāyanti tasmādekādaśa prayājā bhavanti 3.8.1.[4] sa āśrāvyāha | samidhaḥ preṣyeti preṣya preṣyeti caturthecaturthe prayāje samānayamāno daśabhiḥ prayājaiścarati daśa prayājāniṣṭvāha śāsamāharetyasiṃ vai śāsa ityācakṣate 3.8.1.[5] atha yūpaśakalamādatte | tāvagre juhvā aktvā paśorlalāṭamupaspṛśati ghṛtenāktau paśūṃstrāyethāmiti vajro vai yūpaśakalo vajraḥ śāso vajra ājyaṃ tamevaitatkṛtsnaṃ vajraṃ sambhṛtya tamasyābhigoptāraṃ karoti nedenaṃ nāṣṭrā rakṣāṃsi hinasanniti punaryūpaśakalamavagūhatyeṣā te prajñātāśrirastvityāha śāsam prayacantsādayati srucau 3.8.1.[6] athāha paryagnaye 'nubrūhīti | ulmukamādāyāgnītparyagniṃ karoti tadyatparyagniṃ karotyacidramevainametadagninā parigṛhṇāti nedenaṃ nāṣṭrā rakṣāṃsi pramṛśānityagnirhi rakṣasāmapahantā tasmātparyagniṃ karoti tadyatrainaṃ śrapayanti tadabhipariharati 3.8.1.[7] tadāhuḥ | punaretadulmukaṃ haredathātrānyamevāgniṃ nirmathya tasminnenaṃ śrapayeyurāhavanīyo vā eṣa na vā eṣa tasmai yadasminnaśṛtaṃ śrapayeyustasmai vā eṣa yadasmiñcṛtaṃ juhuyuriti 3.8.1.[8] tadu tathā na kuryāt | yathā vai grasitamevamasyaitadbhavati yadenena paryagniṃ karoti sa yathā grasitamanuhāyācidya tadanyasmai prayacedevaṃ tattasmādetasyaivolmukasyāṅgārānnimṛdya tasminnenaṃ śrapayeyuḥ 3.8.1.[9] atholmukamādāyāgnītpurastātpratipadyate | agnimevaitatpurastātkarotyagniḥ purastānnāṣṭrā rakṣāṃsyapaghnannetyathābhayenānāṣṭreṇa paśuṃ nayanti taṃ vapāśrapaṇībhyām pratiprasthātānvārabhate pratiprasthātāramadhvaryuradhvaryuṃ yajamānaḥ 3.8.1.[10] tadāhuḥ | naiṣa yajamānenānvārabhyo mṛtyave hyetaṃ nayanti tasmānnānvārabheteti tadanvevārabheta na vā etam mṛtyave nayanti yaṃ yajñāya nayanti tasmādanvevārabheta yajñādu haivātmānamantariyādyannānvārabheta tasmādanvevārabheta tatparo 'kṣamanvārabdham bhavati vapāśrapaṇībhyām pratiprasthātā pratiprasthātāramadhvaryuradhvaryuṃ yajamāna etadu paro 'kṣamanvārabdham bhavati 3.8.1.[11] atha stīrṇāyai vedeḥ | dve tṛṇe adhvaryurādatte sa āśrāvyāhopapreṣya hotarhavyā devebhya ityetadu vaiśvadevam paśau 3.8.1.[12] atha vācayati | revati yajamāna iti vāgvai revatī sā yadvāgbahu vadati tena vāgrevatī priyaṃ dhā āviśetyanārtimāviśetyevaitadāhororantarikṣātsajūrdevena vātenetyantarikṣaṃ vā anu rakṣaścaratyamūlamubhayataḥ paricinnaṃ yathāyam puruṣo 'mūla ubhayataḥ paricinno 'ntarikṣamanucarati tadvātenainaṃ saṃvidānāntarikṣādgopāyetyevaitadāha yadāhororantarikṣātsajūrdevena vāteneti 3.8.1.[13] asya haviṣastmanā yajeti | vācamevaitadāhānārtasyāsya haviṣa ātmanā yajeti samasya tanvā bhaveti vācamevaitadāhānārtasyāsya haviṣastanvā sambhaveti 3.8.1.[14] tadyatrainaṃ viśasanti | tatpurastāttṛṇamupāsyati varṣo varṣīyasi yajñe yajñapatiṃ dhā iti barhirevāsmā etatstṛṇātyaskannaṃ havirasaditi tadyadevāsyātra viśasyamānasya kiṃcitskandati tadetasminpratitiṣṭhati tathā nāmuyā bhavati 3.8.1.[15] atha punaretyāhavanīyamabhyāvṛtyāsate | nedasya saṃjñapyamānasyādhyakṣā asāmeti tasya na kūṭena praghnanti mānuṣaṃ hi tanno eva paścātkarṇam pitṛdevatyaṃ hi tadapigṛhya vaiva mukhaṃ tamayanti veṣkaṃ vā kurvanti tannāha jahi mārayeti mānuṣaṃ hi tatsaṃjñapayānvaganniti taddhi devatrā sa yadāhānvagannityetarhi hyeṣa devānanugacati tasmādāhānvaganniti 3.8.1.[16] tadyatrainaṃ nividhyanti | tatpurā saṃjñapanājjuhoti svāhā devebhya ityatha yadā prāha saṃjñaptaḥ paśurityatha juhoti devebhyaḥ svāheti purastātsvāhākṛtayo vā anye devā upariṣṭātsvāhākṛtayo 'nye tānevaitatprīṇāti ta enamubhaye devāḥ prītāḥ svargaṃ lokamabhivahanti te vā ete paripaśavye ityāhutī sa yadi kāmayeta juhuyādete yadyu kāmayetāpi nādriyeta 3.8.2. 3.8.2.[1] yadā prāha saṃjñaptaḥ paśuriti | athādhvaryurāha neṣṭaḥ patnīmudānayetyudānayati neṣṭā patnīm pānnejanam bibhratīm 3.8.2.[2] tāṃ vācayati | namasta ātāneti yajño vā ātāno yajñaṃ hi tanvate tena yajña ātāno jaghanārdho vā eṣa yajñasya yatpatnī tāmetatprācīṃ yajñam prasādayiṣyanbhavati tasmā evaitadyajñāya nihnute tatho haināmeṣa yajño na hinasti tasmādāha namasta ātāneti 3.8.2.[3] anarvā prehīti | asapatnena prehītyevaitadāha ghṛtasya kulyā upa ṛtasya pathyā anviti sādhūpetyevaitadāha devīrāpaḥ śuddhā voḍhvaṃ supariviṣṭā deveṣu supariviṣṭā vayam pariveṣṭāro bhūyāsmetyapa evaitatpāvayati 3.8.2.[4] atha paśoḥ prāṇānadbhiḥ patnyupaspṛśati | tadyadadbhiḥ prāṇānupaspṛśati jīvaṃ vai devānāṃ haviramṛtamamṛtānāmathaitatpaśuṃ ghnanti yatsaṃjñapayanti yadviśāsatyāpo vai prāṇāstadasminnetānprāṇāndadhāti tathaitajjīvameva devānāṃ havirbhavatyamṛtamamṛtānām 3.8.2.[5] atha yatpatnyupaspṛśati | yoṣā vai patnī yoṣāyai vā imāḥ prajāḥ prajāyante tadenametasyai yoṣāyai prajanayati tasmātpatnyupaspṛśati 3.8.2.[6] sopaspṛśati | vācaṃ te śundhāmīti mukham prāṇaṃ te śundhāmīti nāsike cakṣuste śundhāmītyakṣyau śrotraṃ te śundhāmīti karṇau nābhiṃ te śundhāmīti yo 'yamaniruktaḥ prāṇo meḍhraṃ te śundhāmīti vā pāyuṃ te śundhāmīti yo 'yam paścātprāṇastatprāṇāndadhāti tatsamīrayatyatha saṃhṛtya padaścaritrāṃste śundhāmīti padbhirvai pratitiṣṭhati pratiṣṭhityā eva tadenam pratiṣṭhāpayati 3.8.2.[7] atha yā āpaḥ pariśiṣyante | ardhā vā yāvatyo vā tābhirenaṃ yajamānaśca śīrṣato 'gre 'nuṣiñcatastatprāṇāṃścaivāsmiṃstattau dhattastaccainamataḥ samīrayataḥ 3.8.2.[8] tadyatkrūrīkurvanti | yadāsthāpayanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayatastadadbhiḥ saṃdhattaḥ 3.8.2.[9] tāvanuṣiñcataḥ | manasta āpyāyatāṃ vākta āpyāyatām prāṇasta āpyāyatāṃ cakṣusta āpyāyatāṃ śrotraṃ ta āpyāyatāmiti tatprāṇāndhattastatsamīrayato yatte krūraṃ yadāsthitaṃ tatta āpyāyatāṃ niṣṭyāyatāmiti 3.8.2.[10] tadyatkrūrīkurvanti | yadāsthāpayanti śāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayatastadadbhiḥ saṃdhattastatte śudhyatviti tanmedhyaṃ kurutaḥ śasahobhya iti jaghanena paśuṃ ninayataḥ 3.8.2.[11] tadyatkrūrīkurvanti | yadāsthāpayanti nedatadanvaśāntānyahorātrāṇyasanniti tasmācamahobhya iti jaghanena paśuṃ ninayataḥ 3.8.2.[12] athottānam paśum paryasyanti | sa tṛṇamantardadhātyoṣadhe trāyasveti vajro vā asistatho hainameṣa vajro 'sirna hinastyathāsinābhinidadhāti svadhite mainaṃ hiṃsīriti vajro vā asistatho hainameṣa vajro 'sirna hinasti 3.8.2.[13] sā yā prajñātāśriḥ | tayābhinidadhāti sā hi yajuṣkṛtā medhyā tadyadagraṃ tṛṇasya tatsavye prāṇau kurute 'tha yadbudhnaṃ taddakṣiṇenādatte 3.8.2.[14] sa yatrācyati | yata etallohitamutpatati tadubhayato 'nakti rakṣasām bhāgo 'sīti rakṣasāṃ hyeṣa bhāgo yadasṛk 3.8.2.[15] tadupāsyābhitiṣṭhati | idamahaṃ rakṣo 'bhitiṣṭhāmīdamahaṃ rakṣo 'vabādha idamahaṃ rakṣo 'dhamaṃ tamo nayāmīti tadyajñenaivaitannāṣṭrā rakṣāṃsyavabādhate tadyadamūlamubhayataḥ paricinnam bhavatyamūlaṃ vā idamubhayataḥ paricinnaṃ rakṣo 'ntarikṣamanucarati yathāyam puruṣo 'mūla ubhayataḥ paricinno 'ntarikṣamanucarati tasmādamūlamubhayataḥ paricinnam bhavati 3.8.2.[16] atha vapāmutkhidanti | tayā vapāśrapaṇyau prorṇauti ghṛtena dyāvāpṛthivī prorṇuvāthāmiti tadime dyāvāpṛthivī ūrjā rasena bhājayatyanayorūrjaṃ rasaṃ dadhāti te rasavatyā upajīvanīye imāḥ prajā upajīvanti 3.8.2.[17] kārṣmaryamayyau vapāśrapaṇyau bhavataḥ | yatra vai devā agre paśumālebhire tadudīcaḥ kṛṣyamāṇasyāvāṇnedhaḥ papāta sa eṣa vanaspatirajāyata tadyatkṛṣyamāṇasyāvāṅapatattasmātkārṣmaryastenaivainametanmedhena samardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmātkārṣmaryamayyau vapāśrapaṇyau bhavataḥ 3.8.2.[18] tām parivāsayati | tām paśuśrapaṇe pratapati tatho hāsyātrāpi śṛtā bhavati punarulmukamagnīdādatte te jaghanena cātvālaṃ yanti ta āyantyāgacantyāhavanīyaṃ sa etattṛṇamadhvaryurāhavanīye prāsyati vāyo vai stokānāmiti stokānāṃ haiṣā samit 3.8.2.[19] athottaratastiṣṭhanvapām pratapati | atyeṣyanvā eṣo 'gnim bhavati dakṣiṇataḥ parītya śrapayiṣyaṃstasmā evaitannihnute tatho hainameṣo 'tiyantamagnirna hinasti tasmāduttaratastiṣṭhan vapām pratapati 3.8.2.[20] tāmantareṇa yūpaṃ cāgniṃ ca haranti | tadyatsamayā na haranti yenānyāni havīṃṣi haranti nedaśṛtayā samayā yajñam prasajāmeti yadu bāhyena na harantyagreṇa yūpam bahirdhā yajñātkuryustasmādantareṇa yūpaṃ cāgniṃ ca haranti dakṣiṇataḥ parītya pratiprasthātā śrapayati 3.8.2.[21] atha sruveṇopahatyājyam | adhvaryurvapāmabhijuhotyagnirājyasya vetu svāheti tatho hāsyaite stokāḥ śṛtāḥ svāhākṛtā āhutayo bhūtvāgnim prāpnuvanti 3.8.2.[22] athāha stokebhyo 'nubrūhīti | sa āgneyī stokebhyo 'nvāha tadyadāgneyī stokebhyo 'nvāhetaḥpradānā vai vṛṣṭirito hyagnirvṛṣṭiṃ vanute sa etai stokairetāntstokānvanute ta ete stokā varṣanti tasmādāgneyī stokebhyo 'nvāha yadā śṛtā bhavati 3.8.2.[23] athāha pratiprasthātā śṛtā pracareti | srucāvādāyādhvaryuratikramyāśrāvyāha svāhākṛtibhyaḥ preṣyeti vaṣaṭkṛte juhoti 3.8.2.[24] hutvā vapāmevāgre 'bhighārayati | atha pṛṣadājyaṃ tadu ha carakādhvaryavaḥ pṛṣadājyamevāgre 'bhighārayanti prāṇaḥ pṛṣadājyamiti vadantastadu ha yājñavalkyaṃ carakādhvaryuranuvyājahāraivaṃ kurvantam prāṇaṃ vā ayamantaragādadhvaryuḥ prāṇa enaṃ hāsyatīti 3.8.2.[25] sa ha sma bāhū anvavekṣyāha | imau palitau bāhū kva svidbrāhmaṇasya vaco babhūveti na tadādriyetottamo vā eṣa prayājo bhavatīdaṃ vai haviryajña uttame prayāje dhruvāmevāgre 'bhighārayati tasyai hi prathamāvājyabhāgau hoṣyanbhavati vapāṃ vā atra prathamāṃ hoṣyanbhavati tasmādvapāmevāgre 'bhighārayedatha pṛṣadājyamatha yatpaśuṃ nābhighārayati nedaśṛtamabhighārayāṇītyetadevāsya sarvaḥ paśurabhighā rito bhavati yadvapāmabhighārayati tasmādvapāmevāgre 'bhighārayedatha pṛṣadājyam 3.8.2.[26] athājyamupastṛṇīte | atha hiraṇyaśakalamavadadhātyatha vapāmavadyannāhāgnīṣomābhyāṃ cāgasya vapāyai medaso 'nubrūhītyatha hiraṇyaśakalamavadadhātyathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati 3.8.2.[27] tadyaddhiraṇyaśakalāvabhito bhavataḥ | ghnanti vā etatpaśuṃ yadagnau juhvatyamṛtamāyurhiraṇyaṃ tadamṛta āyuṣi pratitiṣṭhati tathāta udeti tathā saṃjīvati tasmāddhiraṇyaśakalāvabhito bhavata āśrāvyāhāgnīṣomābhyāṃ cāgasya vapām medaḥ preṣyeti na prasthitamityāha prasute prasthitamiti vaṣaṭkṛte juhoti 3.8.2.[28] hutvā vapāṃ samīcyau | vapāśrapaṇyau kṛtvānuprāsyati svāhākṛte ūrdhvanabhasam mārutaṃ gacatamiti nedime amuyā sato yābhyāṃ vapāmaśiśrapāmeti 3.8.2.[29] tadyadvapayā caranti | yasyai vai devatāyai paśumālabhante tāmevaitaddevatāmetena medhena prīṇāti saiṣā devataitena medhena prītā śāntottarāṇi havīṃṣi śrapyamāṇānyuparamati tasmādvapayā caranti 3.8.2.[30] atha cātvāle mārjayante | krūrī vā etatkurvanti yatsaṃjñapayanti yadviśāsati sāntirāpastadadbhiḥ śāntyā śamayante tadadbhiḥ saṃdadhate tasmāccātvāle mārjayante 3.8.3. 3.8.3.[1] yaddevatyaḥ paśurbhavati | taddevatyam puroḍāśamanunirvapati tadyatpuroḍāśamanunirvapati sarveṣāṃ vā eṣa paśūnām medho yadvrīhiyavau tenaivainametanmedhena samardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmātpuroḍāśamanunirvapati 3.8.3.[2] atha yadvapayā pracarya | etena puroḍāśena pracarati madhyato vā imāṃ vapāmutkhidanti madhyata evainametena medhena samardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmādvapayā pracaryaitena puroḍāśena pracaratyeṣa nvevaitasya bandhuryatra kva caiṣa paśum puroḍāśo 'nunirupyate 3.8.3.[3] atha paśuṃ viśāsti | triḥ pracyāvayatāttriḥpracyutasya hṛdayamuttamaṃ kurutāditi trivṛddhi yajñaḥ 3.8.3.[4] atha śamitāraṃ saṃśāsti | yattvā pṛcācūtaṃ haviḥ śamitāriti śṛtamityeva brūtānna śṛtam bhagavo na śṛtaṃ hīti 3.8.3.[5] atha juhvā pṛṣadājyasyopahatya | adhvaryurupaniṣkramya pṛcati śṛtaṃ haviḥ śamitāriti śṛtamityāha taddevānāmityupāṃśvadhvaryuḥ 3.8.3.[6] tadyatpṛcati | śṛtaṃ vai devānāṃ havirnāśṛtaṃ śamitā vai tadveda yadi śṛtaṃ vā bhavatyaśṛtaṃ vā 3.8.3.[7] tadyatpṛcati | śṛtena pracarāṇīti tadyadyaśṛtam bhavati śṛtameva devānāṃ havirbhavati śṛtaṃ yajamānasyānenā adhvaryurbhavati śamitari tadeno bhavati triṣkṛtvaḥ pṛcati trivṛddhi yajño 'tha yadāha taddevānāmiti taddhi devānāṃ yacūtaṃ tasmādāha taddevānāmiti 3.8.3.[8] sa hṛdayamevāgre 'bhighārayati | ātmā vai mano hṛdayam prāṇaḥ pṛṣadājyamātmanyevaitanmanasi prāṇaṃ dadhāti tathaitajjīvameva devānāṃ havirbhavatyamṛtamamṛtānām 3.8.3.[9] so 'bhighārayati | saṃ te mano manasā sam prāṇaḥ prāṇena gacatāmiti na svāhākaroti na hyeṣāhutirudvāsayanti paśum 3.8.3.[10] taṃ jaghanena cātvālamantareṇa yūpaṃ cāgniṃ ca haranti | tadyatsamayā na haranti yenānyāni havīṃṣi haranti śṛtaṃ santaṃ nedaṅgaśo vikṛttena krūrīkṛtena samayā yajñam prasajāmeti yadu bāhyena na harantyagreṇa yūpam bahirdhā ha yajñātkuryustasmādantareṇa yūpaṃ cāgniṃ ca haranti dakṣiṇato nidhāya pratiprasthātāvadyati plakṣaśākhā uttarabarhirbhavanti tā adhyavadyati tadyatplakṣaśākhā uttarabarhirbhavanti 3.8.3.[11] yatra vai devāḥ | agre paśumālebhire taṃ tvaṣṭā śīrṣato 'gre 'bhyuvāmotaivaṃ cinnālabheranniti tvaṣṭurhi paśavaḥ sa eṣa śīrṣanmastiṣko 'nūkyaśca majjā tasmātsa vānta iva tvaṣṭā hyetamabhyavamattasmāttaṃ nāśnīyāttvaṣṭurhyetadabhivāntam 3.8.3.[12] tasyāvāṅ medhaḥ papāta | sa eṣa vanaspatirajāyata taṃ devāḥ prāpaśyaṃstasmātprakhyaḥ prakhyo ha vai nāmaitadyatplakṣa iti tenaivainametanmedhena samardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmātplakṣaśākhā uttarabarhirbhavanti 3.8.3.[13] athājyamupastṛṇīte | juhvāṃ copabhṛti ca vasāhomahavanyāṃ samavattadhānyāmatha hiraṇyaśakalāvavadadhāti juhvāṃ copabhṛti ca 3.8.3.[14] atha manotāyai haviṣo 'nuvāca āha | tadyanmanotāyai haviṣo 'nuvāca āha sarvā ha vai devatāḥ paśumālabhyamānamupasaṃgacante mama nāma grahīṣyati mama nāma grahīṣyatīti sarvāsāṃ hi devatānāṃ haviḥ paśustāsāṃ sarvāsāṃ devatānām paśau manāṃsyotāni bhavanti tānyevaitatprīṇāti tatho hāmoghāya devatānām manāṃsyupasaṃgatāni bhavanti tasmānmanotāyai haviṣo 'nuvāca āha 3.8.3.[15] sa hṛdayasyaivāgre 'vadyati | tadyanmadhyataḥ sato hṛdayasyāgre 'vadyati prāṇo vai hṛdayamato hyayamūrdhvaḥ prāṇaḥ saṃcarati prāṇo vai paśuryāvaddhyeva prāṇena prāṇiti tāvatpaśuratha yadāsmātprāṇo 'pakrāmati dārveva tarhi bhūto 'narthyaḥ śete 3.8.3.[16] hṛdayamu vai paśuḥ | tadasyātmana evāgre 'vadyati tasmādyadi kiṃcidavadānaṃ hīyeta na tadādriyeta sarvasya haivāsya tatpaśoravattam bhavati yaddhṛdayasyāgre 'vadyati tasmānmadhyataḥ sato hṛdayasyaivāgre 'vadyatyatha yathāpūrvam 3.8.3.[17] atha jihvāyai | sā hīyam pūrvārdhātpratiṣṭhatyatha vakṣasastaddhi tato 'thaikacarasya doṣṇo 'tha pārśvayoratha tanimno 'tha vṛkkayoḥ 3.8.3.[18] gudaṃ tredhā karoti | sthavimopayaḍdbhyo madhyaṃ juhvāṃ dvedhā kṛtvāvadyatyaṇima tryaṅgeṣvathaikacarāyai śroṇeretāvannu juhvāmavadyati 3.8.3.[19] athopabhṛti | tryaṅgyasya doṣṇo gudaṃ dvedhā kṛtvāvadyati tryaṅgyāyai śroṇeratha hiraṇyaśakalāvavadadhātyathopariṣṭādājyasyābhighārayati 3.8.3.[20] atha vasāhomaṃ gṛhṇāti | reḍasīti lelayeva hi yūstasmādāha reḍasītyagniṣṭvā śrīṇātvityagnirhyetacrapayati tasmādāhāgniṣṭvā śrīṇātvityāpastvā samariṇannityāpo hyetamaṅgebhyo rasaṃ sambharanti tasmādāhāpastvā mamariṇanniti 3.8.3.[21] vātasya tvā dhrājyā iti | antarikṣaṃ vā ayamanupavate yo 'yam pavate 'ntarikṣāya vai gṛhṇāti tasmādāha vātasya tvā dhrājyā iti 3.8.3.[22] pūṣṇā raṃhyā iti | eṣa vai pūṣṇo raṃhiretasmā u hi gṛhṇāti tasmādāha pūṣṇo raṃhyā iti 3.8.3.[23] ūṣmaṇo vyathiṣaditi | eṣa vā ūṣmaitasmā u hi gṛhṇāte tasmādāhoṣmaṇo vyathiṣadityathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati 3.8.3.[24] atha pārśvena vāsinā vā prayauti | prayuta dveṣa iti tannāṣṭrā evaitadrakṣāṃsyato 'pahanti 3.8.3.[25] atha yadyūṣpariśiṣyate | tatsamavattadhānyāmānayati taddhṛdayam prāsyati jihvāṃ vakṣastanima matasne vaniṣṭhumathopariṣṭāddvirājyasyābhighārayati 3.8.3.[26] tadyaddhiraṇyaśakalāvabhito bhavataḥ | ghnanti vā etatpaśuṃ yadagnau juhvatyamṛtamāyurhiraṇyaṃ tadamṛta āyuṣi pratitiṣṭhati tathāta udeti tathā saṃjīvati tasmāddhiraṇyaśakalāvabhito bhavataḥ 3.8.3.[27] atha yadakṣṇayāvadyati | savyasya ca doṣṇo dakṣiṇāyāśca ca doṣṇaḥ savyāvāśca śroṇestasmādayam paśurakṣṇayā pado haratyatha yatsamyagavadyetsamīco haivāyam paśuḥ pado harettasmādakṣṇayāvadyatyatha yanna śīrṣṇo 'vadyati nāṃsayornānūkasya nāparasakthayoḥ 3.8.3.[28] amurā ha vā agre paśumālebhire | taddevā bhīṣā nopāveyustānheyam pṛthivyuvāca maitadādṛḍvamahaṃ va etasyādhyakṣā bhaviṣyāmi yathā yathaita etena cariṣyantīti 3.8.3.[29] sā hovāca | anyatarāmevāhutimahauṣuranyatarām paryaśiṣanniti sa yām paryaśiṃṣaṃstānīmānyavadānāne tato devāḥ sviṣṭakṛte tryaṅgāṇyapābhajaṃstasmāttryaṅgāṇyathāsurā avādyañcīrṣṇoṃ 'sayoranūkasyāparasakthayostasmātteṣāṃ nāvadyedyannveva tvaṣṭānūkamabhyavamattasmādanūkasya nāvadyedathāhāgnīṣomābhyāṃ cāgasya haviṣo 'nubrūhītyāśrāvyāhāgnīṣomābhyāṃ cāgasya haviḥ preṣyeti na prasthitamityāha prasute prasthitamiti 3.8.3.[30] antareṇārdharcau yājyāyai vasāhomaṃ juhoti | ito vā ayamūrdhvo medha utthito yamasyā imaṃ rasam prajā upajīvantyarvācīnaṃ divo raso vai vasāhomo raso medho rasenaivaitadrasaṃ tīvrīkaroti tasmādayaṃ raso 'dyamāno na kṣīyate 3.8.3.[31] tadyadantareṇa | ardharcau yājyāyai vasāhomaṃ juhotīyaṃ vā ardharco 'sau dyaurardharco 'ntarā vai dyāvāpṛthivī antarikṣamantarikṣāya vai juhoti tasmādantareṇārdharcau yājyāyai vasāhomaṃ juhoti 3.8.3.[32] sa juhoti | ghṛtaṃ ghṛtapāvānaḥ pibata vasāṃ vasāpāvānaḥ pibatāntarikṣasya havirasi svāhetyetena vaiśvadevena yajuṣā juhoti vaiśvadevaṃ vā antarikṣaṃ tadyadenenemāḥ prajāḥ prāṇatyaścodānatyaścāntarikṣamanucaranti tena vaiśvadevaṃ vaṣaṭkṛte juhoti yāni juhvāmavadānāni bhavanti 3.8.3.[33] atha juhvā pṛṣadājyasyopaghnannāha | vanaspataye 'nubrūhītyāśrāvyāha vanaspataye preṣyeti vaṣaṭkṛte juhoti tadyadvanaspataye juhotyetamevaitadvajraṃ yūpam bhāginaṃ karoti somo vai vanaspatiḥ paśumevaitatsomaṃ karoti tadyadantareṇobhe āhutī juhoti tayobhayaṃ vyāpnoti tasmādantareṇobhe āhutī juhoti 3.8.3.[34] atha yānyupabhṛtyavadānāni bhavanti | tāni samānayamāna āhāgnaye sviṣṭakṛte 'nubrūhītyāśrāvyāhāgnaye sviṣṭakṛte preṣyeti vaṣaṭkṛte juhoti 3.8.3.[35] atha yadvasāhomasya pariśiṣyate | tena diśo vyāghārayati diśaḥ pradiśa ādiśo vidiśa uddiśo digbhyaḥ svāheti raso vai vasāhomaḥ sarvāsvevaitaddikṣu rasaṃ dadhāti tasmādayaṃ diśi-diśi raso 'bhigamyate 3.8.3.[36] atha paśuṃ sammṛśati | etarhi sammarśanasya kālo 'tha yatpurā samṛśati ya ima upatiṣṭhante te vimathiṣyanta iti śaṅkamāno yadyu vimāthānna śaṅketātraiva sammṛśet 3.8.3.[37] aindraḥ prāṇaḥ | aṅge-aṅge nidīdhyadaindra udāno aṅge-aṅge nidhīta iti yadaṅgaśo vikṛtto bhavati tatprāṇodānābhyāṃ saṃdadhāti deva tvaṣṭarbhūri te saṃsametu salakṣmā yadviṣurūpam bhavātīti kṛtsnavṛtamevaitatkaroti devatrā yantamavase sakhāyo 'nu tvā mātāpitaro madantviti tadyatrainamahauṣīttadenaṃ kṛtsnaṃ kṛtvānusamasyati so 'sya kṛtsno 'muṣmiṃloka ātmā bhavati 3.8.4. 3.8.4.[1] trīṇi ha vai paśorekādaśāni | ekādaśa prayājā ekādaśānuyājā ekādaśopayajo daśa pāṇyā aṅgulayo daśa pādyā daśa prāṇāḥ prāṇa udāno vyāna ityetāvānvai puruṣo yaḥ parārdhyaḥ paśūnāṃ yaṃ sarve 'nu paśavaḥ 3.8.4.[2] tadāhuḥ | kiṃ tadyajñe kriyate yena prāṇaḥ sarvebhyo 'ṅgebhyaḥ śiva iti 3.8.4.[3] yadeva gudaṃ tredhā karoti | prāṇo vai gudaḥ so 'yam prāṅātatastamayam prāṇo 'nusaṃcarati 3.8.4.[4] sa yadeva gudaṃ tredhā karoti | tṛtīyamupayaḍbhyastṛtīyaṃ juhvāṃ tṛtīyamupabhṛti tena prāṇaḥ sarvebhyo 'ṅgebhyaḥ śivaḥ 3.8.4.[5] sa ha tveva paśumālabheta | ya enam medhamupanayedyadi kṛśaḥ syādyadudaryasya medasaḥ pariśiṣyata tadgude nyṛṣetprāṇo vai gudaḥ so 'yam prāṅātatastamayam prāṇo 'nusaṃcarati prāṇo vai paśuryāvaddhyeva prāṇena prāṇiti tāvatpaśuratha yadāsmātprāṇo 'pakrāmati dārveva tarhi bhūto 'narthyaḥ śete 3.8.4.[6] gudo vai paśuh | medo vai medhastadenam medhamupanayati yadyu aṃsalo bhavati svayamupeta eva tarhi medham bhavati 3.8.4.[7] atha pṛṣadājyaṃ gṛhṇāti | dvayaṃ vā idaṃ sarpiścaiva dadhi ca dvandvaṃ vai mithunam prajananam mithunamevaitatprajananaṃ kriyate 3.8.4.[8] tenānuyājeṣu carati | paśavo vā anuyājāḥ payaḥ pṛṣadājyaṃ tatpaśuṣvevaitatpayo dadhāti tadidam paśuṣu payo hitam prāṇo hi pṛṣadājyamannaṃ hi pṛṣadājyamannaṃ hi prāṇaḥ 3.8.4.[9] tena purastādanuyājeṣu carati | sa yo 'yam purastātprāṇastamevaitaddadhāti tena paścādupayajati sa yo 'yam paścātprāṇastamevaitaddadhāti tāvimā ubhayataḥ prāṇau hitau yaścāyamupariṣṭādyaścādhastāt 3.8.4.[10] tadvā etadeko dvābhyāṃ vaṣaṭkaroti | adhvaryave ca yaścaiṣa upayajatyatha yadyajantamupayajati tasmādupayajo nāmātha yadupayajati praivaitajjanayati paścāddhyupayajati paścāddhi yoṣāyai prajāḥ prajāyante 3.8.4.[11] sa upayajati | samudraṃ gaca svāhetyāpo vai samudra āpo reto reta evaitatsiñcati 3.8.4.[12] antarikṣaṃ gaca svāheti | antarikṣaṃ vā anu prajāḥ prajāyante 'ntarikṣamevaitadanu prajanayati 3.8.4.[13] devaṃ savitāraṃ gaca svāheti savitā vai devānām prasavitā savitṛprasūta evaitatprajanayati 3.8.4.[14] mitrāvaruṇau gaca svāheti | prāṇodānau vai mitrāvaruṇau prāṇodānāvevaitatprajāsu dadhāti 3.8.4.[15] ahorātre gaca svāheti | ahorātre vā anu prajāḥ prajāyante 'horātre evaitadanu prajanayati 3.8.4.[16] candāṃsi gaca svāheti | sapta vai candāṃsi sapta grāmyāḥ paśavaḥ saptāraṇyāstānevaitadubhayānprajanayati 3.8.4.[17] dyāvāpṛthivī gaca svāheti | prajāpatirvai prajāḥ sṛṣṭvā tā dyāvāpṛthivībhyām paryagṛhṇāttā imā dyāvāpṛthivībhyām parigṛhītāstatho evaiṣa etatprajāḥ sṛṣṭvā tā dyāvāpṛthivībhyām parigṛhṇāti 3.8.4.[18] athātyupayajati | sa yannātyupayajedyāvatyo haivāgre prajāḥ sṛṣṭāstāvatyo haiva syurna prajāyerannatha yadatyupayajati praivaitajjanayati tasmādimāḥ prajāḥ punarabhyāvartam prajāyante 3.8.5. 3.8.5.[1] so 'tyupayajati | yajñaṃ gaca svāhetyāpo vai yajña āpo reto reta evaitatsiñcati 3.8.5.[2] somaṃ gaca svāheti | reto vai somo reta evaitatsiñcati 3.8.5.[3] divyaṃ nabho gaca svāheti | āpo vai divyaṃ nabha āpo reto reta evaitatsiñcati 3.8.5.[4] agniṃ vaiśvānaraṃ gaca svāheti | iyaṃ vai pṛthivyagnirvaiśvānaraḥ seyam pratiṣṭhemāmevaitatpratiṣṭhāmabhiprajanayati 3.8.5.[5] atha mukhaṃ vimṛṣṭe | mano me hārdi yaceti tatho hopayaṣṭātmānaṃ nānupravṛṇakti 3.8.5.[6] atha jāghanyā patnīḥ saṃyājayanti | jaghanārdho vai jāghanī jaghanārdhādvai yoṣāyai prajāḥ prajāyante tatpraivaitajjanayati yajjāghanyā patnīḥ saṃyājayanti 3.8.5.[7] antarato devānām patnībhyo 'vadyati | antarato vai yoṣāyai prajāḥ prajāyanta upariṣṭādagnaye gṛhapataya upariṣṭādvai vṛṣā yoṣām adhidravati 3.8.5.[8] atha hṛdayaśūlenāvabhṛthaṃ yanti | paśorha vā ālabhyamānasya hṛdayaṃ śukṣamabhyavaiti hṛdayāddhṛdayaśūlamatha yacṛtasya paritṛndanti tadalaṃjuṣaṃ tasmādu paritṛdyaiva śūlākuryāttattriḥpracyute paśau hṛdayam pravṛhyottamam pratyavadadhāti 3.8.5.[9] atha hṛdayaśūlam prayacati | tanna pṛthivyām parāsyennāpsu sa yatpṛthivyām parāsyedoṣadhīśca vanaspatīṃścaiṣā śukpraviśedyadapsu parāsyedapa eṣā śukpraviśettasmānna pṛthivyāṃ nāpsu 3.8.5.[10] apa evābhyavetya | yatra śuṣkasya cārdrasya ca saṃdhiḥ syāttadupagūhedyadyu abhyavāyanāya glāyedagreṇa yūpamudapātraṃ ninīya yatra śuṣkasya cārdrasya ca saṃdhirbhavati tadupagūhati nāpo nauṣadhīrhiṃsīriti tathā nāpo nauṣadhīrhinasti dhāmnodhāmno rājaṃstato varuṇa no muñca yadāhuraghnyā iti varuṇeti śapāmahe tato varuṇa no muñceti tadenaṃ sarvasmādvaruṇapāśātsarvasmādvaruṇyātpramuñcati 3.8.5.[11] athābhimantrayate | sumitriyā na āpa oṣadhayaḥ santu durmitriyāstasmai santu yo 'smāndveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣma iti yatra vā etena pracarantyāpaśca ha vā asmāttāvadoṣadhayaścāpakramyeva tiṣṭhanti tadu tābhirmitradheyaṃ kurute tatho hainaṃ tāḥ punaḥ praviśantyeṣo tatra prāyaścittiḥ kriyate sa vai nāgnīṣomīyasya paśoḥ karoti nāgneyasya vaśāyā evānūbandhyāyai tāṃ hi sarvo 'nu yajñaḥ saṃtiṣṭhata etadu hāsyāgnīṣomīyasya ca paśorāgneyasya ca hṛdayaśūlena caritam bhavati yadvaśāyāścaranti 3.9.1. 3.9.1.[1] prajāpatirvai prajāḥ sasṛjāno riricāna ivāmanyata | tasmātparācyaḥ prajā āsurnāsya prajāḥ śriye 'nnādyāya tasthire 3.9.1.[2] sa aikṣatārikṣyaham | asmā u kāmāyāsṛkṣi na me sa kāmaḥ samārdhi parācyo matprajā abhūvanna me prajāḥ śriye 'nnādyāyāsthiṣateti 3.9.1.[3] sa aikṣata prajāpatiḥ | kathaṃ nu punarātmānamāpyāyayeyopa mā prajāḥ samāvarteraṃstiṣṭheranme prajāḥ śriye 'nnādyāyeti 3.9.1.[4] so 'rcañcrāmyaṃścacāra prajākāmaḥ | sa etāmekādaśinīmapaśyatsa ekādaśinyeṣṭvā prajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayatopainam prajāḥ samāvartantātiṣṭhantāsya prajāḥ śriye 'nnādyāya sa vasīyāneveṣṭvābhavat 3.9.1.[5] tasmai kamekādaśinyā yajeta | evaṃ haiva prajayā paśubhirāpyāyata upainam prajāḥ samāvartante tiṣṭhante 'sya prajāḥ śriye 'nnādyāya sa vasīyāneveṣṭvā bhavatyetasmai kamekādaśinyā yajate 3.9.1.[6] sa āgneyam prathamam paśumālabhate | agnirvai devatānām mukham prajanayitā sa prajāpatiḥ sa u eva yajamānastasmādāgneyo bhavati 3.9.1.[7] atha sārasvatam | vāgvai sarasvatī vācaiva tatprajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayata vāgenamupasamāvartata vācamanukāmātmano 'kuruta vāco evaiṣa etadāpyāyate vāgenamupasamāvartate vācamanukāmātmanaḥ kurute 3.9.1.[8] atha saumyam | annaṃ vai somo 'nnenaiva tatprajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayatānnamenamupasamāvartatānnamanukamātmano 'kurutānneno evaiṣa etadāpyāyate 'nnamenamupasamāvartate 'nnamanukamātmanaḥ kurute 3.9.1.[9] tadyatsārasvatamanu bhavati | vāgvai sarasvatyannaṃ somastasmādyo vācā prasāmyannādo haiva bhavati 3.9.1.[10] atha pauṣṇam | paśavo vai pūṣā paśubhireva tatprajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayata paśava enamupasamāvartanta paśūnanukānātmano 'kuruta paśubhirvevaiṣa etadāpyāyate paśava enamupasamāvartante paśūnanukānātmanaḥ kurute 3.9.1.[11] atha bārhaspatyam | brahma vai bṛhaspatirbrahmaṇaivaitatprajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayata brahmainamupasamāvartata brahmānukamātmano 'kuruta brahmaṇo evaiṣa etadāpyāyate brahmainamupasamāvartate brahmānukamātmanaḥ kurute 3.9.1.[12] tadyatpauṣṇamanu bhavati | paśavo vai pūṣā brahma bṛhaspatistasmādbrāhmaṇaḥ paśūnabhidhṛṣṇutamaḥ purāhitā hyasya bhavanti mukha āhitāstasmādu tatsarvaṃ dattvājinavāsī carati 3.9.1.[13] atha vaiśvadevaṃ | sarvaṃ vai viśve devāḥ sarveṇaiva tatprajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayata sarvamenamupasamāvartata sarvamanukamātmano 'kuruta sarveṇo evaiṣa etadāpyāyate sarvamenamupasamāvartate sarvamanukamātmanaḥ kurute 3.9.1.[14] tadyadbārhaspatyamanu bhavati | brahma vai bṛhaspatiḥ sarvamidaṃ viśve devā asyaivaitatsarvasya brahma mukhaṃ karoti tasmādasya sarvasya brāhmaṇo mukham 3.9.1.[15] athaindram | indriyaṃ vai vīryamindram indriyeṇaiva tadvīryeṇa prajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayatendriyamenaṃ vīryamupasamāvartatendriyaṃ vīryamanukamātmano 'kurutendriyeṇo evaiṣa etadvīryeṇāpyāyata indriyamenaṃ vīryamupasamāvartata indriyaṃ vīryamanukamātmanaḥ kurute 3.9.1.[16] tadyadvaiśvadevamanu bhavati | kṣatraṃ vā indro viśo viśve devā annādyamevāsmā etatpurastātkaroti 3.9.1.[17] atha mārutam | viśo vai maruto bhūmo vai viḍbhūmnaiva tatprajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayata bhūmainamupasamāvartata bhūmānamanukamātmano 'kuruta bhūmno evaiṣa etadāpyāyate bhūmainamupasamāvartate bhūmānamanukamātmanaḥ kurute 3.9.1.[18] tadyadaindramanu bhavati | kṣatraṃ vā indro viśo viśve devā viśo vai maruto viśaivaitatkṣatram paribṛṃhati tadidaṃ kṣatramubhayato viśā paribṛḍham 3.9.1.[19] athaindrāgnam | tejo vā agnirindriyaṃ vīryamindra ubhābhyāmeva tadvīryābhyām prajāpatiḥ punarātmānamāpyāyayatobhe enaṃ vīrye upasamāvartetāmubhe vīrye anuke ātmano kurutobhābhyāmvevaiṣa etadvīryābhyāmāpyāyata ubhe enaṃ vīrye upasamāvartete ubhe vīrye anuke ātmanaḥ kurute 3.9.1.[20] atha sāvitram | savitā vai devānām prasavitā tatho hāsmā ete savitṛprasūtā eva sarve kāmāḥ samṛdhyante 3.9.1.[21] atha vāruṇamantata ālabhate | tadenaṃ sarvasmādvaruṇapāśātsarvasmādvaruṇyātpramuñcati 3.9.1.[22] tasmādyadi yūpaikādaśinī syāt | āgneyamevāgniṣṭhe niyuñjyādathetarānvyupanayeyuryathāpūrvam 3.9.1.[23] yadyu paśvekādaśinī syāt | āgneyameva yūpa ālabherannathetarānyathāpūrvam 3.9.1.[24] tānyatrodīco nayanti | āgneyameva prathamaṃ nayantyathetarānyathāpūrvam 3.9.1.[25] tānyatra nividhyanti | āgneyameva prathamaṃ dakṣiṇārdhyaṃ nividhyantyathetarānudīco 'tinīya yathāpūrvam 3.9.1.[26] teṣāṃ yatra vapābhiḥ pracaranti | āgneyasyaiva prathamasya vapayā pracarantyathetareṣāṃ yathāpūrvam 3.9.1.[27] tairyatra pracaranti | āgneyenaiva prathamena pracarantyathetarairyathāpūrvam 3.9.2. 3.9.2.[1] yatra vai yajñasya śiro 'cidyata | tasya raso drutvāpaḥ praviveṣa tenaivaitadrasenāpaḥ syandante tamevaitadrasaṃ syandamānam manyante 3.9.2.[2] sa yadvasatīvarīracaiti | tamevaitadrasamāhṛtya yajñe dadhāti rasavantaṃ yajñaṃ karoti tasmādvasatīvarīracaiti 3.9.2.[3] tā vai sarveṣu savaneṣu vibhajati | sarveṣvevaitatsavaneṣu rasaṃ dadhāti sarvāṇi savanāni rasavanti karoti tasmātsarveṣu vibhajati 3.9.2.[4] tā vai syandamānānāṃ gṛhṇīyāt | aiddhi sa yajñasya rasastasmātsyandamānānāṃ gṛhṇīyāt 3.9.2.[5] gopīthāya vā etā gṛhyante | sarvaṃ vā idamanyadilayati yadidaṃ kiṃ cāpi yo 'yam pavate 'thaitā eva nelayanti tasmātsyandamānānāṃ gṛhṇīyāt 3.9.2.[6] divā gṛhṇīyāt | paśyanyajñasya rasaṃ gṛhṇānīti tasmāddivā gṛhṇīyādetasmai vai gṛhṇāti ya eṣa tapati viśvebhyo hyenā devebhyo gṛhṇāti raśmayo hyasya viśve devāstasmāddivā gṛhṇīyāddiveva vā eṣa tasmādveva divā gṛhṇīyāt 3.9.2.[7] etaddha vai viśve devāḥ | yajamānasya gṛhānāgacanti sa yaḥ purādityasyāstamayādvasatīvarīrgṛhṇāti yathā śreyasyāgamiṣyatyāvasathenopakLptenopāsītaivaṃ tatta etaddhaviḥ praviśanti ta etāsu vasatīvarīṣūpavasanti sa upavasathaḥ 3.9.2.[8] sa yasyāgṛhītā abhyastamiyāt | tatra prāyaścittiḥ kriyate yadi purejānaḥ syānnināhyādgṛhṇīyāddivā hi tasya tāḥ purā gṛhītā bhavanti yadyu anījānaḥ syādya enamījāna upāvasito vā paryavasito vā syāttasya nināhyādgṛhṇīyāddivā hi tasya tāḥ purā gṛhītā bhavanti 3.9.2.[9] yadyu etadubhayaṃ na vindet | ulkuṣīmevādāyopapareyāttāmuparyupari dhārayangṛhṇīyāddhiraṇyaṃ voparyupari dhārayangṛhṇīyāttadetasya rūpaṃ kriyate ya eṣa tapati 3.9.2.[10] athāto gṛhṇātyeva | haviṣmatīrimā āpa iti yajñasya hyāsu rasaḥ prāviśattasmādāha haviṣmatīrimā āpa iti haviṣmān āvivāsatīti haviṣmānhyenā yajamāna āvivāsati tasmādāha haviṣmān āvivāsatīti 3.9.2.[11] haviṣmāndevo adhvara iti | adhvaro vai yajñastadyasmai yajñāya gṛhṇāti taṃ haviṣmantaṃ karoti tasmādāha haviṣmāndevo adhvara iti 3.9.2.[12] haviṣmān astu sūrya iti | etasmai vai gṛhṇāti ya eṣa tapati viśvebhyo hyenā devebhyo gṛhṇāti raśmayo hyasya viśve devāstasmādāha haviṣmān astu sūrya iti 3.9.2.[13] tā āhṛtya jaghanena gārhapatyaṃ sādayati | agnervo 'pannagṛhasya sadasi sādayāmītyagnervo 'nārtagṛhasya sadasi sādayāmītyevaitadāhātha yadāgnīṣomīyaḥ paśuḥ saṃtiṣṭhate 'tha pariharati vyutkrāmatetyāhāgreṇa havirdhāne yajamāna āste tā ādatte 3.9.2.[14] sa dakṣiṇena niṣkrāmati | tā dakṣiṇāyāṃ śroṇau sādayatīndrāgnyorbhāgadheyī stheti viśvebhyo hyenā devebhyo gṛhṇātīndrāgnī hi viśve devāstāḥ punarāhṛtyāgreṇa patnīṃ sādayati sa jaghanena patnīm paryetya tā ādatte 3.9.2.[15] sa uttareṇa niṣkrāmati | tā uttarāyāṃ śroṇau sādayati mitrāvaruṇayorbhāgadheyī stheti naivaṃ sādayedatiriktametannaivaṃ sampatsampadyata indrāgnyorbhāgadheyī sthetyeva brūyāttadevānatiriktaṃ tathā sampatsampadyate 3.9.2.[16] guptyai vā etāḥ parihriyante | agniḥ purastādathaitāḥ samantam palyaṅgyante nāṣṭrā rakṣāṃsyapaghnatyastā āgnīdhre sādayati viśveṣāṃ devānām bhāgadheyī stheti tadāsu viśvāndevāntsaṃveśayatyete vai vasatāṃ varaṃ tasmādvasatīvaryo nāma vasatāṃ ha vai varam bhavati ya evametadveda 3.9.2.[17] tāni vā etāni sapta yajūṃṣi bhavanti | caturbhirgṛhṇātyekena jaghanena gārhapatyaṃ sādayatyekena pariharatyekenāgnīdhre tāni sapta yatra vai vācaḥ prajātāni candāṃsi saptapadā vai teṣām parārdhyā śakvaryetāmabhisampadaṃ tasmātsapta yajūṃṣi bhavanti 3.9.3. 3.9.3.[1] tāntsamprabodhayanti | te 'pa upaspṛśyāgnīdhramupasamāyanti ta ājyāni gṛhṇate gṛhītvājyānyāyantyāsādyājyāni 3.9.3.[2] atha rājānamupāvaharati | iyaṃ vai pratiṣṭhā janūrāsām prajānāmimāmevaitatpratiṣṭhāmabhyupāvaharati tamasyai tanute tamasyai janayati 3.9.3.[3] antareṇeṣa upāvaharati | yajño vā anastannveva yajñānna bahirdhā karoti grāvasu sammukheṣvadhinidadhāti kṣatraṃ vai somo viśo grāvāṇaḥ kṣatramevaitadviśyadhyūhati tadyatsammukhā bhavanti viśamevaitatsammukhāṃ kṣatriyamabhyavivādinīṃ karoti tasmātsammukhā bhavanti 3.9.3.[4] sa upāvaharati | hṛde tvā manase tveti yajamānasyaitatkāmāyāha hṛdayena hi manasā yajamānastaṃ kāmaṃ kāmayate yatkāmyā yajate tasmādāha hṛde tvā manase tveti 3.9.3.[5] dive tvā sūryāya tveti | devalokāya tvetyevaitadāha yadāha dive tveti sūryāya tveti devebhyastvetyevaitadāhordhvamimamadhvaraṃ divi deveṣu hotrā yacetyadhvaro vai yajña ūrdvamimaṃ yajñaṃ dive deveṣu dhehītyevaitadāha 3.9.3.[6] soma rājanviśvāstvam prajā upāvaroheti | tadenamāsām prajānāmādhipatyāya rājyāyopāvaharati 3.9.3.[7] athānusṛjyopatiṣṭhate | viśvāstvām prajā upāvarohantvityayathāyathamiva vā etatkaroti yadāha viśvāstvam prajā upāvaroheti kṣatraṃ vai somastatpāpavasyasaṃ karoti taddhedamanu pāpavasyasaṃ kriyate 'thātra yathāyathaṃ karoti yathāpūrvaṃ yadāha viśvāstvām prajā upāvarohantviti tadenamābhiḥ prajābhiḥ pratyavarohayati tasmādu kṣatriyamāyantamimāḥ prajā viśaḥ pratyavarohanti tamadhastādupāsata upasanno hotā prātaranuvākamanuvakṣyanbhavati 3.9.3.[8] atha samidhamabhyādadhadāha | devebhyaḥ prātaryāvabhyo 'nubrūhīti candāṃsi vai devāḥ prātaryāvāṇaścandāṃsyanuyājā devebhyaḥ preṣya devānyajeti vā anuyājaiścaranti 3.9.3.[9] tadu haika āhuḥ | devebhyo 'nubrūhīti tadu tathā na brūyāccandāṃsi vai devāḥ prātaryāvāṇaścandāṃsyanuyājā devebhyaḥ preṣya devānyajeti vā anuyājaiścaranti tasmādu brūyāddevebhyaḥ prātaryāvabhyo 'nubrūhītyeva 3.9.3.[10] atha yatsamidhamabhyādadhāti | candāṃsyevaitatsaminddhe 'tha yaddhotā prātaranuvākamanvāha candāṃsyevaitatpunarāpyāyayatyayātayāmāni karoti yātayāmāni vai devaiścandāṃsi candobhirhi devāḥ svargaṃ lokaṃ samāśnuvata na vā atra stuvate na śaṃsanti taccandāṃsyevaitatpunarāpyāyayatyayātayāmāni karoti tairayātayāmairyajñaṃ tanvate tasmāddhotā prātaranuvākamanvāha 3.9.3.[11] tadāhuḥ | kaḥ prātaranuvākasya pratigara iti jāgraddhaivādhvaryurupāsīta sa yannimiṣati sa haivāsya pratigarastadu tathā na kuryādyadi nidrāyādapi kāmaṃ svapyātsa yatra hotā prātaranuvākam paridadhāti tatpracaraṇīti srugbhavati tasyāṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā juhoti 3.9.3.[12] yatra vai yajñasya śiro 'cidyata | tasya raso drutvāpaḥ praviveśa tamadaḥ pūrvedyurvasatīvarībhirāharatyatha yo 'tra yajñasya rasaḥ pariśiṣṭastamevaitadacaiti 3.9.3.[13] yaddhaivaitāmāhutiṃ juhoti | etamevaitadyajñasya rasamabhiprastṛṇīte tamārunddhe yābhya u caivaitāṃ devatābhya āhutiṃ juhoti tā evaitatprīṇāti tā asmai tṛptāḥ prītā etaṃ yajñasya rasaṃ saṃnamanti 3.9.3.[14] sa juhoti | śṛṇotvagniḥ samidhā havam ma iti śṛṇotu ma idamagniranu me jānātvityevaitadāha śṛṇvantvāpo dhiṣaṇāśca devīriti śṛṇvantu ma idamāpo 'nu me jānantvityevaitadāha śrotā grāvāṇo viduṣo na yajñamiti śṛṇvantu ma idaṃ grāvāṇo 'nu me jānantvityevaitadāha viduṣo na yajñamiti vidvāṃso hi grāvāṇaḥ śṛṇotu devaḥ savitā havam me svāheti śṛṇotu ma idaṃ devaḥ savitānu me jānātvityevaitadāha savitā vai devānām prasavitā tatsavitṛprasūta evaitadyajñasya rasamacaiti 3.9.3.[15] athāparaṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā | udaṅ prayannāhāpa iṣya hotarityapa ica hotarityevaitadāha tadyadato hotānvāhaitamevaitadyajñasya rasamabhiprastṛṇīte tamārunddha etānu caivaitadanutiṣṭhate nedenānantarā nāṣṭrā rakṣāṃsi hinasanniti 3.9.3.[16] atha sampreṣyati | maitrāvaruṇasya camasādhvaryavehi neṣṭaḥ patnīrudānayaikadhanina etāgnīccātvāle vasatīvarībhiḥ pratyupatiṣṭhāsai hotṛcamasena ceti sampraiṣa evaiṣaḥ 3.9.3.[17] ta udañco niṣkrāmanti | jaghanena cātvālamagreṇāgnīdhraṃ sa yasyāṃ tato diśyāpo bhavanti tadyanti te vai saha patnībhiryanti tadyatsaha patnībhiryanti 3.9.3.[18] yatra vai yajñasya śiro 'cidyata | tasya raso drutvāpaḥ praviveśa tamete gandharvāḥ somarakṣā jugupuḥ 3.9.3.[19] te ha devā ūcuḥ | iyamu nveveha nāṣṭrā yadime gandharvāḥ kathaṃ nvimamabhaye 'nāṣṭre yajñasya rasamāharemeti 3.9.3.[20] te hocuḥ | yoṣitkāmā vai gandharvāḥ saha patnībhirayāma te patnīṣveva gandharvā gardhiṣyantyathaitamabhaye 'nāṣṭre yajñasya rasamāhariṣyāma iti 3.9.3.[21] te saha patnībhirīyuḥ | te patnīṣveva gandharvā jagṛdhurathaitamabhaye nāṣṭre yajñasya rasamājahruḥ 3.9.3.[22] tatho evaiṣa etat | mahaiva patnībhireti te patnīṣveva gandharvā gṛdhyantyathaitamabhaye 'nāṣṭre yajñasya rasamāharati 3.9.3.[23] so 'po 'bhijuhoti | etāṃ ha vā āhutiṃ hṛtāmeṣa yajñasya rasa upasameti tām pratyuttiṣṭhati tamevaitadāviṣkṛtya gṛhṇāti 3.9.3.[24] yadvevaitāmāhutiṃ juhoti | etamevaitadyajñasya rasamabhiprastṛṇīte tamārunddhe tamapo yācati yābhya u caivaitāṃ devatābhya āhutiṃ juhoti tā evaitatprīṇāti tā asmai tṛptāḥ prītā etaṃ yajñasya rasaṃ saṃnamanti 3.9.3.[25] sa juhoti | devīrāpo apāṃnapāditi devyo hyāpastasmādāha devīrāpo apāṃnapāditi yo va ūrmirhaviṣya iti yo va ūrmiryajñiya ityevaitadāhendriyāvānmadintama iti vīryavānityevaitadāha yadāhendriyāvāniti madintama iti svādiṣṭha ityevaitadāha taṃ devebhyo devatrā dattetyetadenā ayāciṣṭa yadāha taṃ devebhyo devatrā datteti śukrapebhya iti satyaṃ vai śukraṃ satyapebhya ityevaitadāha yeṣām bhāga stha svāheti teṣāmu hyeṣa bhāgaḥ 3.9.3.[26] atha maitrāvaruṇacamasenaitāmāhutimapaplāvayati | kārṣirasīti yathā vā aṅgāro 'gninā psātaḥ syādevameṣāhutiretayā devatayā psātā bhavati rājānaṃ vā etābhiradbhirupasrakṣyanbhavati yā etā maitrāvaruṇacamase vajro vā ājyaṃ retaḥ somo nedvajreṇājyena retaḥ somaṃ hinasānīti tasmādvā apaplāvayati 3.9.3.[27] atha gṛhṇāti | samudrasya tvākṣityā unnayāmītyāpo vai samudro 'psvevaitadakṣitiṃ dadhāti tasmādāpa etāvati bhoge bhujyamāne na kṣīyante tadanvekadhanānunnayanti tadanu pānnejanān 3.9.3.[28] tadyanmaitrāvaruṇacamasena gṛhṇāti | yatra vai devebhyo yajño 'pākrāmattametaddevāḥ praiṣaireva praiṣamaicanpurorugbhiḥ prārocayannividbhirnyavedayaṃstasmānmaitrāvaruṇacamasena gṛhṇāti 3.9.3.[29] ta āyanti | pratyupatiṣṭhate 'gnīccātvāle vasatīvarībhiśca hotṛcamasena ca sa uparyupari cātvālaṃ saṃsparśayati vasatīvarīśca maitrāvaruṇacamasaṃ ca samāpo adbhiragmata samoṣadhībhiroṣadhīriti yaścāsau pūrvedyurāhṛto yajñasya raso yaścādyāhṛtastamevaitadubhayaṃ saṃsṛjati 3.9.3.[30] taddhaike | eva maitrāvaruṇacamase vasatīvarīrnayantyā maitrāvaruṇacamasādvasatīvarīṣu yaścāsau pūrvedyurāhṛto yajñasya raso yaścādyāhṛtastamevaitadubhayaṃ saṃsṛjāma iti vadantastadu tathā na kuryādyadvā ādhavanīye samavanayati tadevaiṣa ubhayo yajñasya rasaḥ saṃsṛjyate 'tha hotṛcamase vasatīvarīrgṛhṇāti nigrābhyābhyastadyaduparyupari cātvālaṃ saṃsparśayatyato vai devā divamupodakrāmaṃstadyajamānamevaitatsvargyam panthānamanusaṃkhyāpayati 3.9.3.[31] ta āyanti | taṃ hotā pṛcatyadhvaryo 'verapā ityavido 'pā ityevaitadāha tam pratyāhoteva naṃnamurityavidamatho me 'naṃsatetyevaitadāha 3.9.3.[32] sa yadyagniṣṭomaḥ syāt | yadi pracaraṇyāṃ saṃsravaḥ pariśiṣṭo 'laṃ homāya syāttaṃ juhuyādyadyu nālaṃ homāya syādaparaṃ caturgṛhītamājyaṃ gṛhītvā juhoti yamagne pṛtsu martyamavā vājeṣu yaṃ junāḥ sa yantā śaśvatīriṣaḥ svāhetyāgneyyā juhotyagnirvā agniṣṭomastadagnāvagniṣṭomam pratiṣṭhāpayati martavatyā puruṣasammito vā agniṣṭoma evaṃ juhuyādyadyagniṣṭomaḥ syāt 3.9.3.[33] yadyukthyaḥ syāt | madhyamam paridhimupaspṛśettrayaḥ paridhayastrīṇyukthānyetairu hi tarhi yajñaḥ pratitiṣṭhati yadyu atirātro vā ṣoḍaśī vā syānnaiva juhuyānna madhyamam paridhim upaspṛśetsamudyaiva tūṣṇīmetya prapadyeta tadyathāyathaṃ yajñakratūnvyāvartayati 3.9.3.[34] ayuṅgā-ayuṅgā ekadhanā bhavanti | trayo vā pañca vā pañca vā sapta vā nava vā nava vaikādaśa vaikādaśa vā trayodaśa vā trayodaśa vā pañcadaśa vā dvandvamaha mithunam prajananamathā tha eṣa eko 'tiricyate sa yajamānasya śriyamabhyatiricyate sa vā eṣāṃ sadhanaṃ yo yajamānasya śriyamabhyatiricyate tadyadeṣāṃ sadhanaṃ tasmādekadhanā nāma 3.9.4. 3.9.4.[1] athādhiṣavaṇe paryupaviśanti | athāsyāṃ hiraṇyam badhnīte dvayaṃ vā idaṃ na tṛtīyamasti satyaṃ caivānṛtaṃ ca satyameva devā anṛtam manuṣyā agniretasaṃ vai hiraṇyaṃ satyenāṃśūnupaspṛśāni satyena somam parāhaṇānīti tasmādvā asyāṃ hiraṇyam badhnīte 3.9.4.[2] atha grāvāṇamādatte | te vā ete 'śmamayā grāvāṇo bhavanti devo vai somo divi hi somo vṛtro vai soma āsīttasyaitacarīraṃ yadgirayo yadaśmānastacarīreṇaivainametatsamardhayati kṛtsnaṃ karoti tasmādaśmamayā bhavanti ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tametena ghnanti tathāta udeti tathā saṃjīvati tasmādaśmamayā grāvāṇo bhavanti 3.9.4.[3] tamādatte | devasya tvā savituḥ prasave 'śvinorbāhubhyām pūṣṇo hastābhyāmādade rāvāsīti savitā vai devānām prasavitā tatsavitṛprasūta evainametadādatte 'śvinorbāhubhyāmityaśvināvadhvaryū tattayoreva bāhubhyāmādatte na svābhyām pūṣṇo hastābhyāmiti pūṣā bhāgadughastattasyaiva hastābhyāmādatte na svābhyāṃ vajro vā eṣa tasya na manuṣyo bhartā tametābhirdevatābhirādatte 3.9.4.[4] ādade rāvāsīti | yadā vā enametenābhiṣuṇvantyathāhutirbhavati yadāhutiṃ juhotyatha dakṣiṇā dadātyetaddhyeṣa dvayaṃ rāsata āhutīśca dakṣiṇāśca tasmādāha rāvāsīti 3.9.4.[5] gabhīramimamadhvaraṃ kṛdhīti | adhvaro vai yajño mahāntamimaṃ yajñaṃ kṛdhītyevaitadāhendrāya suṣūtamamitīndro vai yajñasya devatā tasmādāhendrāyeti suṣūtamamiti susutamamityevaitadāhottamena pavinetyeṣa vā uttamaḥ paviryatsomastasmādāhottamena pavinetyūrjasvantam madhumantam payasvantamiti rasavantamityevaitadāha yadāhorjasvantam madhumantam payasvantamiti 3.9.4.[6] atha vācaṃ yacati | devā ha vai yajñaṃ tanvānāste 'surarakṣasebhya āsaṅgādbibhayāṃ cakruste hocurupāṃśu yajāma vācaṃ yacāmeti ta upāṃśvayajanvācamayacan 3.9.4.[7] atha nigrābhyā āharati | tāsvenaṃ vācayati nigrābhyā stha devaśrutastarpayata mā mano me tarpayata vācam me tarpayata prāṇam me tarpayata cakṣurme tarpayata śrotram me tarpayatātmānam me tarpayata prajām me tarpayata paśūnme tarpayata gaṇānme tarpayata gaṇā me mā vitṛṣanniti raso vā āpastāsvevaitāmāśiṣamāśāste sarvaṃ ca ma ātmānaṃ tarpayata prajām me tarpayata paśūnme tarpayata gaṇānme tarpayata gaṇā me mā vitṛṣanniti sa ya eṣa upāṃśusavanaḥ sa vivasvānādityo nidānena so 'syaiṣa vyānaḥ 3.9.4.[8] tamabhimimīte | ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tametena ghnanti tathāta udeti tathā saṃjīvati yadveva mimīte tasmānmātrā manuṣyeṣu mātro yo cāpyanyā mātrā 3.9.4.[9] sa mimīte | indrāya tvā vasumate rudravata itīndro vai yajñasya devatā tasmādāhendrāya tveti vasumate rudravata iti tadindramevānu vasūṃśca rudrāṃścābhajatīndrāya tvādityavata iti tadindramevānvādityānābhajatīndrāya tvābhimātighna iti sapatno vā abhimātirindrāya tvā sapatnaghna ityevaitadāha so 'syoddhāro yathā śreṣṭhanyoddhāra evamasyaiṣa ṛte devebhyaḥ 3.9.4.[10] śyenāya tvā somabhṛta iti | tadgāyatryai mimīte 'gnaye tvā rāyaspoṣada ityagnirvai gāyatrī tadgāyatryai mimīte sa yadgāyatrī śyeno bhūtvā divaḥ somamāharattena mā śyenaḥ somabhṛttenaivāsyā etadvīryeṇa dvitīyam mimīte 3.9.4.[11] atha yatpañca kṛtvo mimīte | saṃvatsarasammito vai yajñaḥ pañca vā ṛtavaḥ saṃvatsarasya tam pañcabhirāpnoti tasmātpañca kṛtvām mimīte 3.9.4.[12] tamabhimṛśati | yatte soma divi jyotiryatpṛthivyāṃ yadurāvantarikṣe tenāsmai yajamānāyoru rāye kṛdhyadhi dātre voca iti yatra vā eṣo 'gre devānāṃ havirbabhūva taddhekṣāṃ cakre maiva sarveṇevātmanā devānāṃ havirbhūvamiti sa etāstisrastanūreṣu lokeṣu vinyadhatta 3.9.4.[13] tadvai devā aspṛṇvata | te 'syaitenaivaitāstanūrāpnuvantsa kṛtsna eva devānāṃ havirabhavattatho evāsyaiṣa etenaivaitāstanūrāpnoti sa kṛtsna eva devānāṃ havirbhavati tasmādevamabhimṛśati 3.9.4.[14] atha nigrābhyābhirupasṛjati | āpo ha vai vṛtraṃ jaghnustenaivaitadvīryeṇāpaḥ syandante tasmādenāḥ syandamānā na kiṃ cana pratighārayati tā ha svameva vaśaṃ ceruḥ kasmai nu vayaṃ tiṣṭhemahi yābhirasmābhirvṛtro hata iti sarvaṃ vā idamindrāya tasthānamāsa yadidaṃ kiṃ cāpi yo 'yam pavate 3.9.4.[15] sa indro 'bravīt | sarvaṃ vai ma idaṃ tasthānaṃ yadidaṃ kiṃ ca tiṣṭhadhvameva ma iti tā hocuḥ kiṃ nastataḥ syāditi prathamabhakṣa eva vaḥ somasya rājña iti tatheti tā asmā atiṣṭhanta tāstasthānā urasi nyagṛhṇīta tadyadenā urasi nyagṛhṇīta tasmānnigrābhyā nāma tathaivaitā etadyajamāna urasi nigṛhṇīte sa āsāmeṣa prathamabhakṣaḥ somasya rājño yannigrābhyābhirupasṛjati 3.9.4.[16] sa upasṛjati | śvātrā stha vṛtratura iti śivā hyāpastasmādāha śvātrā stheti vṛtratura iti vṛtraṃ hyetā aghnanrādhogūrtā amṛtasya patnīrityamṛtā hyāpastā devīrdevatremaṃ yajñaṃ nayateti nātra tirohitamivāstyupahūtāḥ somasya pibateti tadupahūtā eva prathamabhakṣaṃ somasya rājño bhakṣayanti 3.9.4.[17] atha prahariṣyan | yaṃ dviṣyāttam manasā dhyāyedamuṣmā aham praharāmi na tubhyamiti yo nvevemam mānuṣam brāhmaṇaṃ hanti taṃ nveva paricakṣate 'tha kiṃ ya etaṃ devī hi somo ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tametena ghnanti tathāta udeti tathā saṃjīvati tathānenasyam bhavati yadyu na dviṣyādapi tṛṇameva manasā dhyāyettatho anenasyam bhavati 3.9.4.[18] sa praharati | mā bhermā saṃvikthā iti mā tvam bhaiṣīrmā saṃvikthā amuṣmā aham praharāmi na tubhyamityevaitadāhorjaṃ dhatsveti rasaṃ dhatsvetyevaitadāha dhiṣaṇe vīḍvī satī vīḍayethāmūrjaṃ dadhāthāmitome evaitatphalake āhurityu haika āhuḥ kiṃ nu tatra yo 'pyete phalake bhindyādime havai dyāvāpṛthivī etasmādvajrādudyatātsaṃrejete tadābhyāmevainametaddyāvāpṛthivībhyāṃ śamayati tatheme śānto na hinastyūrjaṃ dadhāthāmiti rasaṃ dadhāthāmityevaitadāha pāpmā hato na soma iti tadasya sarvam pāpmānaṃ hanti 3.9.4.[19] sa vai trirabhiṣuṇoti | triḥ sambharati caturnigrābhamupaiti taddaśa daśākṣarā vai virāḍvairājaḥ somastasmāddaśa kṛtvaḥ sampādayati 3.9.4.[20] atha yannigrābhamupaiti | yatra vā eṣo 'gre devānāṃ havirbabhūva taddhemā diśo 'bhidadhyāvābhirdigbhirmithunena priyeṇa dhāmnā saṃspṛśeyeti tametaddevā ābhirdigbhirmithunena priyeṇa dhāmnā samasparśayanyannigrābhamupāyaṃstatho evainameṣa etadābhirdigbhirmithunena priyeṇa dhāmnā saṃsparśayati yannigrābhamupaiti 3.9.4.[21] sa upaiti | prāgapāgudagadharākṣarvatastvā diśa ādhāvantviti tadenamābhirdigbhirmithunena priyeṇa dhāmnā saṃsparśayatyamba niṣpara samarīrvidāmiti yoṣā vā ambā yoṣā diśastasmādāhāmba niṣpareti samarīrvidāmiti prajā vā arīḥ sam prajā jānatāmityevaitadāha tasmādyā api viṭūramiva prajā bhavanti sameva tā jānate tasmādāha samarīrvidāmiti 3.9.4.[22] atha yasmātsomo nāma | yatra vā eṣo 'gre devānāṃ havirbabhūva taddhekṣāṃ cakre maiva sarveṇevātmanā devānāṃ havirbhūvamiti tasya yā juṣṭatamā tanūrāsa tāmapanidadhe tadvai devā aspṛṇvata te hocurupaivaitām pravṛhasva sahaiva na etayā haviredhīti tāṃ dūra ivopaprāvṛhata svā vai ma eṣeti tasmātsomo nāma 3.9.4.[23] atha yasmādyajño nāma | ghnanti vā enametadyadabhiṣuṇvanti tadyadenaṃ janayanti sa tāyamāno jāyate sa yanjāyate tasmādyañjo yañjo havai nāmaitadyadyajña iti 3.9.4.[24] tatraitāmapi vācamuvāda | tvamaṅga praśaṃsiṣo devaḥ śaviṣṭha martyaṃ na tvadanyo maghavannasti marḍitendra bravīmi te vaca iti martyo haivaitadbhavannuvāca tvameveto janayitāsi nānyastvaditi 3.9.4.[25] atha nigrābhyābhyo grahānvigṛhṇate | āpo ha vai vṛtraṃ jaghnustenaivaitadvīryeṇāpaḥ syandante syandamānānāṃ vai vasatīvarīrgṛhṇāti vasatīvarībhyo nigrābhyā nigrābyābhyo grahānvigṛhṇate tenaivaitadvīryeṇa grahānvigṛhṇate hotṛcamasādyoṣā vā ṛgghotā yoṣāyai vā imāḥ prajāḥ prajāyante tadenametasyai yoṣāyā ṛco hotuḥ prajanayati tasmāddhotṛcamasāt