10.1.1.[1] agnireṣa purastāccīyate saṃvatsara upariṣṭānmahadukthaṃ śasyate prajāpatervisrastasyāgraṃ raso'gacat 10.1.1.[2] sa yaḥ sa prajāpatirvyasraṃsata saṃvatsaraḥ so'tha yānyasya tāni parvāṇi vyasraṃsantāhorātrāṇi tāni 10.1.1.[3] sa yaḥ sa saṃvatsaraḥ prajāpatirvyasraṃsata ayameva sa yo'yamagniścīyate'tha yānyasya tānyahorātrāṇi parvāṇi vyasraṃsanteṣṭakā eva tāstadyadetā upadadhāti yānyevāsya tānyahorātrāṇi parvāṇi vyasraṃsanta tānyasminnetatpratidadhāti tadetadatraiva yajuścitamatrāptam 10.1.1.[4] atha yo'sya so'graṃ raso'gacat mahattadukthaṃ tamasya taṃ rasamṛkṣāmābhyāmanuyanti tadyattatra yajuḥ purastādetyabhinetaiva tadeti yathādo me'mutraikaṃ tadāhariṣyāmītyevaṃ t 10.1.1.[5] tamadhvaryurgraheṇa gṛhṇāti yadgṛhṇāti tasmādgrahastasmiadyajuḥ purastādeti taṃ saṃvatsara āpnuvanti nnudgātā mahāvratena rasaṃ dadhāti sarvāṇi haitāni sāmāni yanmahāvrataṃ tadasmintsarvaiḥ sāmabhī rasaṃ dadhāti tasminhotā mahatokthena rasaṃ dadhāti sarvā haitā ṛco yanmahadukthaṃ tadasmintsarvābhirṛgbhī rasaṃ dadhāti 10.1.1.[6] te yadā stuvate yadānuśaṃsati athāsminnetaṃ vaṣaṭkṛte juhoti tadenameṣa raso'pyeti na vai mahāvratamidaṃ stutaṃ śeta iti paśyanti no mahadidamukthamityagnimeva paśyantyātmā hyagnistadenamete ubhe raso bhūtvāpīta ṛkca sāma ca tadubhe ṛkṣāme yajurapītaḥ 10.1.1.[7] sa eṣa mithuno'gniḥ prathamā ca citirdvitīyā ca tṛtīyā ca caturthī cātha pañcamyai citeryaścite'gnirnidhīyate tanmithunam mithuna u evāyamātmā 10.1.1.[8] aṅguṣṭhā iti pumāṃsaḥ aṅgulaya iti striyaḥ karṇāviti pumāṃsau bhruvāviti striyā oṣṭhāviti pumāṃsau nāsike iti striyau dantā iti pumāṃso jihveti strī sarva eva mithunaḥ so'nena mithunenātmanaitam mithunamagnimapyeti 10.1.1.[9] eṣātrāpītiḥ apyahaivam mithuna itthaṃ ha tvevāpi mithuno vāgeveyaṃ yo'yamagniścito vācā hi cīyate'tha yaścite'gnirnidhīyate sa prāṇaḥ prāṇo vai vāco vṛṣā prāṇo mithunaṃ vāgvevāyamātmātha ya ātmanprāṇastanmithunaṃ so'nena mithunenātmanaitam mithunamagnimapyeti 10.1.1.[10] eṣo atrāpītiḥ na ha vā asyāputratāyai kā cana śaṅkā bhavati ya evametau mithunāvātmānaṃ cāgniṃ ca vedānnaṃ ha tvevāyamātmā dakṣiṇānnaṃ vanute yo na ātmeti hyapyṛṣiṇābhyuktam 10.1.1.[11] tadidamannaṃ jagdhaṃ dvedhā bhavati yadasyāmṛtamūrdhvaṃ tannābherūrdhvai prāṇairuccarati tadvāyumapyetyatha yanmartyam parāk tannābhimatyeti taddvayam bhūtvemāmapyeti mūtraṃ ca purīṣaṃ ca tadyadimāmapyeti yo'yamagniścitastaṃ tadapyetyatha yadvāyumapyeti yaścite'gnirnidhīyate taṃ tadapyetyeṣo evātrāpītiḥ 10.1.2.[1] prajāpatirimāṃlokānaipsat sa etaṃ vayovidhamātmānamapaśyadagniṃ taṃ vyadhatta tenemaṃ lokamāpnotsa dvitīyaṃ vayovidhamātmānamapaśyanmahāvrataṃ tadvyadhatta tenāntarikṣamāpnotsa tṛtīyaṃ vayovidhamātmānamapaśyanmahadukthaṃ tadvyadhatta tena divamāpnot 10.1.2.[2] ayaṃ vāva loka eṣo'gniścitaḥ antarikṣam mahāvrataṃ dyaurmahadukthaṃ tasmādetāni sarvāṇi sahopeyādagnim mahāvratam mahadukthaṃ saha hīme lokā asṛjyanta tadyadagniḥ prathamaścīyate'yaṃ hyeṣāṃ lokānām prathamo'sṛjyatetyadhidevatam 10.1.2.[3] athādhyātmam mana evāgniḥ prāṇo mahāvrataṃ vāṅmahadukthaṃ tasmādetāni sarvāṇi sahopeyātsaha hi manaḥ prāṇo vāktadyadagniḥ prathamaścīyate mano hi prathamam prāṇānām 10.1.2.[4] ātmaivāgniḥ prāṇo mahāvrataṃ vāṅ mahadukthaṃ tasmādetāni sarvāṇi sahopeyātsaha hyātmā prāṇo vāktadyadagniḥ prathamaścīyata ātmā hi prathamaḥ sambhavataḥ sambhavati 10.1.2.[5] śira evāgniḥ prāṇo mahāvratamātmā mahadukthaṃ tasmādetāni sarvāṇi sahopeyātsaha hi śiraḥ prāṇa ātmā tadyadagniḥ prathamaścīyate śiro hi prathamaṃ jāyamānasya jāyate tasmādyatraitāni sarvāṇi saha kriyante mahadevokthamātamāṃ khyāyata ātmā hi mahaduktham 10.1.2.[6] tadāhuḥ yadetāni sarvāṇi saha durupāpāni kaiteṣāmupāptiriti jyotiṣṭoma evāgniṣṭome jyotiṣṭomenaivāgniṣṭomena yajeta 10.1.2.[7] tasya vā etasya jyotiṣṭomasyāgniṣṭomasya trivṛdbahiṣpavamānaṃ tadvratasya śiraḥ pañcadaśasaptadaśā uttarau pavamānau tau pakṣau pañcadaśaṃ hoturājyaṃ saptadaśam pṛṣṭhamekaviṃśaṃ yajñāyajñiyaṃ tatpucam 10.1.2.[8] tayorvā etayoḥ pañcadaśasaptadaśayordvātriṃśatstotriyāstato yāḥ pañcaviṃśatiḥ sa pañcaviṃśa ātmātha yāḥ saptātiyanti tāḥ parimādaḥ paśavo haitāḥ paśavaḥ parimāda etāvadvai mahāvrataṃ tadetadatraiva mahāvratamāpnoti 10.1.2.[9] atha hotā sapta candāṃsi śaṃsati caturuttarāṇyekarcāni virāḍaṣṭamāni teṣāṃ tisraścāśītayo'kṣarāṇi pañcacatvāriṃśacca tato yā aśītayaḥ saivāśītīnāmāptiraśītibhirhi mahadukthamākhyāyate'tha yāni pañcacatvāriṃśattato yāni pañcaviṃśatiḥ sa pañcaviṃśa ātmā yatra vā ātmā tadeva śirastatpakṣapucānyatha yāni viṃśatistadāvapanametāvadvai mahadukthaṃ tadetadatraiva mahadukthamāpnoti tāni vā etāni sarvāṇi jyotiṣṭoma evāgniṣṭoma āpyante tasmādu jyotiṣṭomenaivāgniṣṭomena yajeta 10.1.3.[1] prajāpatiḥ prajā asṛjata sa ūrdhvebhya eva prāṇebhyo devānasṛjata ye'vāñcaḥ prāṇāstebhyo martyāḥ prajā athordhvameva mṛtyum prajābhyo'ttāramasṛjata 10.1.3.[2] tasya ha prajāpateḥ ardhameva martyamāsīdardhamamṛtaṃ tadyadasya martyamāsīttena mṛtyorabibhetsa bibhyādimām prāviśaddvayam bhūtvā mṛccāpaśca 10.1.3.[3] sa mṛtyurdevānabravīt kva nu so'bhūdyo no'sṛṣṭeti tvadbibhyadimām prāvikṣaditi so'bravīttaṃ vā anvicāma taṃ sambharāma na vā ahaṃ taṃ hiṃsiṣyāmīti taṃ devā asyā adhi samabharanyadasyāpsvāsīttā apaḥ samabharannatha yadasyāṃ tām mṛdaṃ tadubhayaṃ sambhṛtya mṛdaṃ cāpaśceṣṭakāmakurvaṃstasmādetadubhayamiṣṭakā bhavati mṛccāpaśca 10.1.3.[4] tadetā vā asya tāḥ pañca martyāstanva āsaṃloma tvaṅmāṃsamasthi majjāthaitā amṛtā mano vākprāṇaścakṣuḥ śrotram 10.1.3.[5] sa yaḥ sa prajāpatiḥ ayameva sa yo'yamagniścīyate'tha yā asya tāḥ pañca martyāstanva āsannetāstāḥ purīṣacitayo'tha yā amṛtā etāstā iṣṭakācitayaḥ 10.1.3.[6] te devā abruvan amṛtamimaṃ karavāmeti tasyaitābhyāmamṛtābhyāṃ tanūbhyāmetām martyāṃ tanūm parigṛhyāmṛtāmakurvanniṣṭakācitibhyām purīṣacitiṃ tathā dvitīyāṃ tathā tṛtīyāṃ tathā caturthīm 10.1.3.[7] atha pañcamīṃ citimupadhāya purīṣaṃ nivapati tatra vakarṇīṃ ca svayamātṛṇāṃ copadadhāti hiraṇyaśakalaiḥ prokṣatyagnimabhyādadhāti sā saptamī citistadamṛtamevamasyaitābhyāmamṛtābhyāṃ tanūbhyāmetām martyāṃ tanūm parigṛhyāmṛtāmakurvanniṣṭakācitibhyām purīṣacitiṃ tato vai prajāpatiramṛto'bhavattathaivaitadyajamāna etamamṛtamātmānaṃ kṛtvā so'mṛto bhavati 10.1.3.[8] te vai devāstaṃ nāviduḥ yadyenaṃ sarvaṃ vākurvanna vā sarvaṃ yadyati vārecayanna vābhyāpayaṃsta etāmṛcamapaśyandhāmacadagnirindro brahmā devo bṛhaspatiḥ sacetaso viśve devā yajñam prāvantu naḥ śubha iti 10.1.3.[9] tasyā astyevāgneyam astyaindramasti vaiśvadevaṃ tadyadasyā āgneyaṃ yadevaitasyāgnerāgneyaṃ tadasya tena samaskurvanyadaindraṃ tadaindreṇa yadvaiśvadevaṃ tadvaiśvadevena tamatraiva sarvaṃ kṛtsnaṃ samaskurvan 10.1.3.[10] tadyadetayopatiṣṭhate yadevāsyātra vidvānvāvidvānvāti vā recayati na vābhyāpayati tadevāsyaitayā sarvamāpnoti yadasya kiṃ cānāptamanuṣṭubdhāmacadbhavati vāgvā anuṣṭubvāgdhāmacadvācaivāsya tadāpnoti yadasya kiṃ cānāptam purīṣavatīṃ citiṃ kṛtvopatiṣṭhetetyu haika āhustatra hisā sarvā kṛtsnā bhavatīti 10.1.3.[11] tadu vā āhuḥ yaviṣṭhavatyaivopatiṣṭhetaitaddhāsya priyaṃ dhāma yadyaviṣṭha iti tadyadasya priyaṃ dhāma tenāsya tadāpnoti yadasya kiṃ cānāptamāgneyyāgnikarma hi gāyatryāgāyatro'gniryāvānagniryāvatyasya mātrā tāvataivasya ta dāpnoti yadasya kiṃ cānāptamaniruktayā sarvaṃ vā aniruktaṃ sarveṇaivāsya tadāpnoti yadasya kiṃ cānāptaṃ tvaṃ yaviṣṭha dāśuṣa iti tasyokto bandhuḥ purīṣavatīṃ citiṃ kṛtvopatiṣṭheta tatra hi sā sarvā kṛtsnā bhavati 10.1.4.[1] ubhayaṃ haitadagre prajāpatirāsa martyaṃ caivāmṛtaṃ ca tasya prāṇā evāmṛtā āsuḥ śarīram martyaṃ sa etena karmaṇaitayāvṛtaikadhājaramamṛtamātmānamakuruta tathaivaitadyajamāna ubhayameva bhavati martyaṃ caivāmṛtaṃ ca tasya prāṇā evāmṛtā bhavanti śarīram martyaṃ sa etena karmaṇaitayāvṛtaikadhājaramamṛtamātmānaṃ kurute 10.1.4.[2] sa prathamāṃ citiṃ cinoti sā hāsyaiṣā prāṇa eva tadvai tadamṛtamṛtaṃ hi prāṇaḥ saiṣāmṛtacitiratha purīṣaṃ nivapati taddhāsyaitanmajjaiva tadvai tanmartyam martyo hi majjā tadetasminnamṛte pratiṣṭhāpayati tenāsyaitadamṛtam bhavati 10.1.4.[3] dvitīyāṃ citiṃ cinoti sā hāsyaiṣāpāna eva tadvai tadamṛtamamṛtaṃ hyapānaḥ saiṣāmṛtacitistadetanmartyamubhayato'mṛtena parigṛhṇāti tenāsyaitadamṛtam bhavatyatha purīṣaṃ nivapati taddhāsyaitadasthyeva tadvai tanmartyam martyaṃ hyasthi tadetasminnamṛte pratiṣṭhāpayati tenāsyaitadamṛtam bhavati 10.1.4.[4] tṛtīyāṃ citiṃ cinoti sā hāsyaiṣā vyāna eva tadvai tadamṛtamamṛtaṃ hi vyānaḥ saiṣāmṛtacitistadetanmartyamubhayato'mṛtena parigṛhṇāti tenāsyaitadamṛtam bhavatyatha purīṣaṃ nivapati taddhāsyaitatsnāvaiva tadvai tanmartyaṃ hi snāva tadetasminnamṛte pratiṣṭhāpayati tenāsyaitadamṛtam bhavati 10.1.4.[5] caturthīṃ citiṃ cinoti sā hāsyaiṣodāna eva tadvai tadamṛtamamṛtam hyudānaḥ saiṣāmṛtacitistadetanmartyamubhayato'mṛtena parigṛhṇāti tenāsyaitadamṛtam bhavatyatha purīṣaṃ nivapati taddhāsyaitanmāṃsameva tadvai tanmartyam martyaṃ hi māṃsaṃ tadetasminnamṛte pratiṣṭhāpayati tenāsyaitadamṛtam bhavati 10.1.4.[6] pañcamīṃ citiṃ cinoti sā hāsyaiṣā samāna eva tadvai tadamṛtamamṛtaṃ hi samānaḥ saiṣāmṛtacitistadetanmartyamubhayato'mṛtena parigṛhṇāti tenāsyaitadamṛtam bhavatyatha purīṣaṃ nivapati taddhāsyaitanmeda eva tadvai tanmartyam martyaṃ hi medastadetasminnamṛte pratiṣṭhāpayati tenāsyaitadamṛtam bhavati 10.1.4.[7] ṣaṣṭhīṃ citiṃ cinoti sā hāsyaiṣā vāgevatadvai tadamṛ tamamṛtaṃ hi vākṣaiṣāmṛtacitistadetanmartyamubhayato'mṛtena parigṛhṇāti tenāsyaitadamṛtam bhavatyatha puriṣaṃ nivapati taddhāsyaitadasṛgeva tvageva tadvai tanmartyam martyaṃ hyasṛṅmartyā tvaktadetasminnamṛte pratiṣṭhāpayati tenāsyaitadamṛtam bhavati 10.1.4.[8] tā vā etāḥ ṣaḍiṣṭakācitayaḥ ṣaṭ purīṣacitayastaddvādaśa dvādaśa māsāḥ saṃvatsaraḥ saṃvatsaro'gniryāvānagniryāvatyasya mātrā tāvataiva tatprajāpatirekadhājaramamṛtamātmānamakuruta tathaivaitadyajamāna ekadhājaramamṛtamātmānaṃ kurute 10.1.4.[9] atha vikarṇīṃ ca svayamātṛṇāṃ copadhāya hiraṇyaśakalaiḥ prokṣatyagnimabhyādadhāti rūpameva tatprajāpatirhiraṇmayamantata ātmano'kuruta tadyadantatastasmādidamantyamātmano rūpaṃ tasmādāhurhiraṇmayaḥ prajāpatiriti tathaivaitadyajamāno rūpameva hiraṇmayamantata ātmanaḥ kurute tadyadantatastasmādidamantyamātmano rūpaṃ tasmādye caitadvidurye ca na hiraṇmayo'gnicidamuṣmiṃloke sambhavatītyevāhuḥ 10.1.4.[10] taddhaitacāṇḍilyaśca sāptarathavāhaniśca ācāryāntevāsibau vyūdāte rūpamevāsyaitaditi ha smāha śāṇḍilyo lomānīti sāptarathavāhaniḥ 10.1.4.[11] sa hovāca śāṇḍilyaḥ rūpaṃ vāva lomavadrūpamalomakaṃ rūpamevāsyaitaditi tadvai tattathā yathā tacāṇḍilya uvāca saṃcite'gniḥ praṇīyate praṇītādūrdhvaṃ samidha āhutaya iti hūyante 10.1.4.[12] prāṇena vai devā annamadanti agniru devānām prāṇastasmātprāgdevebhyo juhvati prāṇena hi devā annamadantyapānena manuṣyā annamadanti tasmātpratyaṅmanuṣyeṣvannaṃ dhīyate'pānena hi manuṣyā annamadanti 10.1.4.[13] tadāhuḥ na vayaso'gnicidaśnīyādvayo vā eṣa rūpam bhavati yo'gniṃ cinuta īśvara ārtimātostasmānna vayaso'gnicidaśnīyāditi tadvai kāmamevaivaṃvidaśnīyādagnervā eṣa rūpam bhavati yo'gniṃ cinute sarvaṃ vā idamagnerannaṃ sarvam ma idamannamityevaivaṃvidvidyāditi 10.1.4.[14] tadāhuḥ kiṃ tadagnau kriyate yena yajamānaḥ punarmṛtyumapajayatītyagnirvā eṣa devatā bhavati yo'gniṃ cinute'mṛtamu vā agniḥ śrīrdevāḥ śriyaṃ gacati yaśo devā yaśo ha bhavati ya evaṃ veda 10.1.5.[1] sarve haite yajñā yo'yamagniścitaḥ sa yatpaśumālabhate tadagnyādheyamatha yadukhāṃ sambharati tānyagnyādheyahavīmṣyatha yaddīkṣate tadagnihotramatha yaddīkṣitaḥ samidhāvādadhāti te agnihotrāhutī 10.1.5.[2] te vai sāyamprātarādadhāti sāyamprātarhyagnihotrāhutī juhvati samānena mantreṇa samānena hi mantreṇāgnihotrāhutī juhvatyatha yadvanīvāhanaṃ ca bhasmanaścābhyavaharaṇaṃ tau darśapūrṇamāsāvatha yadgārhapatyaṃ cinoti tāni cāturmāsyānyatha yadūrdhvaṃ gārhapatyādā sarvauṣadhāttā iṣṭayo'tha yadūrdhvaṃ sarvauṣadhātprācīnaṃ citibhyaste paśubandhā ya evaiteṣu yajñeṣu viṣṇukramāste viṣṇukramā yajjapyaṃ tadvātsapram 10.1.5.[3] saumyo'dhvaraḥ prathamā citiḥ yatprācīnaṃ savebhyo rājasūyo dvitīyā vājapeyastṛtīyāśvamedhaścaturthyagnisavaḥ pañcamī yaiścitaṃ sāmabhiḥ parigāyati tanmahāvratamatha yattatrodgātuḥ purastājjapyaṃ tacatarudriyaṃ vasordhārā mahadukthamatha yadūrdhvaṃ sāmabhyaḥ prācīnaṃ vasordhārāyai yadeva tatra hotuḥ purastājjapyaṃ tattadatha yadūrdhvaṃ vasordhārāyai te gṛhamedhā etāvanto vai sarve yajñāstānagnināpnoti 10.1.5.[4] athāto yajñavīryāṇāmeva sāyamprātarha vā amuṣmiṃloke'gnihotrahudaśnāti tāvatī ha tasminyajña ūrgardhamāse'rdhamāse darśapūrṇamāsayājī caturṣu-caturṣu māseṣu cāturmāsyayājī ṣaṭsu-ṣaṭsu paśubandhayājī saṃvatsare-saṃvatsare somayājī śate-śate saṃvatsareśvagnicitkāmamaśnāti kāmaṃ na taddhaitadyāvacataṃ saṃvatsarāstāvadamṛtamanantamaparyantaṃ sa so haitadevaṃ vedaivaṃ haivāsyaitadamṛtamanantamaparyantam bhavati tasya yadapīṣīkayevopahanyāttadevāsyāmṛtamanantamaparyantam bhavati 10.2.1.[1] prajāpatiḥ svargaṃ lokamajigāṃsat sarve vai paśavaḥ prajāpatiḥ puruṣo'śvo gauravirajaḥ sa etai rūpairnāśaknotsa etaṃ vayovidhamātmānamapaśyadagniṃ taṃ vyadhatta so'nupasamuhyānupādhāyodapipatiṣatsa nāśaknotsa upasamuhyopadhāyodapatattasmādapyetarhi vayāṃsi yadaiva pakṣā upasamūhante yadā patrāṇi visṛjante'thotpatituṃ śaknuvanti 10.2.1.[2] taṃ vā aṅgulibhirmimīte puruṣo vai yajñastenedaṃ sarvam mitaṃ tasyaiṣāvamā mātrā yadaṅgulayastadyāsyāvamā mātrā tāmasya tadāpnoti tayainaṃ tanmimīte 10.2.1.[3] caturviṃśatyāṅgulibhirmimīte caturviṃśatyakṣarā vai gāyatrī gāyatro'gniryāvānagniryāvatyasya mātrā tāvataivainaṃ tanmimīte 10.2.1.[4] sa caturaṅgulamevobhayato'ntarata upasamūhati caturaṅgulamubhayato bāhyato vyudūhati tadyāvadevopasamūhati tāvadvyudūhati tannāhaivātirecayati no kanīyaḥ karoti tathā pucasya tathottarasya pakṣasya 10.2.1.[5] atha nirṇāmau pakṣayoḥ karoti nirṇāmau hi vayasaḥ pakṣayorbhavato vitṛtīye vitṛtīye hi vayasaḥ pakṣayornirṇāmau bhavato'ntare vitṛtīye'ntare hi vitṛtīye vayasaḥ pakṣayornirṇāmau bhavataḥ sa caturaṅgulameva purastādudūhati caturaṅgulam paścādupasamūhati tadyāvadevodūhati tāvadupasamūhati tannāhaivātirecayati no kanīyaḥ karoti 10.2.1.[6] sa tasminnirṇāme ekāmiṣṭakāmupadadhāti tadyeyaṃ vayasaḥ patato nirṇāmādekā nāḍyupaśete tāṃ tatkarotyatho idam 10.2.1.[7] atha vakrau karoti vakrau hi vayasaḥ pakṣau bhavataḥ sa caturaṅgulameva paścādudūhati caturaṅgulam purastādupasamūhati tadyāvadevodūhati tāvadupasamūhati tannāhaivātirecayati no kanīyaḥ karoti 10.2.1.[8] atha rūpamūttamaṃ karoti atraiṣa sarvo'gniḥ saṃskṛtastasmindevā etadrūpamuttamamadadhustathaivāsminnayametadrūpamuttamaṃ dadhāti sa sahasramṛjvālikhitā iṣṭakāḥ karoti sahasramityālikhitāḥ sahasramityālikhitāḥ 10.2.1.[9] atha pañcamīṃ citimupadhāya tredhāgniṃ vimimīte sa madhyame vitṛtīye sahasramṛjvālikhitā iṣṭakā upadadhāti tadyānīmāni vayasaḥ pratyañci śīrṣṇa ā pucādṛjūni lomāni tāni tatkaroti 10.2.1.[10] atha sahasramityālikhitā dakṣiṇata upadadhāti tadyānīmāni vayaso dakṣiṇato vakrāṇi lomāni tāni tatkaroti 10.2.1.[11] atha sahasramityālikhitā uttarata upadadhāti tadyānīmāni vayasa uttarato vakrāṇi lomāni tāni tatkaroti sahasreṇa sarvaṃ vai sahasraṃ sarveṇaivāsminnetadrūpamuttamaṃ dadhāti tribhiḥ sahasraistrivṛdagniryāvānagniryāvatyasya mātrā tāvataivāsminnetadrūpamuttamaṃ dadhāti 10.2.2.[1] yānvai tāntsapta puruṣān ekam puruṣamakurvantsa prajāpatirabhavatsa prajā asṛjata sa prajāḥ sṛṣṭvordhva udakrāmatsa etaṃ lokamagacadyatraiṣa etattapati no ha tarhyanya etasmādatra yajñiya āsa taṃ devā yajñenaiva yaṣṭumadhriyanta 10.2.2.[2] tasmādetadṛṣiṇābhyanūktam yajñena yajñamayajanta devā iti yajñena hi taṃ yajñamayajanta devāstāni dharmāṇi prathamānyāsanniti te hi dharmāḥ prathame'kriyanta te ha nākam mahimānaḥ sacanteti svargo vai loko nāko devā mahimānaste devāḥ svargaṃ lokaṃ sacanta ye taṃ yajñamayajannityetat 10.2.2.[3] yatra pūrve sādhyāḥ santi devā iti prāṇā vai sādhyā devāsta etamagra evamasādhayannetadeva bubhūṣantasta u evāpyetarhi sādhayanti paścedamanyadabhavadyajatramamartyasya bhuvanasya bhūneti paścāhaivedamanyadyajñiyamāsa yatkiṃ cāmṛtam 10.2.2.[4] suparṇo aṅgaṃ saviturgarutmān pūrvo jātaḥ sa u asyānu dharmeti prajāpatirvai suparṇo garutmāneṣa savitaitasya prajāpatiranu dharmanityetat 10.2.2.[5] sa vai saptapuruṣo bhavati saptapuruṣo hyayam puruṣo yaccatvāra ātmā trayaḥ pakṣapucāni catvāro hi tasya puruṣasyātmā trayaḥ pakṣapucāni 10.2.2.[6] taṃ vā udbāhunā puruṣeṇa mimīte puruṣo vai yajñastenedaṃ sarvam mitaṃ tasyaiṣā paramā mātrā yadudbāhustadyāsya paramā mātrā tāmasya tadāpnoti tayainaṃ tanmimīte tatropa yatprapadenābhyucrito bhavati tatpariśridbhirāpnoti tasmādu bāhyenaiva lekhām pariśridbhyaḥ khanet 10.2.2.[7] atha pakṣayoraratnī upādadhāti pakṣayostadvīryaṃ dadhāti bāhū vai pakṣau bāhubhyāmu vā annamadyate'nnāyaiva tamavakāśāṃ karoti tadyatpakṣayoraratnī upādadhātyaratnimātrāddhyannamadyate 10.2.2.[8] atha puce vitastimupādadhāti pratiṣṭhāyāṃ tadvīryaṃ dadhāti pratiṣṭhā vai pucaṃ hasto vitastirhastena vā annamadyate'nnāyaiva tamavakāśaṃ karoti tadyatpuce vitastimupādadhātyanna evainaṃ tatpratiṣṭhāpayati tadyattatra kanīya upādadhātyannehyevainaṃ tatpratiṣṭhāpayatyatho etāvadvā idam mitam bhavatyetāvadidaṃ tadyadevam mimīta etasyaivāptyai 10.2.3.[1] yā vā iyaṃ vediḥ saptavidhasya eṣā vedermātrā sa devayajanamadhyavasāya pūrvayā dvārā patnīśālam prapadya gārhapatyāyoddhatyāvokṣati gārhapatyasyoddhatātsapta prācaḥ prakramānprakrāmati tataḥ prāñcaṃ vyāmaṃ vimimīte tasya madhya āhavanīyāyoddhatyāvokṣati pūrvārdhādvyāmasya trīnprācaḥ prakramānprakrāmati sa vedyantaḥ 10.2.3.[2] te vā ete vyāmaikādaśāḥ prakramā antarā vedyantaṃ ca gārhapatyaṃ caikādaśākṣarā triṣṭubvajrastriṣṭubvīryaṃ triṣṭubvajreṇaivaitadvīryeṇa yajamānaḥ purastādyajñamukhādrakṣāṃsi nāṣṭrā apahanti 10.2.3.[3] saiṣā vederyoniḥ etasyai vai yonerdevā vedim prājanayannatha ya eṣa vyāmaḥ sā gārhapatyasya yoniretasyai vai yonerdevā gārhapatyam prājanayangārhapatyādāhavanīyam 10.2.3.[4] sa vedyantāt ṣaṭtriṃśatprakramām prācīṃ vediṃ vimimīte triṃśatam paścāttiraścīṃ caturviṃśatim purastāttannavatiḥ saiṣā navatiprakramā vedistasyāṃ saptavidhamagniṃ vidadhāti 10.2.3.[5] tadāhuḥ kathameṣa saptavidha etayā vedyā sampadyata iti daśa vā ime puruṣe prāṇāścatvāryaṅgānyātmā pañcadaśa evaṃ dvitīya evaṃ tṛtīye ṣaṭsu puruṣeṣu navatirathaikaḥ puruṣo'tyeti pāṅkto vai puruṣo loma tvaṅmāṃsamasthi majjā pāṅkto iyaṃ vediścatasro diśa ātmā pañcamyevameṣa saptavidha etayā vedyā sampadyate 10.2.3.[6] taddhaike uttarā vidhā vidhāsyanta etāṃśca prakramānetaṃ ca vyāmamanuvardhayanti yonimanuvardhayāma iti na tathā kuryānna vai jātaṃ garbhaṃ yoniranuvardhate yāvadvāva yonāvantargarbho bhavati tāvadeva yonirvardhata etāvatyu vā atra garbhasya vṛddhiḥ 10.2.3.[7] te ye ha tathā kurvanti etaṃ ha te pitaram prajāpatiṃ sampadaścyāvayanti ta iṣṭvā pāpīyāṃso bhavanti pitaraṃ hi prajāpatiṃ sampadaścyāvayanti sā yāvatyeṣā saptavidhasya vedistāvatīṃ caturdaśa kṛtva ekaśatavidhasya vediṃ vimimīte 10.2.3.[8] atha ṣaṭtriṃśatprakramāṃ rajjum mimīte tāṃ saptadhā samasyati tasyai trīnbhāgānprāca upadadhāti niḥsṛjati caturaḥ 10.2.3.[9] atha triṃśatprakramām mimīte tāṃ saptadhā samasyati tasyai trīnbhāgānpaścādupadadhāti niḥsṛjati caturaḥ 10.2.3.[10] atha caturviṃśatiprakramām mimīte tāṃ saptadhā samasyati tasyai trīnbhāgānpurastādupadadhāti niḥsṛjati catura iti nu vedivimānam 10.2.3.[11] athāgnervidhāḥ aṣṭāviṃśatiḥ prāñcaḥ puruṣā aṣṭāviṃśatistiryañcaḥ sa ātmā caturdaśa puruṣā dakṣiṇaḥ pakṣaścaturdaśottaraścaturdaśa pucaṃ caturdaśāratnīndakṣiṇe pakṣa upadadhāti caturdaśottare caturdaśa vitastīḥ puca iti nvaṣṭānavateḥ puruṣāṇām mātrā sādhimānānām 10.2.3.[12] atha tripuruṣāṃ rajjum mimīte tāṃ saptadhā samasyati tasyai caturo bhāgānātmannupadadhāti trīnpakṣapuceṣu 10.2.3.[13] athāratnimātrīm mimīte tāṃ saptadhā samasyati tasyai trīnbhāgāndakṣiṇe pakṣa upadadhāti trīnevottare niḥsṛjati caturaḥ 10.2.3.[14] atha vitastimātrīm mimīte tāṃ saptadhā samasyati tasyai trīnbhāgānpuca upadadhāti niḥsṛjati catura evameṣa ekaśatavidha etayā vedyā sampadyate 10.2.3.[15] tadāhuḥ yattrayodaśa puruṣā atiyanti kathamete sampado na cyavanta iti yā vā etasya saptamasya puruṣasya sampatsaivaiteṣāṃ sarveṣāṃ sampat 10.2.3.[16] atho āhuḥ prajāpatirevātmānaṃ vidhāya tasya yatra-yatra nyūnamāsīttadetaiḥ samāpūrayata teno evāpi sampanna iti 10.2.3.[17] taddhaike ekavidham prathamaṃ vidadhatyathaikottaramāparimitavidhānna tathā kuryāt 10.2.3.[18] saptavidho vā agre prajāpatirasṛjyata sa ātmānaṃ vidadhāna aitsa ekaśatavidhe'tiṣṭhata sa yo'rvācīnaṃ saptavidhādvidhatta etaṃ ha sa pitaram prajāpatiṃ vicinatti sa iṣṭvā pāpīyānbhavati yathā śreyāṃsaṃ hiṃsitvātha sa ekaśatavidhamatividhatte'smātsa sarvasmādbahirdhā niṣpadyate sarvamu hīdam prajāpatistasmādu saptavidhameva prathamaṃ vidadhītāthaikottaramaikaśatavidhādekaśatavidhaṃ tu nātividadhīta nāhaitam pitaram prajāpatiṃ vicinatti no asmātsarvasmādbahirdhā niṣpadyate 10.2.4.[1] saṃvatsaro vai prajāpatiḥ agniru sarve kāmāḥ so'yaṃ saṃvatsaraḥ prajāpatirakāmayatāgniṃ sarvānkāmānātmānamabhisaṃcinvīyeti sa ekaśatadhātmānaṃ vyadhatta sa ekaśatadhātmānaṃ vidhāyāgniṃ sarvānkāmānātmānamabhisamacinuta sa sarve kāmā abhavattasmānna kaścana bahirdhā kāmo'bhavattasmādāhuḥ saṃvatsaraḥ sarve kāmā iti na ha saṃvatsarātkaścana bahirdhā kāmo'sti 10.2.4.[2] tathaivaitadyajamānaḥ ekaśatadhātmānaṃ vidhāyāgniṃ sarvānkāmānātmānamabhisaṃcinute sa sarve kāmā bhavati tasmānna kaścana bahirdhā kāmo bhavati 10.2.4.[3] sa yaḥ sa saṃvatsaro'sau sa ādityaḥ sa eṣa ekaśatavidhastasya raśmayaḥ śataṃ vidhā eṣa evaikaśatatamo ya eṣa tapatyasmintsarvasminpratiṣṭhitastathaivaitadyajamāna ekaśatadhātmānaṃ vidhāyāsmintsarvasminpratitiṣṭhati 10.2.4.[4] atha vā ekaśatavidhaḥ saptavidhamabhisampadyata ekaśatadhā vā asāvādityo vihitaḥ saptasu devalokeṣu pratiṣṭhitaḥ sapta vai devalokāścatasro diśastraya ime lokā ete vai sapta devalokāsteṣveṣa pratiṣṭhitastathaivaitadyajamāna ekaśatadhātmānaṃ vidhāya saptasu devalokeṣu pratitiṣṭhati 10.2.4.[5] yadvevaikaśatavidhaḥ saptavidhamabhisampadyata ekaśatadhā vā asāvādityo vihitaḥ saptasvṛtuṣu saptasu stomeṣu saptasu pṛṣṭheṣu saptasu candaḥsu saptasu prāṇeṣu saptasu dikṣu pratiṣṭhitastathaivaitadyajamāna ekaśatadhātmānaṃ vidhāyaitasmintsarvasminpratitiṣṭhati 10.2.4.[6] yadvevaikaśatavidhaḥ saptavidhamabhisampadyata ekaśatadhā vā asāvādityo vihitaḥ saptākṣare brahmanpratiṣṭhitaḥ saptākṣaraṃ vai brahmargityekamakṣaraṃ yajuriti dve sāmeti dve atha yadato'nyadbrahmaiva taddvyakṣaraṃ vai brahma tadetatsarvaṃ saptākṣaram brahma tasminneṣa pratiṣṭhitastathaivaitadyajamāna ekaśatadhātmānaṃ vidhāya saptākṣare brahmanpratitiṣṭhati 10.2.4.[7] tasmādu saptabhiḥ-saptabhiḥ pariśrayanti tasmādekaśatavidhaḥ saptavidhamabhisampadyate'tha vai saptavidha ekaśatavidhamabhisampadyate 10.2.4.[8] saptavidho vā agre prajāpatirasṛjyata sa etamekaśatadhātmānaṃ vihitamapaśyatprāṇabhṛtsu pañcāśadiṣṭakāḥ pañcāśadyajūṃṣi tacataṃ sādanaṃ ca sūdadohāścaika=tatame tatsamānaṃ sādayitvā hi sūdadohasādhivadati sa etenaikaśatavidhenātmanemāṃ jitimajayadimāṃ vyaṣṭiṃ vyāśnuta tathaivaitadyajamāna etenaikaśatavidhenātmanemāṃ jitiṃ jayatīmāṃ vyaṣṭiṃ vyaśnuta evamu saptavidha ekaśatavidhamabhisampadyate sa ya evaikaśatavidhaḥ sa saptavidho yaḥ saptavidhaḥ sa ekaśatavidha iti nu vidhānam 10.2.5.[1] athātaścayanasyaiva antaropasadau cinotyetadvai devā abibhayuryadvai na imamiha rakṣāṃsi nāṣṭrā na hanyuriti ta etāḥ puro'paśyannupasada imāneva lokānime vai lokāḥ purastāḥ prāpadyanta tāḥ prapadyābhaye'nāṣṭra etamātmānaṃ samaskurvata tathaivaitadyajamāna etāḥ puraḥ prapadyābhaye'nāṣṭra etamātmānaṃ saṃskurute 10.2.5.[2] yadvevāntaropasadau cinoti etadvai devā abibhayuryadvai na imamiha rakṣāṃsi nāṣṭrā na hanyuriti ta etānvajrānapaśyannupasado vajrā vā upasadastānprāpadyanta tānprapadyābhaye'nāṣṭra etamātmānaṃ samaskurvata tathaivaitadyajamāna etānvajrānprapadyābhaye'nāṣṭra etamātmānaṃ saṃskurute 10.2.5.[3] etadu ha yajñe tapaḥ yadupasadastapo vā upasadastadyattapasi cīyate tasmāttāpaścitastadvai yāvadevopasadbhiścaranti tāvatpravargyeṇa saṃvatsaramevopasadbhiścaranti saṃvatsaram pravargyeṇa 10.2.5.[4] ahorātrāṇi vā upasadaḥ ādityaḥ pravargyo'muṃ tadādityamahorātreṣu pratiṣṭhāpayati tasmādeṣo'horātreṣu pratiṣṭhitaḥ 10.2.5.[5] atha yadi caturviṃśatiḥ caturviṃśatirvā ardhamāsā ardhamāsā upasada ādityaḥ pravargyo'muṃ tadādityamardhamāseṣu pratiṣṭhāpayati tasmādeṣo'rdhamāseṣu pratiṣṭhitaḥ 10.2.5.[6] atha yadi dvādaśa dvādaśa vai māsā māsā upasada ādityaḥ pravargyo'muṃ tadādityam māseṣu pratiṣṭhāpayati tasmādeṣa māseṣu pratiṣṭhitaḥ 10.2.5.[7] atha yadi ṣaṭ ṣaḍvā ṛtava ṛtava upasada ādityaḥ pravargyo'muṃ tadādityamṛtuṣu pratiṣṭhāpayati tasmādeṣa ṛtuṣu pratiṣṭhitaḥ 10.2.5.[8] atha yadi tisraḥ trayo vā ime lokā ime lokā upasada ādityaḥ pravargyo'muṃ tadādityameṣu lokeṣu pratiṣṭhāpayati tasmādeṣa eṣu lokeṣu pratiṣṭhitaḥ 10.2.5.[9] athātaścitipurīṣāṇāmeva mīmāṃsā māsam prathamā citirmāsam purīṣametāvānvāsantika ṛtau kāmastadyāvānvāsantika ṛtau kāmastaṃ tatsarvamātmānamabhisaṃcinute 10.2.5.[10] māsaṃ dvitīyā māsam purīṣametāvāngraiṣma ṛtau kāmastadyāvāngraiṣma ṛtau kāmastaṃ tatsarvamātmānamabhisaṃcinute 10.2.5.[11] māsaṃ tṛtīyā māsam purīṣametāvānvārṣika ṛtau kāmastadyāvānvārṣika ṛtau kāmastaṃ tatsarvamātmānamabhisaṃcinute 10.2.5.[12] māsaṃ caturthī māsam purīṣametāvāñcārada ṛtau kāmastadyāvāñcārada ṛtau kāmastaṃ tatsarvamātmānamabhisaṃcinute 10.2.5.[13] atha pañcamyai citeḥ asapatnā virājaśca prathamāhamupadadhāti stomabhāgā ekaikāmanvahaṃ tāḥ skṛtsādayati sakṛtsūdadohasādhivadati tūṣṇīm māsaṃ stomabhāgāpurīṣamabhiharantyetāvānhaimantika stau kāmastadyāvānhaimantika ṛtau kāmastaṃ tatsarvamātmānamabhisaṃcinute 10.2.5.[14] māsaṃ ṣaṣṭhī māsam purīṣametāvāñcaiśira ṛtau kāmastadyāvāñcaiśira ṛtau kāmastaṃ tatsarvamātmānamabhisaṃcinuta etāvānvai dvādaśasu māseṣu kāmaḥ ṣaṭsvṛtuṣu tadyāvāndvādaśasu māseṣu kāmaḥ ṣaṭsvṛtuṣu taṃ tatsarvamātmānamabhisaṃcinute 10.2.5.[15] atha trīṇyahānyupātiyanti yadahaḥ śatarudriyaṃ juhoti yadaharupavasatho yadahaḥ prasutastadyatteṣvahaḥsūpasadā caranti tāni tasya māsasyāhorātrāṇyatha yatpravargyeṇa tadu tasminnṛtāvādityam pratiṣṭhāpayatyetāvānvai trayodaśasu māseṣu kāmaḥ saptasvṛtuṣu tadyāvāṃstrayodaśasu māseṣu kāmaḥ saptasvṛtuṣu taṃ tatsarvamātmānamabhisaṃcinute 10.2.5.[16] sa saṃvatsaram prasutaḥ syāt sarvaṃ vai saṃvatsaraḥ sarvamekaśatavidhaḥ sarveṇaiva tatsarvamāpnoti yadi saṃvatsaraṃ na śaknuyādviśvajitā sarvapṛṣṭhenātirātreṇa yajeta tasmintsarvavedasaṃ dadyātsarvaṃ vai viśvajitsarvapṛṣṭho'tirātraḥ sarvaṃ sarvavedasaṃ sarvamekaśatavidhaḥ sarveṇaiva tatsarvamāpnoti 10.2.6.[1] saṃvatsaro vai prajāpatirekaśatavidhaḥ tasyāhorātrāṇyardhamāsā māsā ṛtavaḥ ṣaṣṭirmāsasyāhorātrāṇi māsi vai saṃvatsarasyāhorātrāṇyāpyante caturviṃśatirardhamāsāstrayodaśa māsāstraya ṛtavastāḥ śataṃ vidhāḥ saṃvatsara evaikaśatatamī vidhā 10.2.6.[2] sa ṛtubhireva saptavidhaḥ ṣaḍṛtavaḥ saṃvatsara eva saptamī vidhā tasyaitasya saṃvatsarasyaitattejo ya eṣa tapati tasya raśmayaḥ śataṃ vidhā maṇḍalamevaikaśatatamī vidhā 10.2.6.[3] sa digbhireva saptavidhaḥ ye prācyāṃ diśi raśmayaḥ saikā vidhā ye dakṣiṇāyāṃ saikā ye pratīcyāṃ saikā ya udīcyāṃ saikā ya ūrdhvāyāṃ saikā ye'vācyāṃ saikā maṇḍalameva saptamī vidhā 10.2.6.[4] tasyaitasya purastātkāmapro lokaḥ amṛtaṃ vai kāmapramamṛtamevāsya tatparastāttadyattadamṛtametattadyadetadarcirdīpyate 10.2.6.[5] tadetadvasucitraṃ rādhaḥ tadeṣa savitā vibhaktābhyaḥ prajābhyo vibhajatyapyoṣadhibhyo'pi vanaspatibhyo bhūya-iva ha tvekābhyaḥ prayacati kanīya ivaikābhyastadyābhyo bhūyaḥ prayacati tā jyoktamāṃ jīvanti yābhyaḥ kanīyaḥ kanīyastāḥ 10.2.6.[6] tadetadṛcābhyuktaṃ vibhaktāraṃ havāmahe vasościtrasya rādhasaḥ savitāraṃ nṛcakṣasamiti tadetatsarvamāyurdīrghamanantaṃ hi tadyadidamāhurdīrghaṃ ta āyurastu sarvamāyurihītyeṣa te loka etatte'stviti haivaitat 10.2.6.[7] paśyantī vāgvadati tadetadekaśatavidhena vaivāptavyaṃ śatāyutayā vā ya evaikaśatavidhaṃ vidhatte yo vā śatam- varṣāṇi jīvati sa haivaitadamṛtamāpnoti tasmādye caitadvidurye ca na lokyā śatāyutetyevāhustasmādu ha na purāyuṣaḥ svakāmī preyādalokyaṃ haita u vāva lokā yadahorātrāṇyardhamāsā māsā ṛtavaḥ saṃvatsaraḥ 10.2.6.[8] tadye'rvāgviṃśeṣu varṣeṣu prayanti ahorātreṣu te lokeṣu sajyante'tha ye paroviṃśeṣvarvākcatvāriṃśeṣvardhamāseṣu te'tha ye paraścatvāriṃśeṣvarvākṣaṣṭeṣu māseṣu te'tha ye paraḥṣaṣṭeṣvarvāgaśīteṣvṛtuṣu te'tha ye paro'śīteṣvarvākśateṣu saṃvatsare te'tha ya eva śataṃ varṣāṇi yo vā bhūyāṃsi jīvati sa haivaitadamṛtamāpnoti 10.2.6.[9] bahubhirha vai yajñaiḥ ekamaharekā rātrirmitā sa ya evaikaśatavidhaṃ vidhatte yo vā śataṃ varṣāṇi jīvati sa haivainadaddhātamāmāpnotyeṣa vā ekaśatavidhaṃ vidhatte ya enaṃ saṃvatsaraṃ bibharti tasmādenaṃ saṃvatsarabhṛtameva cinvītetyadhidevatam 10.2.6.[10] athādhiyajñam yānamūnekaśatamudbāhūnpuruṣānmimīte sa vidhaikaśatavidhaḥ sa citibhireva saptavidhaḥ ṣaḍṛtavyavatyaścitayo'gnireva saptamī vidhā 10.2.6.[11] sa u vā iṣṭakaikaśatavidhaḥ yāḥ pañcāśatprathamā iṣṭakā yāścottamāstāḥ śataṃ vidhā atha yā etadantareṇeṣṭakā upadhīyante saivaikaśatatamī vidhā 10.2.6.[12] sa u eva yajustejāḥ yajurekaśatavidho yāni pañcāśatprathamāni yajūṃṣi yāni cottamāni tāḥ śataṃ vidhā atha yānyetadantareṇa yajūṃṣi kriyante saivaikaśatatamī vidhaivamu saptavidha ekaśatavidho bhavati sa yaḥ śatāyutāyāṃ kāmo ya ekaśatavidhe sapt!vidhena haiva tamevaṃvidāpnoti 10.2.6.[13] evaṃ vāva sarve yajñāḥ ekaśatavidhā āgnihotrādṛgbhiryajurbhiḥ padairakṣaraiḥ karmabhiḥ sāmabhiḥ sa yaḥ śatāyutāyāṃ kāmo ya ekaśatavidhe yaḥ saptavidhe yajñena yajñena haiva tamevaṃvidāpnotītyu evādhiyajñam 10.2.6.[14] athādhyātmam pañcemāścaturvidhā aṅgulayo dve kalkuṣī doraṃsaphalakaṃ cākṣaśca tatpañcaviṃśatirevamimānītarāṇyaṅgāni tāḥ śataṃ vidhā ātmaivaikaśatatamī vidhoktaṃ saptavidhatāyai 10.2.6.[15] sa u eva prāṇatejāḥ prāṇaikaśatavidho'nvaṅgamaṅge'ṅge hi prāṇaḥ sa yaḥ śatāyutāyāṃ kāmo ya ekaśatavidhe yaḥ saptavidhe yaḥ sarveṣu yajñeṣu vidyāyā haiva tamevaṃvidāpnoti sarvaurhi yajñairātmānaṃ sampannaṃ vide 10.2.6.[16] trīṇi vā imāni pañcavidhāni saṃvatsaro'gniḥ puruṣasteṣām pañca vidhā annam pānaṃ śrīrjyotiramṛtaṃ yadeva saṃvatsare'nnaṃ tadannaṃ yā āpastatpānaṃ rātrireva śrīḥ śriyāṃ haitadrātryāṃ sarvāṇi bhūtāni saṃvasantyaharjyotirādityo'mṛtamityadhidevataṃ 10.2.6.[17] athādhiyajñam yadevāgnāvannamupadhīyate tadannaṃ yā āpastatpānam pariśrita eva śrīstaddhi rātrīṇāṃ rūpaṃ yajuṣmatyo jyotistaddhyahnāṃ rūpamagniraṃ!taṃ taddhyādityasya rūpamityu evādhiyajñam 10.2.6.[18] athādhyātmam yadeva puruṣe'nnaṃ tadannaṃ yā āpastatpānamasthīnyeva śrīstaddhi pariśritāṃ rūpam majjāno jyotistaddhi yajuṣmatīnāṃ rūpam prāṇo'mṛtaṃ taddhyagne rūpam prāṇo'gniḥ prāṇo'mṛtamityu vā āhuḥ 10.2.6.[19] annādvā aśanāyā nivartate pānātpipāsā śriyai pāpmā jyotiṣastamo'mṛtānmṛtyurni ha vā asmādetāni sarvāṇi vartante'pa punarmṛtyuṃ jayati sarvamāyureti ya evaṃ veda tadetadamṛtamityevāmutropāsītāyuritīha prāṇa iti haika upāsate prāṇo'gniḥ prāṇo'mṛtamiti vadanto na tathā vidyādadhruvaṃ vai tadyatprāṇastaṃ te viṣyāmyāyuṣo na madhyāditi hyapi yajuṣābhyuktaṃ tasmādenadamṛtamityevāmutropāsītāyuritīha tatho ha sarvamāyureti 10.3.1.[1] prāṇo gāyatrī cakṣuruṣṇigvāganuṣṭummano bṛhatī śrotram paṅktirya evāyam prajananaḥ prāṇa eṣa triṣṭubatha yo'yamavāṅ prāṇa eṣa jagatī tāni vā etāni sapta candāṃsi caturuttarāṇyagnau kriyante 10.3.1.[2] prāṇo gāyatrīti tadya eva prāṇasya mahimā yadvīryaṃ tadetatsahasram prāṇasyaivaitadvīryaṃ yaddhyasya cinvataḥ prāṇa utkkāmettata evaiṣo'gnirna cīyetaitenaivāsya rūpeṇa sahasrameṣa gāyatrīḥ saṃcito bhavati 10.3.1.[3] cakṣuruṣṇigiti tadya eva cakṣuṣo mahimā yadvīryaṃ tadetatsahasraṃ cakṣuṣa evaitadvīryaṃ yaddhyasya cinvataścakṣurutkrāmettata evaiṣo'gnirna cīyetaitenaivāsya rūpeṇa sahasrameṣa uṣṇihaḥ saṃcito bhavati 10.3.1.[4] vāganuṣṭubiti tadya eva vāco mahimā yadvīryaṃ tadetatsahasraṃ vāca evaitadvīryaṃ yaddhyasya cinvato vāgutkrāmettata evaiṣo'gnirna cīyetaitenaivāsya rūpeṇa sahasrameṣo'nuṣṭubhaḥ saṃcito bhavati 10.3.1.[5] mano bṛhatīti tadya eva manaso mahimā yadvīryaṃ tadetatsahasram manasa evaitadvīryaṃ yaddhyasya cinvato mana utkrāmettata evaiṣo'gnirna cīyetaitenaivāsya rūpeṇa sahasrameṣa bṛhatīḥ saṃcito bhavati 10.3.1.[6] śrotram paṅktiriti tadya eva śrotrasya mahimā yadvīryaṃ tadetatsahasraṃ śrotrasyaivaitadvīryaṃ yaddhyasya cinvataḥ śrotramutkrāmettata evaiṣo'gnirna cīyetaitenaivāsya rūpeṇa sahasrameṣa paṅktīḥ saṃcito bhavati 10.3.1.[7] ya evāyam prajananaḥ prāṇaḥ eṣa triṣṭubiti tadya evaitasya prāṇasya mahimā yadvīryaṃ tadetatsahasrametasyaivaitatprāṇasya vīryaṃ yaddhyasya cinvata eṣa prāṇa ālubhyettata evaiṣo'gnirna cīyetaitenaivāsya rūpeṇa sahasrameṣa triṣṭubhaḥ saṃcito bhavati 10.3.1.[8] atha yo'yamavāṅ prāṇaḥ eṣa jagatīti tadya evaitasya prāṇasya mahimā yadvīryaṃ tadetatsahasrametasyaivaitatprāṇasya vīryaṃ yaddhyasya cinvata eṣa pralṇa ā6ubhyettata evaiṣo'gnirna cīyetaitenaivāsya rūpeṇa sahasrameṣa jagatīḥ saṃcito bhavati 10.3.1.[9] tāni vā etāni sapta candāṃsi caturuttarāṇyanyo'nyasminpratiṣṭhitāni sapteme puruṣe prāṇā anyo'nyasminpratiṣṭhitāstadyāvantamevaṃviccandasāṃ gaṇamanvāha candasaścandaso haivāsya so'nūkto bhavati stuto vā śasto vopahito vā 10.3.2.[1] tadāhuḥ kiṃ candaḥ kā devatāgneḥ śira iti gāyatrī cando'gnirdevatā śiraḥ 10.3.2.[2] kiṃ candaḥ kā devatā grīvā ityuṣṇikcandaḥ savitā devatā grīvāḥ 10.3.2.[3] kiṃ candaḥ kā devatānūkamiti bṛhatī cando bṛhaspatirdevatānūkam 10.3.2.[4] kiṃ candaḥ kā devatā pakṣāviti bṛhadrathantare cando dyāvāpṛthivī devate pakṣau 10.3.2.[5] kiṃ candaḥ kā devatā madhyamiti triṣṭupcanda indro devatā madhyam 10.3.2.[6] kiṃ candaḥ kā devatā śroṇī iti jagatī canda ādityo devatā śro ṇī 10.3.2.[7] kiṃ candaḥ kā devatā yasmādidam prāṇādretaḥ sicyata ityaticandāścandaḥ prajāpatirdevatā 10.3.2.[8] kiṃ candaḥ kā devatā yo'yamavāṅ prāṇa iti yajñāyajñiyaṃ cando vaiśvānaro devatā 10.3.2.[9] kiṃ candaḥ kā devatorū ityanuṣṭupcando viśve devā devatorū 10.3.2.[10] kiṃ candaḥ kā devatāṣṭhīvantāviti paṅktiścando maruto devatāṣṭhīvantau 10.3.2.[11] kiṃ candaḥ kā devatā pratiṣṭhe iti dvipadā cando viṣṇurdevatā pratiṣṭhe 10.3.2.[12] kiṃ candaḥ kā devatā prāṇā iti vicandāścando vāyurdevatā prāṇāḥ 10.3.2.[13] kiṃ candaḥ kā devatonātiriktānīti nyūnākṣarā canda āpo devatonātiriktāni saiṣātmavidyaivaitanmayo haivaitā devatā etamātmānamabhisambhavati na hātrānyā lokyatāyā āśīrasti 10.3.3.[1] dhīro ha śātaparṇeyaḥ mahāśālaṃ jābālamupotsasāda taṃ hovāca kim mā vidvānupodasada ityagniṃ vedeti kamagniṃ vettheti vācamiti yastamagniṃ veda kiṃ sa bhavatīti vāgmī bhavatīti hovāca nainaṃ vāgjahātīti 10.3.3.[2] vetthāgnimiti hovāca kimeva mā vidvānupodasada ityagniṃ vedeti kamagniṃ vettheti cakṣuriti yastamagniṃ veda kiṃ sa bhavatīti cakṣuṣmānbhavatīti hovāca nainaṃ cakṣurjahātīti 10.3.3.[3] vetthāgnimiti hovāca kimeva mā vidvānupodasada ityagniṃ vedeti kamagniṃ vettheti mana iti yastamagniṃ veda kiṃ sa bhavatīti manasvī bhavatīti hovāca nainam mano jahātīti 10.3.3.[4] vetthāgnimiti hovāca kimeva mā vidvānupodasada ityagniṃ vedeti kamagniṃ vettheti śrotramiti yastamagniṃ veda kiṃ sa bhavatīti śrotravānbhavatīti hovāca nainaṃ śrotraṃ jahātīti 10.3.3.[5] vetthāgnimiti hovāca kimeva mā vidvānupodasada ityagniṃ vedeti kamagniṃ vettheti ya etatsarvamagnistaṃ vedeti tasminhokta upāvarurohādhīhi bhostamagnimiti 10.3.3.[6] sa hovāca prāṇo vāva so'gniryadā vai puruṣaḥ svapiti prāṇaṃ tarhi vāgapyeti prāṇaṃ cakṣuḥ prāṇam manaḥ prāṇaṃ śrotraṃ yadā prabudhyate prāṇādevādhi punarjāyanta ityadhyātmam 10.3.3.[7] athādhidevatam yā vai sā vāgagnireva sa yattaccakṣurasau sa ādityo yattanmana eṣa sa candramā yattacrotraṃ diśa eva tadatha yaḥ sa prāṇo'yameva sa vāyuryo'yam pavate 10.3.3.[8] yadā vā agniranugacati vāyuṃ tarhyanūdvāti tasmādenamudavāsīdityāhurvāyuṃ hyanūdvāti yadādityo'stameti vāyuṃ tarhi praviśati vāyuṃ candramā vāyau diśaḥ pratiṣṭhitā vāyorevādhi punarjāyante sa yadaivaṃvidasmāllokātpraiti vācaivāgnimapyeti cakṣuṣādityam manasā candraṃ śrotreṇa diśaḥ prāṇena vāyuṃ sa etanmaya eva bhūtvaitāsāṃ devatānāṃ yāṃ-yāṃ kāmayate sā bhūtvelayati 10.3.4.[1] śvetaketurhāruṇeyaḥ yakṣyamāṇa āsa taṃ ha pitovāca kānṛtvijo'vṛthā iti sa hovācāyaṃ nveva me vaiśvāvasavyo hoteti taṃ ha papraca vettha brāhmaṇa vaiśvāvasavya 10.3.4.[2] catvāri mahāntī3 iti veda bho3 iti hovāca vettha catvāri mahatām mahāntī3 iti veda bho3 iti hovoca vettha catvāri vratāni3 iti veda bho3 iti hovāca vettha catvāri vratānāṃ vratānī3 iti veda bho3 iti hovāca vettha catvāri kyānī3 iti veda bho3 iti hovāca vettha catvāri kyānāṃ kyānī3 iti veda bho3 iti hovāca vettha caturo'rkā3niti veda bho3 iti hovāca vettha caturo'rkāṇāmarkā3niti veda bho3 iti hovāca 10.3.4.[3] vetthārkamiti atha vai no bhavānvakṣyatīti vetthārkaparṇe ityatha vai no bhavānvakṣyatīti vetthārkapuṣpe ityatha vai no bhavānvakṣyatīti vetthārkakośyāvityatha vai no bhavānvakṣyatīti vetthārkasamudgāvityatha vai no bhavānvakṣyatīti vetthārkadhānā ityatha vai no bhavānvakṣyatīti vetthārkāṣṭhīlāmityatha vai no bhavānvakṣyatīti vetthārkamūlamityatha vai no bhavānvakṣyatīti 10.3.4.[4] sa ha vai yattaduvāca vettha catvāri mahānti vettha catvāri mahatām mahāntītyagnirmahāṃstasya mahato mahadoṣadhayaśca vanaspatayaśca taddhyasyānnaṃ vāyurmahāṃstasya mahato mahadāpastaddhyasyānnamādityo mahāṃstasya mahato mahaccandramāstaddhyasyānnam puruṣo mahāṃstasya mahato mahatpaśavastaddhyasyānnametānyeva catvāri mahāntyetāni catvāri mahatām mahāntyetānyeva catvāri vratānyetāni catvāri vratānāṃ vratānyetānyeva catvāri kyānyetāni catvāri kyānāṃ kyānyeta eva catvāro'rkā ete catvāro'rkāṇāmarkāḥ 10.3.4.[5] atha ha vai yattaduvāca vetthārkamiti puruṣaṃ haiva taduvāca vetthārkaparṇe iti karṇau haiva taduvāca vetthārkapuṣpe ityakṣiṇī haiva taduvāca vetthārkakośyāviti nāsike haiva taduvāca vetthārkasamudgāvityoṣṭhau haiva taduvāca vetthārkadhānā iti dantānhaiva taduvāca vetthārkāṣṭhīlāmiti jihvāṃ haiva taduvāca vetthārkamūlamityannaṃ haiva taduvāca sa eṣo'gnirarko yatpuruṣaḥ sa yo haitamevamagnimarkam puruṣamupāste'yamahamagnirarko'smīti vidyayā haivāsyaiṣa ātmannagnirarkaścito bhavati 10.3.5.[1] ayaṃ vāva yajuryo'yam pavate eṣa hi yannevedaṃ sarvaṃ janayatyetaṃ yantamidamanu prajāyate tasmādvāyureva yajuḥ 10.3.5.[2] ayamevākāśo jūḥ yadidamantarikṣametaṃ hyākāśamanu javate tadetadyajurvāyuścāntarikṣaṃ ca yacca jūśca tasmādyajureṣa eva yadeṣa hyeti tadetadyajurṛkṣāmayoḥ pratiṣṭhitamṛkṣāme vahatastasmātsamānairevādhvayurgrahaiḥ karma karotyanyānyanyāni stutaśastrāṇi bhavanti yathā pūrvābhyāṃ syanttvāparābhyāṃ dhāvayettādṛktat 10.3.5.[3] agnireva puraḥ agniṃ hi puraskṛtyemāḥ prajā upāsata āditya eva caraṇaṃ yadā hyevaiṣa udetyathedaṃ sarvaṃ carati tadetadyajuḥ sapuraścaraṇamadhidevataṃ 10.3.5.[4] athādhyātmam prāṇa eva yajuḥ prāṇo hi yannevedaṃ sarvaṃ janayati prāṇaṃ yantamidamanu prajāyate tasmātprāṇa eva yajuḥ 10.3.5.[5] ayamevākāśo jūḥ yo'yamantarātmannākāśa etaṃ hyākāśamanu javate tadetadyajuḥ prāṇaścākāśaśca yacca jūśca tasmādyajuḥ prāṇa eva yatprāṇo hyeti 10.3.5.[6] annameva yajuḥ annena hi jāyate'nnena javate tadetadyajuranne pratiṣṭhitamannaṃ vahati tasmātsamāna eva prāṇe'nyadanyadannaṃ dhīyate 10.3.5.[7] mana eva puraḥ mano hi prathamam prāṇānāṃ cakṣureva caraṇaṃ cakṣuṣā hyayamātmā carati tadetadyajuḥ sapuraścaraṇamadhidevataṃ cādhyātmaṃ ca pratiṣṭhitaṃ sa yo haitadevaṃ yajuḥ sapuraścaraṇamadhidevataṃ cādhyātmaṃ ca pratiṣṭhitaṃ veda 10.3.5.[8] ariṣṭo haivānārtaḥ svasti yajñasyodṛcamaśnute svānāṃ śreṣṭhaḥ puraetā bhavatyannādo'dhipatirya evaṃ veda 10.3.5.[9] ya u haivaṃvidaṃ sveṣu pratipratirbubhūṣati na haivālam bhāryebhyo bhavatyatha ya evaitamanubhavati yo vai tamanu bhāryānbubhūrṣati sa haivālam bhāryebhyo bhavati 10.3.5.[10] tadetajjyeṣṭham brahma na hyetasmātkiṃ cana jyāyo'sti jyeṣṭho ha vai śreṣṭhaḥ svānām bhavati ya evaṃ veda 10.3.5.[11] tadetadbrahmāpūrvamaparavat sa yo haitadevam brahmāpūrvamaparavadveda na hāsmātkaścana śreyāntmamāneṣu bhavati śreyāṃsaḥ śreyāṃso haivāsmādaparapuruṣā jāyante tasmādyo'smājjyāyāntsyāddiśo'smātpūrvā ityupāsīta tatho hainaṃ na hinasti 10.3.5.[12] tasya vā etasya yajuṣaḥ rasa evopaniṣattasmādyāvanmātreṇa yajuṣādhvaryurgrahaṃ gṛhṇāti sa ubhe stutaśastre anuvibhavatyubhe stutaśastre anuvyaśnute tasmādyāvanmātra ivānnasya rasaḥ sarvamannamavati sarvamannamanuvyeti 10.3.5.[13] tṛptirevāsya gatiḥ tasmādyadānnasya tṛpyatyatha sa gata iva manyata ānanda evāsya vijñānamātmānandātmāno haiva sarve devāḥ sā haiṣaiva devānāmaddhāvidyā sa ha sa na manuṣyo ya evaṃviddevānāṃ haiva sa ekaḥ 10.3.5.[14] etaddha sma vai tadvidvānpriyavrato rauhiṇāyana āha vāyuṃ vāntamānandasta ātmeto vā vāhito veti sa ha sma tathaiva vāti tasmādyāṃ deveṣvāśiṣamicedetenaivopatiṣṭhetānando va ātmāsau me kāmaḥ sa me samṛdhyatāmiti saṃ haivāsmai sa kāma ṛdhyate yatkāmo bhavatyetāṃ ha vai tṛptimetāṃ gatimetamānandametamātmānamabhisambhavati ya evaṃ veda 10.3.5.[15] tadetadyajurupāṃśvaniruktam prāṇo vai yajurupāṃśvāyatano vai prāṇastadya enaṃ nirbruvantam brūyādaniruktāṃ devatāṃ niravocatprāṇa enaṃ hāsyatīti tathā haiva syāt 10.3.5.[16] tasya ha yo niruktamāvirbhāvaṃ veda āvirbhavati kīrtyā yaśasopāṃśu yajuṣādhvaryurgrahaṃ gṛhṇāti gṛhītaḥ sanna āvirbhavatyupāṃśu yajuṣāgniṃ cinoti citaḥ saṃcita āvirbhavatyupāṃśu yajuṣā havirnirvapati śṛtaṃ niṣṭhitamāvirbhavatyevaṃ yatkiṃ copāṃśu karoti kṛtaṃ niṣṭhitamāvirbhavati tasya ha ya etamevaṃ niruktamāvirbhāvaṃ vedāvirbhavati kīrtyā yaśasā brahmavarcasena kṣipra u haivāvidaṃ gacati sa ha yajureva bhavati yajuṣainamācakṣate 10.4.1.[1] prajāpatiṃ visrastam yatra devāḥ samaskurvaṃstamukhāyāṃ yonau reto bhūtamasiñcanyonirvā ukhā tasmā etatsaṃvatsare'nnaṃ samaskurvanyo'yamagniścitastadātmanā paryadadhustadātmanā parihitamātmaivābhavattasmādannamātmanā parihitamātmaiva bhavati 10.4.1.[2] tathaivaitadyajamānaḥ ātmānamukhāyāṃ yonau reto bhūtaṃ siñcati yonirvā ukhā tasmā etatsaṃvatsare'nnaṃ saṃskaroti yo'yamagniścitastadātmanā paridadhāti tadātmanā parihitamātmaiva bhavati tasmādannamātmanā parihitamātmaiva bhavati 10.4.1.[3] taṃ nidadhāti vauṣaḍiti vaugiti vā eṣa ṣaḍitīdaṃ ṣaṭcitikamannaṃ kṛtvāsmā apidadhātyātmasammitaṃ yadu vā ātmasammitamannaṃ tadavati tanna hinasti yadbhūyo hinasti tadyatkanīyo na tadavati 10.4.1.[4] sa eṣa evārkaḥ yametamatrāgnimāharanti tasyaitadannaṃkyaṃ yo'yamagniścitastadarkyaṃ yajuṣṭa eṣa eva mahāṃstasyaitadannaṃ vrataṃ tanmahāvrataṃ sāmata eṣa u evoktasyaitadannaṃ thaṃ tadukthamṛktastadetadekaṃ satredhākhyāyate 10.4.1.[5] athendrāgnī vā asṛjyetām brahma ca kṣatraṃ cāgnireva brahmendraḥ kṣatraṃ tau sṛṣṭau nānaivāstāṃ tāvabrūtāṃ na vā itthaṃ santau śakṣyāvaḥ prajāḥ prajanayitumekaṃ rūpamubhāvasāveti tāvekaṃ rūpamubhāvabhavatām 10.4.1.[6] tau yau tāvindrāgnī etau tau rukmaśca puruṣaśca rukma evendraḥ puruṣo'gnistau hiraṇmayau bhavato jyotirvai hiraṇyaṃ jyotirindrāgni! amṛtaṃ hiraṇvamamṛtamindrāgnī 10.4.1.[7] tāvetāvindrāgnī eva cinvanti yaddhi kiṃ caiṣṭakamagnireva tattasmāttadagninā pacanti yaddhi kiṃ cāgninā pacantyagnireva tadatha yatpurīṣaṃ sa indrastasmāttadagninā na pacanti nedagnirevāsannendra iti tasmādetāvindrāgnī eva citau 10.4.1.[8] atha yaścite'gnirnidhīyate tadekaṃ rūpamubhau bhavatastasmāttāvetenaiva rūpeṇemāḥ prajāḥ prajanayataḥ saiṣaikaiveṣṭakāgnireva tāmeṣa sarvo'gnirabhisampadyate saiveṣṭakāsampattadetadekamevākṣaraṃ vaugiti tadeṣa sarvo'gnirabhisampadyate saivākṣarasampat 10.4.1.[9] taddhaitatpaśyannṛṣirabhyanūvāda bhūtam bhaviṣyatprastaumi mahadbrahmaikamakṣaram bahu brahmaikamakṣaramityetaddhyevākṣaraṃ sarve devāḥ sarvāṇi bhūtānyabhisampadyante tadetadbrahma ca kṣatraṃ cāgnireva brahmendraḥ kṣatramindrāgnī vai viśve devā viḍu viśve devāstadetadbrahma kṣatraṃ viṭ 10.4.1.[10] etaddha sma vai tadvidvāñcyāparṇaḥ sāyakāyana āha yadvai ma idaṃ karma samāpsyata mamaiva prajā salvānāṃ rājāno'bhaviṣyanmama brāhmaṇā mama vaiśyā yattu ma etāvatkarmaṇaḥ samāpi tena ma ubhayathā salvānprajātirekṣyata iti sa eṣa eva śrīreṣa yaśa eṣo'nnādaḥ 10.4.1.[11] etaddha vai tacāṇḍilyaḥ vāmakakṣāyaṇāya procyovāca śrīmānyaśasvyannādo bhaviṣyasīti śrīmānha vai yaśasvyannādo bhavati ya evaṃ veda 10.4.1.[12] sa eṣo'gniḥ prajāpatireva ta devā etamagnim prajāpatiṃ saṃskṛtyāthāsmā etatsaṃvatsare'nnaṃ samaskurvanya eṣa mahāvratīyo grahaḥ 10.4.1.[13] tamadhvaryurgraheṇa gṛhṇāti yadgṛhṇāti tasmādgrahastasminnudgātā mahāvratena rasaṃ dadhāti sarvāṇi haitāni sāmāni yanmahāvrataṃ tadasmintsarvaiḥ sāmabhī rasaṃ dadhāti tasminhotā mahatokthena rasaṃ dadhāti sarvā haitā ṛco yanmahadukthaṃ tadasmintsarvābhirṛgbhī rasaṃ dadhāti 10.4.1.[14] te yadā stuvate yadānuśaṃsati athāsminnetaṃ vaṣaṭkṛte juhoti vaugiti vā eṣa ṣaḍitīdaṃ ṣaḍvidhamannaṃ kṛtvāsmā apidadhātyātmasammitaṃ yadu vā ātmasammitamannaṃ tadavati tanna hinasti yadbhūyo hinasti tadyatkanīyo na tadavati 10.4.1.[15] sa eṣa evārkaḥ yo'yamagniścitastasyaitadannaṃ kyameṣa mahāvratīyo grahastadarkyaṃ yajuṣṭa eṣa eva mahāṃstasyaitadannaṃ vrataṃ tanmahāvrataṃ sāmata eṣa u evoktadannaṃ thaṃ tadukthamṛktastadetadekaṃ sattredhākhyāyate 10.4.1.[16] sa eṣa saṃvatsaraḥ prājāpatiragniḥ tasyārdhameva sāvitrāṇyardhaṃ vaiśvakarmaṇānyaṣṭāvevāsya kalāḥ sāvitrāṇyaṣṭau vaiśvakarmaṇānyatha yadetadantareṇa karma kriyate sa eva saptadaśaḥ prajāpatiryo vai kalā manuṣyāṇāmakṣaraṃ taddevānām 10.4.1.[17] tadvai lometi dve akṣare tvagiti dve asṛgiti dve meda iti dve māṃsamiti dve snāveti dve asthīti dve majjeti dve tāḥ ṣoḍaśa kalā atha ya etadantareṇa prāṇaḥ saṃcarati sa eva saptadaśaḥ prajāpatiḥ 10.4.1.[18] tasmā etasmai prāṇāya etāḥ ṣoḍaśa kalā annamabhiharanti tā yadānabhihartuṃ dhriyante'thaitā eva jagdhvotkrāmati tasmādu haitadaśiśiṣatastṛpramiva bhavati prāṇairadyamānasya tasmādu haitadupatāpī kṛśa-iva bhavati prāṇairhi jagdho bhavati 10.4.1.[19] tasmā etasmai saptadaśāya prajāpataye etatsaptadaśamannaṃ samaskurvanya eṣa saumyo'dhvaro'tha yā asya tāḥ ṣoḍaśa kalā ete te ṣoḍaśartvijastasmānna saptadaśamṛtvijaṃ kurvīta nedatirecayānītyatha ya evātra raso yā āhutayo hūyante tadeva saptadaśamannam 10.4.1.[20] te yadā stuvate yadānuśaṃsati athāsminnetaṃ vaṣaṭkṛte juhoti vaugiti vā eṣa ṣaḍitīdaṃ ṣaḍvidhamannaṃ kṛtvāsmā apidadhātyātmasammitaṃ yadu vā ātmasammitamannaṃ tadavati tanna hinasti yadbhūyo hinasti tadyatkanīyo na tadavati 10.4.1.[21] sa eṣa evārkaḥ yo'yamagniścitastasyaitadannaṃ kyameṣa saumyo'dhvarastadarkyaṃ yajuṣṭa eṣa eva mahāṃstasyaitadannaṃ vrataṃ tanmahāvrataṃ sāmata eṣa u evoktasyaitadannaṃ thaṃ tadukthamṛktastadetadekaṃ sattredhākhyāyate sa etenānnena sahordhva udakrāmatsa yaḥ sa udakrāmadasau sa ādityo'tha yena tenānnena sahodakrāmadeṣa sa candramāḥ 10.4.1.[22] sa eṣa evārko ya eṣa tapati tasyaitadannaṃ kyameṣa candramāstadarkyaṃ yajuṣṭa eṣa eva mahāṃstasyaitadannaṃ vrataṃ tanmahāvrataṃ sāmata eṣa u evoktasyaitadannaṃ thaṃ tadukthamṛktastadetadekaṃ sattredhākhyāyata ityadhidevatam 10.4.1.[23] athādhyātmam prāṇo vā arkastasyānnameva kyaṃ tadarkyaṃ yajuṣṭaḥ prāṇa eva māhāṃstasyānnameva vrataṃ tanmahāvrataṃ sāmataḥ prāṇa u evoktasyānnameva thaṃ tadukthamṛktastadetadekaṃ sattredhākhyāyate sa eṣa evaiṣo'dhidevatamayamadhyātmam 10.4.2.[1] saṃvatsaro vai prajāpatiragniḥ somo rājā candramāḥ sa ha svayamevātmānam proce yajñavacase rājastambāyanāya yāvanti vāva me jyotīṃṣi tāvatyo ma iṣṭakā iti 10.4.2.[2] tasya vā etasya saṃvatsarasya prajāpateḥ sapta ca śatāni viṃśatiścāhorātrāṇi jyotīṃṣi tā iṣṭakāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāṇi pariśritaḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni yajuṣmatyaḥ so'yaṃ saṃvatsaraḥ prajāpatiḥ sarvāṇi bhūtāni sasṛje yacca prāṇi yaccāprāṇamubhayāndevamanuṣyāntsa sarvāṇi bhūtāni sṛṣṭvā riricāna-iva mene sa mṛtyorbibhayāṃ cakāra 10.4.2.[3] sa hekṣāṃ cakre kathaṃ nvahamināni sarvāṇi bhūtāni punarātmannāvapeya punarātmandadhīya kathaṃ nvahamevaiṣāṃ sarveṣām bhūtānām punarātmā syāmiti 10.4.2.[4] sa dvedhātmānaṃ vyauhat ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatānyanyatarasyeṣṭakā abhavannevamanyatarasya sa na vyāpnot 10.4.2.[5] trīnātmano'kuruta tisrastisro'śītaya ekaikasyeṣṭakā abhavantsa naiva vyāpnot 10.4.2.[6] catura ātmano'kuruta aśītiśateṣṭakāntsa naiva vyāpnot 10.4.2.[7] pañcātmano'kuruta catuścatvāriṃśaṃ śatamekaikasyeṣṭakā abhavantsa naiva vyāpnot 10.4.2.[8] ṣaḍātmano'kuruta viṃśatiśateṣṭakāntsa naiva vyāpnonna saptadhā vyabhavat 10.4.2.[9] aṣṭāvātmano'kuruta navatīṣṭakāntsa naiva vyāpnot 10.4.2.[10] navātmano'kuruta aśītīṣṭakāntsa naiva vyāpnot 10.4.2.[11] daśātmano'kuruta dvāsaptatīṣṭakānsa naiva vyāpnonnaikādaśadhā vyabhavat 10.4.2.[12] dvādaśātmano'kuruta ṣaṣṭīṣṭakāntsa naiva vyāpnonna trayodaśadhā vyabhavanna caturdaśadhā 10.4.2.[13] pañcadaśātmano'kuruta aṣṭācatvāriṃśadiṣṭakāntsa naiva vyāpnot 10.4.2.[14] ṣoḍaśātmano'kuruta pañcacatvāriṃśadiṣṭakāntsa naiva vyāpnonna saptadaśadhā vyabhavat 10.4.2.[15] aṣṭādaśātmano'kuruta catvāriṃśadiṣṭakāntsa naiva vyāśnonnaikāṃ na viṃśatidhā vyabhavat 10.4.2.[16] viṃśatimātmano'kuruta ṣaṭtriṃśadiṣṭakāntsa naiva vyāpnonnaikaviṃśatidhā vyabhavanna dvāviṃśatidhā na trayoviṃśatidhā 10.4.2.[17] caturviṃśatimātmano'kuruta triṃśadiṣṭakāntso'trātiṣṭhata pañcadaśe vyūhe tadyatpañcadaśe vyūhe'tiṣṭhata tasmātpañcadaśāpūryamāṇasya rūpāṇi pañcadaśāpakṣīyamāṇasya 10.4.2.[18] atha yaccaturviṃśatimātmano'kuruta tasmāccaturviṃśatyardhamāsaḥ saṃvatsaraḥ sa etaiścaturviṃśatyā triṃśadiṣṭakairātmabhirna vyabhavatsa pañcadaśāhno rūpāṇyapaśyadātmanastanvo muhūrtālokampṛṇāḥ pañcadaśaiva rātrestadyanmuhu trāyante tasmānmuhurtā atha yatkṣudrāḥ santa imāṃlokānāpūrayanti tasmāllokampṛṇāḥ 10.4.2.[19] eṣa vā idaṃ sarvam pacati ahorātrairardhamāsairmāsairṛtubhiḥ saṃvatsareṇa tadamunā pakvamayam pacati pakvasya pakteti ha smāha bhāradvājo'gnimamunā hi pakvamayam pacatīti 10.4.2.[20] tāni saṃvatsare daśa ca sahasrāṇyaṣṭau ca śatāni samapadyanta so'trātiṣṭhata daśasu ca sahasreṣvaṣṭāsu ca śateṣu 10.4.2.[21] atha sarvāṇi bhūtāni paryaikṣat sa trayyāmeva vidyāyāṃ sarvāṇi bhūtānyapaśyadatra hi sarveṣāṃ candasāmātmā sarveṣāṃ stomānāṃ sarveṣām prāṇānāṃ sarveṣāṃ devānāmetadvā astyetaddhyamṛtaṃ yaddhyamṛtaṃ taddhyastyetadu tadyanmartyam 10.4.2.[22] sa aikṣata prajāpatiḥ trayyāṃ vāva vidyāyāṃ sarvāṇi bhūtāni hanta trayomeva vidyāmātmānamabhisaṃskaravā iti 10.4.2.[23] sa ṛco vyauhat dvādaśa bṛhatīsahasrāṇyetāvatyo harco yāḥ prajāpatisṛṣṭāstāstriṃśattame vyūhe paṅktiṣvatiṣṭhanta tā yattriṃśattame vyūhe'tiṣṭhanta tasmāttriṃśanmāsasya rātrayo'tha yatpaṅktiṣu tasmātpāṅktaḥ prajāpatistā aṣṭāśataṃ śatāni paṅktayo'bhavan 10.4.2.[24] athetarau vedau vyauhat dvādaśaiva bṛhatīsahasrāṇyaṣṭau yajuṣāṃ catvāri sāmnāmetāvaddhaitayorvedayoryatprajāpatisṛṣṭaṃ tau triṃśattame vyūhe paṅktiṣvatiṣṭhetāṃ tau yattriṃśattame vyūhe'tiṣṭhetāṃ tasmāttriṃśanmāsasya rātrayo'tha yatpaṅktiṣu tasmātpāṅktaḥ prajāpatistā aṣṭāśatameva śatāni paṅktayo'bhavan 10.4.2.[25] te sarve trayo vedāḥ daśa ca sahasrāṇyaṣṭau ca śatānyaśītonāmabhavantsa muhūrtena-muhūrtenāśītimāpnonmuhūrtena-muhūrtenāśītiḥ samapadyata 10.4.2.[26] sa es-u triṣu lokeṣūkhāyām yonau reto bhūtamātmānamasiñcaccandomayaṃ stomamayam prāṇamayaṃ devatāmayaṃ tasyārdhamāse prathama ātmā samaskriyata davīyasi paro davīyasi paraḥ saṃvatsara eva sarvaḥ kṛtsnaḥ samaskriyata 10.4.2.[27] tadyatpariśritamupādhatta tadrātrimupādhatta tadanu pañcadaśa muhūrtānmuhūrtānanu pañcadaśāśītīratha yadyajuṣmatīmupādhatta tadaharupādhatta tadanu pañcadaśa muhūrtānmuhūrtānanu pañcadaśāśītīrevametāṃ trayīṃ vidyāmātmannāvapatātmannakuruta so'traiva sarveṣām bhūtānāmātmābhavaccandomaya stomamayaḥ prāṇamayo devatāmayaḥ sa etanmaya eva bhūtvordhva udakrāmatsa yaḥ sa udakrāmadeṣa sa candramāḥ 10.4.2.[28] tasyaiṣā pratiṣṭhā ya eṣa tapatyetasmādevādhyacīyataitasminnadhyacīyatātmana evainaṃ tanniramimītātmanaḥ prājanayat 10.4.2.[29] sa yadagniṃ ceṣyamāṇo dīkṣate yathaiva tatprajāpatireṣu triṣu lokeṣūkhāyāṃ yonau reto bhūtamātmānamasiñcadevamevaiṣa etadātmānamukhāyāṃ yonau reto bhūtaṃ siñcati candomayaṃ stomamayam prāṇamayaṃ devatāmayaṃ tasyārdhamāse prathama ātmā saṃskriyate davīyasi paro davīyasi paraḥ saṃvatsara eva sarvaḥ kṛtsnaḥ saṃskriyate 10.4.2.[30] tadyatpariśritamupadhatte tadrātrimupadhatte tadanu pañcadaśa muhūrtānmuhūrtānanu pañcadaśāśītīratha yadyajuṣmatīmupadhatte tadaharupadhatte tadanu pañcadaśa mūhūrtānmuhūrtānanu pañcadaśāśītīrevametāṃ trayīṃ vidyāmātmannāvapata ātmankurute so'traiva sarveṣām bhūtānāmātmā bhavati candomaya stomamayaḥ prāṇamayo devatāmayaḥ sa etanmaya eva bhūtvordhva utkrāmati 10.4.2.[31] tasyaiṣā pratiṣṭhā ya eṣa tapatyetasmādvevādhicīyata etasminnadhicīyata ātmana evainaṃ tannirmimīta ātmanaḥ prajanayati sa yadaivaṃvidasmāllokātpraityathaitamevātmānamabhisambhavati candomayam prāṇamayaṃ devatāmayaṃ sa etanmaya eva bhūtvordhva utkrāmati ya evaṃ vidvānetatkarma kurute yo vaitadevaṃ veda 10.4.3.[1] eṣa vai mṛtyuryatsaṃvatsaraḥ eṣa hi martyānāmahorātrābhyāmāyuḥ kṣiṇotyatha mriyante tasmādeṣa eva mṛtyuḥ sa yo haitam mṛtyuṃ saṃvatsaraṃ veda na hāsyaiṣa purā jaraso'horātrābhyāmāyuḥ kṣiṇoti sarvaṃ haivāyureti 10.4.3.[2] eṣa u evāntakaḥ eṣa hi martyānāmahorātrābhyāmāyuṣo'ntaṃ gacatyatha mriyante tasmādeṣa evāntakaḥ sa yo haitamantakam mṛtyuṃ saṃvatsaraṃ veda na hāsyaiṣa purā jaraso'horātrābhyāmāyuṣo'ntaṃ gacati sarvaṃ haivāyureti 10.4.3.[3] te devāḥ etasmādantakānmṛtyoḥ saṃvatsarātprajāpaterbibhayāṃ cakruryadvai no'yamahorātrābhyāmāyuṣo'ntaṃ na gacediti 10.4.3.[4] ta etānyajñakratūṃstenire agnihotraṃ darśapūrṇamāsau cāturmāsyāni paśubandhaṃ saumyamadhvaraṃ ta etairyajñakratubhiryajamānā nāmṛtatvamānaśire 10.4.3.[5] te hāpyagniṃ cikyire te'parimitā eva pariśrita upadadhuraparimitā yajuṣmatīraparimitā lokampṛṇā yathedamapyetarhyeka upadadhatīti devā akurvanniti te ha naivāmṛtatvamānaśire 10.4.3.[6] te'rcantaḥ śrāmyantaśceruḥ amṛtatvamavarurutsamānāstānha prajāpatiruvāca na vai me sarvāṇi rūpāṇyupadhatthāti vaiva recayatha na vābhyāpayatha tasmānnāmṛtā bhavatheti 10.4.3.[7] te hocuḥ tebhyo vai nastvameva tadbrūhi yathā te sarvāṇi rūpāṇyupadadhāmeti 10.4.3.[8] sa hovāca ṣaṣṭiṃ ca trīṇi ca śatāni pariśrita upadhatta ṣaṣṭiṃ ca trīṇi ca śatāni yajuṣmatīradhi ṣaṭtriṃśatamatha lokampṛṇā daśa ca sahasrāṇyaṣṭau ca śatānyupadhattātha me sarvāṇi rūpāṇyupadhāsyathāthāmṛtā bhaviṣyatheti te ha tathā devā upadadhustato devā amṛtā āsuḥ 10.4.3.[9] sa mṛtyurdevānabravīt itthameva sarve manuṣyā amṛtā bhaviṣyantyatha ko mahyam bhāgo bhaviṣyatīti te hocurnāto'paraḥ kaścana saha śarīreṇāmṛto'sadyadaiva tvametam bhāgaṃ harāsā atha vyāvṛtya śarīreṇāmṛto'sadyo'mṛto'sadvidyayā vā karmaṇā veti yadvai tadabruvanvidyayā vā karmaṇā vetyeṣā haiva sā vidyā yadagniretadu haiva tatkarma yadagniḥ 10.4.3.[10] te ya evametadviduḥ ye vaitatkarma kurvate mṛtvā punaḥ sambhavanti te sambhavanta evāmṛtatvamabhisambhavantyatha ya evaṃ na vidurye vaitatkarma na kurvate mṛtvā punaḥ sambhavanti ta etasyaivānnam punaḥ-punarbhavanti 10.4.3.[11] sa yadagniṃ cinute etameva tadantakam mṛtyuṃ saṃvatsaram prajāpatimagnimāpnoti yaṃ devā āpnuvannetamupadhatte yathaivainamado devā upādadhata 10.4.3.[12] pariśridbhirevāsya rātrīrāpnoti yajuṣmatībhirahānyardhamāsānmāsānṛtūṃlokamṛṇābhirmuhūrtān 10.4.3.[13] tadyāḥ pariṣritaḥ rātrilokāstā rātrīṇāmeva sāptiḥ kriyate rātrīṇām pratimā tāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatāni saṃvatsarasya rātrayastāsāmekaviṃśatiṃ gārhapatye pariśrayati dvābhyāṃ nāśītiṃ dhiṣṇyeṣu dve ekaṣaṣṭe śate āhavanīye 10.4.3.[14] atha yajuṣmatyaḥ darbhastambo logeṣṭakāḥ puṣkaraparṇaṃ rukmapuruṣau srucau svayamātṛṇā dūrveṣṭakā dviyajū retaḥsicau viśvajyotirṛtavye aṣāḍhā kūrma ulūkhalamusale ukhā pañca paśuśīrṣaṇi pañcadaśāpasyāḥ pañca candasyāḥḥ 10.4.3.[15] atha dvitīyā pañcāśvinyo dve ṛtavye pañca vaiśvadevyaḥ pañca prāṇabhṛtaḥ pañcāpasyā ekayā na viṃśatirvayasyāstā ekacatvāriṃśaddvitīyā citiḥ 10.4.3.[16] atha tṛtīyā svayamātṛṇā pañca diśyā viśvajyotiścatasra ṛtavyā daśa prāṇabhṛtaḥ ṣaṭtriṃśaccandasyāścaturdaśa vālakhilyāstā ekasaptatistṛtīyā citiḥ 10.4.3.[17] atha caturthī aṣṭādaśa prathamā atha dvādaśātha saptadaśa tāḥ saptacatvāriṃśaccaturthī citiḥ 10.4.3.[18] atha pañcamī pañcāsapatnāścatvāriṃśadvirāja ekayā na triṃśatstomabhāgāḥ pañca nākasadaḥ pañca pañcacūḍā ekatriṃśaccandasyā aṣṭau gārhapatyo citiraṣṭau punaścitirṛtavye viśvajyotirvikarṇī ca svayamātṛṇā cāśmā pṛśniryaścite'gnirnidhīyate tā aṣṭātriṃśaṃ śatam pañcamī citiḥ 10.4.3.[19] tāḥ sarvāḥ pañcabhirna catvāri śatāni tayo yāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatānyaharlokāstā ahnāmeva sāptiḥ kriyate'hnām pratimā tāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatāni saṃvatsarasyāhānyatha yāḥ ṣaṭtriṃśatpurīṣaṃ tāsāṃ ṣaṭtriṃśī tato yāścaturviṃśatirardhamāsalokāstā ardhamāsānāmeva sāptiḥ kriyate'rdhamāsānām pratimātha yā dvādaśa māsalokāstā māsānāmeva sāptiḥ kriyate māsānām pratimā tā u dva-dve sahartulokā ṛtūnāmaśūnyatāyai 10.4.3.[20] atha yā lokampṛṇāḥ muhurtalokāstā muhūrtānāmeva sāptiḥ kriyate muhūrtānām pratimā tā daśa ca sahasrāṇyaṣṭau ca śatāni bhavantyetāvanto hi saṃvatsarasya muhūrtāstāsāmekavih+śatiṃ gārhapatya upadadhāti dvābhyāṃ nāśītiṃ dhiṣṇyeṣvāhavanīya itarā etāvanti vai saṃvatsarasya rūpāṇi tānyasyātrāptānyupahitāni bhavanti 10.4.3.[21] taddhaike āhavanīya evaitāṃ sampadamāpipayiṣantyanye vā ete'gnayaścitāḥ kimanyatropahitā iha sampaśyemeti na tathā kuryāddaśa vā etānagnīṃścinute'ṣṭau dhiṣṇyānāhavanīyaṃ ca gārhapatyaṃ ca tasmādāhurvirāḍagniriti daśākṣarā hi virāṭ tānnu sarvānekamivaivācakṣate'gnirityetasya hyevaitāni sarvāṇi rūpāṇi yathā saṃvatsarasyāhorātrāṇyardhamāsā māsā ṛtava evamasyaitāni sarvāṇi rūpāṇi 10.4.3.[22] te ye ha tathā kurvanti etāni hāsya te rūpāṇi bahirdhā kurvantyatho pāpavasyasaṃ kurvanti kṣatrāya viśam pratipratinīm pratyudyāminīmāgnīdhrīye vā aśmānam pṛśnimupadadhātyatha taṃ sampaśyati kimu taṃ sampaśyannitarā na sampaśyedyenaiva nirṛtim pāpmānamapahate sa ekādaśaḥ 10.4.3.[23] tadāhuḥ kathamu tā atra na sampaśyatīti na hyenā abhijuhotyāhutyā vā iṣṭakā sarvā kṛtsnā bhavatīti 10.4.3.[24] tadāhuḥ kathamasyaitā anatiriktā upahitā bhavantīti vīryaṃ vā asyaitā anatiriktaṃ vai puruṣaṃ vīryaṃ sa ha vā etaṃ sarvaṃ kṛtsnam prajāpatiṃ saṃskaroti ya evaṃ vidvānetatkarma kurute yo vaitadevaṃ veda 10.4.4.[1] prajāpatiṃ vai prajāḥ sṛjamānam pāpmā mṛtyurabhiparijaghāna sa tapo'tapyata sahasraṃ saṃvatsarānpāpmānaṃ vijihāsan 10.4.4.[2] tasya tapastepānasya ebhyo lomagartebhya ūrdhvāni jyotīṃṣyāyaṃstadyāni tāni jyotīṃṣyetāni tāni nakṣatrāṇi yāvantyetāni nakṣatrāṇi tāvanto lomagartā yāvanto lomagartāstāvantaḥ sahasrasaṃvatsarasya muhūrtāḥ 10.4.4.[3] sa sahasratame saṃvatsare sarvo'tyapavata sa yaḥ so'tyapavatāyameva sa vāyuryo'yam pavate'tha yaṃ tam pāpmānamatyapavatedaṃ tacarīraṃ ka u tasmai manuṣyo yaḥ sahasrasaṃvatsaramavarundhīta vidyayā ha vā evaṃvitsahasrasaṃvatsaramavarunddhe 10.4.4.[4] sarvā evaitā iṣṭakāḥ sāhasrīrupāsīta rātrisahasreṇa rātrisahasreṇaikaikām pariśritaṃ sampannāmupāsītāhaḥsahasreṇāhaḥsahasreṇaikaikāmaharbhājamardhamāsasahasreṇārd hamāsasahasreṇaikaikāmardhamāsabhājam māsasahasreṇa-māsasahasreṇaikaikām māsabhājamṛtusahasreṇartṛsahasreṇaikaikāmṛtubhājam muhūrtasahasreṇa-muhūrtasahasreṇaikaikām muhūrtabhājaṃ saṃvatsarasahasreṇa saṃvatsaraṃ te ya etamevamagniṃ saṃvatsareṇa sampannaṃ viduḥ sahasratamīṃ hāsya te kalāṃ viduratha ya enamevaṃ na vidurna hāsya te sahasratamīṃ cana kalāṃ viduratha ya evaivaṃ veda yo vaitatkarma kurute sa haivaitaṃ sarvaṃ kṛtsnam prājāpatyamagnimāpnoti yam prajāpatirāpnottasmādevaṃvittapa eva tapyeta yadu ha vā evaṃvittapa tapyata ā maithunātsarvaṃ hāsya tatsvargaṃ lokamabhisambhavati 10.4.4.[5] tadetadṛcābhyuktam na mṛṣā śrāntaṃ yadavanti devā iti na haivaivaṃ viduṣaḥ kiṃ cana mṛṣā śrāntam bhavati tatho hāsyaitatsarvaṃ devā avanti 10.4.5.[1] athādeśā upaniṣadām vāyuragniriti ha śākāyanina upāsata ādityo'gnirityu haika āhuratha ha smāha śraumatyo vā hāliṅgavo vā vāyurevāgnistasmādyadaivādhvaryuruttamaṃ karma karotyathaitamevāpyetīti 10.4.5.[2] śāṭyāyaniru ha smāha saṃvatsara evāgnistasya vasantaḥ śiro grīṣmo dakṣiṇaḥ pakṣo varṣā uttaraḥ śaradṛturmadhyamātmā hemantaśiśirāvṛtū pucam pratiṣṭhā vāgagniḥ prāṇo vāyuścakṣurādityo manaścandramāḥ śrotraṃ diśa āpo mithunaṃ tapaḥ pratiṣṭhā māsāḥ parvāṇyardhamāsā nāḍyo'horātrāṇi rajatasuvarṇāni patrāṇi sa evaṃ devānapyetīti saṃvatsaro'gnirityu haiva vidyādetanmayo bhavatīti tveva vidyāt 10.4.5.[3] celaka u ha smāha śāṇḍilyāyanaḥ ima eva lokāstisraḥ svayamātṛṇavatyaścitayo yajamānaścaturthī sarve kāmāḥ pañcamīmāṃśca lokāntsaṃskurva ātmānaṃ ca sarvāṃśca kāmānityeva vidyāditi 10.5.1.[1] tasya vā etasyāgneḥ vāgevopaniṣadvācā hi cīyata ṛcā yajuṣā sāmneti nu daivyātha yanmānuṣyā vācāhetīdaṃ kurutetīdaṃ kuruteti tadu ha tayā cīyate 10.5.1.[2] sā vā eṣā vāktredhāvihitā ṛco yajūṃṣi sāmāni tenāgnistredhāvihita etena hi trayeṇa cīyate'pyahaivaṃ tredhāvihita itthaṃ ha tvevāpi tredhāvihito yadasmiṃstredhāvihitā iṣṭakā upadhīyante puṃnāmnya strīnāmnyo napuṃsakanāmnyastredhāvihitānyu evemāni puruṣasyāṅgāni puṃnāmāni strīnāmāni napuṃsakanāmāni 10.5.1.[3] so'yamātmā tredhāvihita eva so'nena tredhāvihitenātmanaitaṃ tredhāvihitaṃ daivamamṛtamāpnoti tā u sarvā iṣṭakā ityevācakṣate neṣṭaka iti neṣṭakamiti vāco rūpeṇa vāgghyevaitatsarvaṃ yatstrī punānnapuṃsakaṃ vācā hyevaitatsarvamāptaṃ tasmādenā aṅgirasvaddhruvā sīdetyeva sarvāḥ sādayati nāṅgirasvaddhruvaḥ sīdeti nāṅgirasvaddhruvaṃ sīdeti vācaṃ hyevaitāṃ saṃskurute 10.5.1.[4] sā yā sā vāgasau sa ādityaḥ sa eṣa mṛtyustadyakiṃ cārvācīnamādityātsarvaṃ tanmṛtyunāptaṃ sa yo hainamato'rvācīnaṃ cinute mṛtyunā hainaṃ sa āptaṃ cinute mṛtyave ha sa ātmānamapidadhātyatha ya enamata ūrdhvaṃ cinute sa punarmṛtyumapajayati vidyayā ha vā asyaiṣo'ta ūrdhvaṃ cito bhavati 10.5.1.[5] sā vā eṣā vāktredhāvihitā ṛco yajūṃṣi sāmāni maṇḍalamevarco'rciḥ sāmāni puruṣo yajūṃṣyathaitadamṛtaṃ yadetadarcirdīpyata idaṃ tatpuṣkaraparṇaṃ tadyatpuṣkaraparṇamupadhāyāgniṃ cinotyetasminnevaitadamṛta ṛṅmayaṃ yajurmayaṃ sāmamayamātmānaṃ saṃskurute so'mṛto bhavati 10.5.2.[6] yadetanmaṇḍalaṃ tapati tanmahadukthaṃ tā .!caḥ sa ṛcāṃ loko'tha yadetadarcirdīpyate tanmahāvrataṃ tāni sāmāni sa sāmnāṃ loko'tha ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣaḥ so'gnistāni yajūṃṣi sa yajuṣāṃ lokaḥ 10.5.2.[7] saiṣā trayyeva vidyā tapati taddhaitadapyavidvāṃsa āhustrayī vā eṣā vidyā tapatīti vāgghaiva tatpaśyantī vadati 10.5.2.[8] sa eṣa etasminmaṇḍale puruṣo'thaitadamṛtaṃ yadetadarcirdīpyate tasmānmṛtyurna mriyate'mṛte hyantastasmādu na dṛśyate'mṛte hyantaḥ 10.5.2.[9] tadeṣa śloko bhavati antaram mṛtyoramṛtamityavaraṃ hyetanmṛtyoramṛtam mṛtyāvamṛtamāhitamityetasminhi puruṣa etanmaṇḍalam pratiṣṭhitaṃ tapati mṛtyurvivasvantaṃ vasta ityasau vā ādityo vivasvāneṣa hyahorātre vivaste tameṣa vaste sarvato hyenena parivṛto mṛtyorātmā vivasvatītyetasminhi maṇḍala etasya puruṣasyātmaitadeṣa śloko bhavati 10.5.2.[10] tayorvā etayoḥ ubhayoretasya cārciṣa etasya ca puruṣasyaitanmaṇḍalam pratiṣṭhā tasmānmahaduktham parasmai na śaṃsennedetām pratiṣṭhāṃ cinadā ityetāṃ ha sa pratiṣṭhāṃ cintte yo mahaduktham parasmai śaṃsati tasmādukthaśasam bhūyiṣṭham paricakṣate pratiṣṭhācinno hi bhavatītyadhidevatam 10.5.2.[11] athādhiyajñam yade tanmaṇḍalaṃ tapatyayaṃ sa rukmo'tha yadetadarcirdīpyata idaṃ tatpuṣkaraparṇamāpo hyetā āpaḥ puṣkaraparṇamatha ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣo'yameva sa yo'yaṃ hiraṇmayaḥ puruṣastadetadevaitattrayaṃ saṃskṛtyehopadhatte tadyajñasyaivānu saṃsthāmūrdhvamutkrāmati tadetamapyeti ya eṣa tapati tasmādagniṃ nādriyeta parihantumamutra hyeṣa tadā bhavatītyu evādhiyajñam 10.5.2.[12] athādhyātmam yadetanmaṇḍalaṃ tapati yaścaiṣa rukma idaṃ tacuklamakṣannatha yadetadarcirdīpyate yaccaitatpuṣkaraparṇamidaṃ tatkṛṣṇamakṣannatha ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣo yaścaiṣa hiraṇmayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣaḥ 10.5.2.[13] sa eṣa eva lokampṛṇā tāmeṣa sarvo'gnirabhisampadyate tasyaitanmithunaṃ yo'yaṃ savye'kṣanpuruṣo'rdhamu haitadātmano yanmithunaṃ yadā vai saha mithunenātha sarvo'tha kṛtsnaḥ kṛtsnatāyai tadyatte dve bhavato dvandvaṃ hi mithunam prajananaṃ tasmāddve-dve lokampṛṇe upadhīyete tasmādu dvābhyāṃ citim praṇayanti 10.5.2.[14] sa eṣa evendraḥ yo'yaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣo'theyamindrāṇī tābhyāṃ devā etāṃ vidhṛtimakurvannāsikāṃ tasmājjāyāyā ante nāśnīyādvīryavānhāsmājjāyate vīryavantamu ha sā janayati yasyā ante nāśnāti 10.5.2.[15] tadetaddevavrataṃ rājanyabandhavo manuṣyāṇāmanutamāṃ gopāyanti tasmādu teṣu vīryavānjāyate'mṛtavākā vayasāṃ sā kṣipraśyenaṃ janayati 10.5.2.[16] tau hṛdayasyākāśam pratyavetya mithunībhavatastau yadā mithunasyāntaṃ gacato'tha haitatpuruṣaḥ svapiti tadyathā haivedam mānuṣasya mithunasyāntaṃ gatvāsaṃvida iva bhavatyevaṃ haivaitadasaṃvida-iva bhavati daivaṃ hyetanmithunam paramo hyeṣa ānandaḥ 10.5.2.[17] tasmādevaṃvitsvapyāt lokyaṃ haite eva taddevate mithunena priyeṇa dhāmnā samardhayati tasmādu ha svapantaṃ dhureva na bodhayennedete devate mithunobhavantyau hinasānīti tasmādu haitatsuṣupuṣaḥ śleṣmaṇamiva mukham bhavatyete eva taddevate retaḥ siñcatastasmādretasa idaṃ sarvaṃ sambhavati yadidaṃ kiṃ ca 10.5.2.[18] sa eṣa eva mṛtyuḥ ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣo yaścāyaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣastasya haitasya hṛdaye pādāvatihatau tau haitadācidyotkrāmati sa yadotkrāmatyatha haitatpuruṣo mriyate tasmādu haitatpretamāhurācedyasyeti 10.5.2.[19] eṣa u eva prāṇaḥ eṣa hīmāḥ sarvāḥ prajā praṇayati tasyaite prāṇāḥ svāḥ sa yadā svapityathainamete prāṇāḥ svā apiyanti tasmātsvāpyayaḥ svāpyayo ha vai taṃ svapna ityācakṣate paro'kṣam paro'kṣakāmā hi devāḥ 10.5.2.[20] sa etaiḥ suptaḥ na kasya cana veda na manasā saṃkalpayati na vācānnasya rasaṃ vijānāti na prāṇena gandhaṃ vijānāti na cakṣuṣā paśyati na śrotreṇa śṛṇotyetaṃ hyete tadāpītā bhavanti sa eṣa ekaḥ sanprajāsu bahudhā vyāviṣṭastasmādekā satī lokampṛṇā sarvamagnimanuvibhavatyatha yadeka eva tasmādekā 10.5.2.[21] tadāhuḥ eko mṛtyurbahavā3 ityekaśca bahavaśceti ha brūyādyadahāsāvamutra tenaiko'tha yadiha prajāsu bahudhā vyāviṣṭasteno bahavaḥ 10.5.2.[22] tadāhuḥ antike mṛtyurdūrā ityantike ca dūre ceti ha brūyādyadahāyamihādhyātmaṃ tenāntike'tha yadasāvamutra teno dūre 10.5.2.[23] tadeṣa śloko bhavati anne bhātyapaśrito rasānāṃ saṃkṣare'mṛta iti yadetanmaṇḍalaṃ tapati tadannamatha ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣaḥ so'ttā sa etasminnanne'paśrito bhātītyadhidevatam 10.5.2.[24] athādhyātmam idameva śarīramannamatha yo'yaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣaḥ so'ttā sa etasminnanne'paśrito bhāti 10.5.2.[25] tametamagnirityadhvaryava upāsate yajurityeṣa hīdaṃ sarvaṃ yunakti sāmeti candogā etasminhīdaṃ sarvaṃ samānamukthamiti bahvṛcā eṣa hīdaṃ sarvamutthāpayati yāturiti yātuvida etena hīdaṃ sarvaṃ yataṃ viṣamiti sarpāḥ sarpa iti sarpavida ūrgiti devā rayiriti manuṣyā māyetyasurāḥ svadheti pitaro devajana iti devajanavido rūpamiti gandharvā gandha ityapsarasastaṃ yathā-yathopāsate tadeva bhavati taddhainānbhūtvāvati tasmādetamevaṃvitsarvairevaitairupāsīta sarvaṃ haitadbhavati sarvaṃ hainametadbhūtvāvati 10.5.2.[26] sa eṣa trīṣṭako'gniḥ ṛgekā yajurekā sāmaikā tadyāṃ kāṃ cātrarcopadadhāti rukma eva tasyā āyatanamatha yāṃ yajuṣā puruṣa eva tasyā āyatanamatha yāṃ sāmnā puṣkaraparṇameva tasyā āyatanamevaṃ trīṣṭakaḥ 10.5.2.[27] te vā ete ubhe eṣa ca rukma etacca puṣkaraparṇametam puruṣamapīta ubhe hyṛkṣāme yajurapīta evamvekeṣṭakaḥ 10.5.2.[28] sa eṣa eva mṛtyuḥ ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣo yaścāyaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣaḥ sa eṣa evaṃvida ātmā bhavati sa yadaivaṃvidasmāllokātpraityathaitamevātmānamabhisambhavati so'mṛto bhavati mṛtyurhyasyātmā bhavati 10.5.3.[1] neva vā idamagre'sadāsīnneva sadāsīt āsīdiva vā idamagre nevāsīttaddha tanmana evāsa 10.5.3.[2] tasmādetadṛṣiṇābhyanūktam nāsadāsīnno sadāsīttadānīmiti neva hi sanmano nevāsat 10.5.3.[3] tadidam manaḥ sṛṣṭamāvirabubhūṣat niruktataram mūrtataraṃ tadātmānamanvaicattattapo'tapyata tatprāmūrcattatṣaṭtriṃśataṃ sahasrāṇyapaśyadātmano'gnīnarkānmanomayānmanaścitaste manasaivādhīyanta manasācīyanta manasaiṣu grahā agṛhyanta manasāstuvata manasāśaṃsanyatkiṃ ca yajñe karma kriyate yatkiṃ ca yajñiyaṃ karma manasaiva teṣu tanmanomayeṣu manaścitsu manomayamakriyata tadyatkiṃ cemāni bhūtāni manasā saṃkalpayanti teṣāmeva sā kṛtistānevādadhati tāṃścinvanti teṣu grahāngṛhṇanti teṣu stuvate teṣu śaṃsantyetāvatī vai manaso vibhūtiretāvatī visṛṣṭiretāvanmanaḥ ṣaṭtriṃśatsahasrāṇyagnayo'rkāsteṣāmekaika eva tāvānyāvānasau pūrvaḥ 10.5.3.[4] tanmano vācamasṛjata seyaṃ vākṣṛṣṭāvirabubhūṣanniruktatarā mūrtatarā sātmānamanvaicatsā tapo'tapyata sā prāmūrcatsā ṣaṭtriṃśataṃ sahasrāṇyapaśyadātmano'gnīnarkānvāṅmayānvākcitaste vācaivādhīyanta vācaiṣu grahā agṛhyanta vācāstuvata vācāśaṃsanyatkiṃ ca yajñe karma kriyate yatkiṃ ca yajñiyaṃ karma vācaiva teṣu tadvāṅmayeṣu vākcitsu vāṅmayamakriyata tadyatkiṃ cemāni bhūtāni vācā vadanti teṣāmeva sā kṛtistānevādadhati tāṃścinvanti teṣu grahāngṛhṇanti teṣu stuvate teṣu śaṃsantyetāvatī vai vāco vibhūtiretāvatī visṛṣṭiretāvatī vākṣaṭtriṃśatsahasrāṇyagnayo'rkāsteṣāmekaika eva tāvānyāvānasau pūrvaḥ 10.5.3.[5] sā vākprāṇamasṛjata so'yam prāṇaḥ sṛṣṭa āvirabubhūṣanniruktataro mūrtataraḥ sa ātmānamanvaicatsa tapo'tapyata sa prāmūrcatsa ṣaṭtriṃśataṃ sahasrāṇyapaśyadātmano'gnīnarkānprāṇamayānprāṇacitaste prāṇenaivādhīyanta prāṇenācīyanta prāṇenaiṣu grahā agṛhyanta prāṇenāstuvata prāṇenāśaṃsanyatkiṃ ca yajñe karma kriyate yatkiṃ ca yajñiyaṃ karma prāṇenaiva teṣu tatprāṇamayeṣu prāṇacitsu prāṇamayamakriyata tadyatkiṃ cemāni bhūtāni prāṇena prāṇanti teṣāmeva sā kṛtistānevādadhati tāṃṣcinvanti teṣu grahāngṛhṇanti teṣu stuvate teṣu śaṃsantyetāvatī vai prāṇasya vibhūtiretāvatī visṛṣṭiretāvānprāṇaḥ ṣaṭtriṃśa 10.5.3.[6] sa prāṇaścakṣurasṛjata tadidaṃ cakṣuḥ sṛṣṭamāvirabubhūṣanniruktataram mūrtataraṃ tadātmānamanvaicattattapo'tapyata tatprāmūrcattatṣaṭtriṃśataṃ sahasrāṇyapaśyadātmano'gnīnarkāścakṣurmayāṃścakṣuścitaste cakṣuṣaivādhīyanta cakṣuṣācīyanta cakṣuṣaiṣu grahā agrṛhyanta cakṣuṣāstuvata cakṣuṣāśaṃsanyatkiṃ ca yajñe karma kriyate yatkiṃ ca yajñiyaṃ karma cakṣuṣaiva teṣu taccakṣurmayeṣu cakṣuścitsu cakṣurmayamakriyata tadyatkiṃ cemāni bhūtāni cakṣuṣā paśyanti teṣāmeva sā kṛtistānevādadhati tāṃścinvanti teṣu grahāngṛhṇanti teṣu stuvate teṣu śaṃsantyetāvatī vai cakṣuṣo vibhūtiretāvatī visṛṣṭiretāvaccakṣuḥ ṣaṭtriṃśa 10.5.3.[7] taccakṣuḥ śrotramasṛjata tadidaṃ śrotraṃ sṛṣṭamāvirabubhūṣanniruktataram mūrtataraṃ tadātmānamanvaicattattapo'tapyata tatprāmūrcattatṣaṭtriṃśataṃ sahasrāṇyapaśyadātmano'gnīnarkāṇcrotramayāñcrotracitaste śrotreṇaivādhīyanta śrotreṇācīyanta śrotreṇaiṣu grahā agṛhyanta śrotreṇāstuvata śrotreṇāśaṃsanyatkiṃ ca yajñe karma kriyate yatkiṃ ca yajñiyaṃ karma śrotreṇaiva teṣu tacrotramayeṣu śrotracitsu śrotramayamakriyata tadyatkiṃ cemāni bhūtāni śrotreṇa śṛṇvanti teṣāmeva sā kṛtistānevādadhati tāṃścinvanti teṣu grahāngṛhṇanti teṣu stuvate teṣu śaṃsantyetāvatī vai śrotrasya vibhūtiretāvatī visṛṣṭiretāvacrotraṃ ṣaṭtriṃśa 10.5.3.[8] tacrotraṃ karmāsṛjata tatprāṇānabhisamamūrcadimaṃ saṃdeghamannasaṃdehamakṛtsnaṃ vai karmarte prāṇebhyo'kṛtsnā uvai prāṇā ṛte karmaṇaḥ 10.5.3.[9] tadidaṃ karma sṛṣṭamāvirabubhūṣat niruktataram mūrtataraṃ tadātmānamanvaicattattapo'tapyata tatprāmūrcattatṣaṭtriṃśataṃ sahasrāṇyapaśyadātmano'gnīnarkānkarmamayānkarmacitaste karmaṇaivādhīyanta karmaṇācīyanta karmaṇaiṣu grahā agṛhyanta karmaṇāstuvata karmaṇāśaṃsanyatkiṃ ca yajñe karma kriyate yatkiṃ ca yajñiyaṃ karma karmaṇaiva teṣu tatkarmamayeṣu karmacitsu karmamayamakriyata tadyatkiṃ cemāni bhūtāni karma kurvate teṣāmeva sā kṛtistānevādadhati tāṃścinvanti teṣu grahāngṛhṇanti teṣu stuvate teṣu śaṃsantyetāvatī vai karmaṇo vibhūtiretāvatī visṛṣṭiretāvatkarma ṣaṭtriṃśa 10.5.3.[10] tatkarmāgnimasṛjata āvistarāṃ vā agniḥ karmaṇaḥ karmaṇā hyenaṃ janayanti karmaṇendhate 10.5.3.[11] so'yamagniḥ sṛṣṭa āvirabubhūṣat niruktataro mūrtataraḥ sa ātmānamanvaicatsa tapo'tapyata sa prāmūrcatsa ṣaṭtriṃśataṃ sahasrāṇyapaśyadātmano'gnīnarkānagnimayānagnicitaste'gninaivādhīyantāgninācīyan tāgninaiṣu grahā agṛhyantāgnināstuvatāgnināśaṃsanyatkiṃ ca yajñe karma kriyate yatkiṃ ca yajñiyaṃ karmāgninaiva teṣu tadagnimayeṣvagnicitsvagnimayamakriyata tadyatkiṃ cemāni bhūtānyagnimindhate teṣāmeva sā kṛtistānevādadhati tāṃścinvanti teṣu grahāngṛhṇanti teṣu stuvate teṣu śaṃsantyetāvatī vā agnervibhūtiretāvatī visṛṣṭiretāvānagniḥ ṣaṭtriṃśatsahasrāṇyagnayo=rkāsteṣāmekaika eva tāvānyāvānasau pūrvaḥ 10.5.3.[12] te haite vidyācita eva tānhaitānevaṃvide sarvadā sarvāṇi bhūtāni cinvantyapi svapate vidyayā haivaita evaṃvidaścitā bhavanti 10.5.4.[1] ayaṃ vāva loka eṣo'gniścitaḥ tasyāpa eva pariśrito manuṣyā yajuṣmatya iṣṭakāḥ sūdadohā oṣadhayaśca vanaspatayaśca purīṣamāhutayaḥ samidho'gnirlokampṛṇā tadvā etatsarvamagnimevābhisampadyate tatsarvo'gnirlokampṛṇāmabhisampadyate sa yo haitadevaṃ veda lokampṛṇāmenam bhūtametatsarvamabhisampadyate 10.5.4.[2] antarikṣaṃ ha tvevaiṣo'gniścitaḥ tasya dyāvāpṛthivyoreva saṃdhiḥ pariśritaḥ pareṇa hāntarikṣaṃ dyāvāpṛthivī saṃdhattastāḥ pariśrito vayāṃsi yajuṣmatya iṣṭakā varṣaṃ sūdadohā marīcayaḥ purīṣamāhutayaḥ samidho vāyurlokampṛṇā tadvā etatsarvaṃ vāyumevābhisampadyate tatsarvo'gnirlo 10.5.4.[3] dyaurha tvevaiṣo'gniścitaḥ tasyāpa eva pariśrito yathā ha vā idaṃ kośaḥ samubjita evamime lokā apsvantastadyā imāṃlokānpareṇāpastāḥ pariśrito devā yajuṣmatya iṣṭakā yadevaitasmiṃloke'nnaṃ tatsūdadohā nakṣatrāṇi purīṣamāhutayaḥ samidha ādityo lokampṛṇā tadvā etatsarvamādityamevābhisampadyate tatsarvo'gnirlo 10.5.4.[4] ādityo ha tvevaiṣo'gniścitaḥ tasya diśa eva pariśritastāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatānyādityaṃ diśaḥ samantam pariyanti raśmayo yajuṣmatya iṣṭakāstāḥ ṣaṣṭiścaiva trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatānyādityasya raśmayastadyatpariśritsu yajuṣmatīḥ pratyarpayati raśmīṃstaddikṣu pratyarpayatyatha yadantarā diśaśca raśmīṃśca tatsūdadohā atha yaddikṣu ca raśmiṣu cānnaṃ tatpurīṣaṃ tā āhutayastāḥ samidho'tha yaddiśa iti ca raśmaya iti cākhyāyate tallokampṛṇā tadvā etatsarvaṃ diśa iti caiva raśmaya iti cākhyāyate tatsarvo'gnirlo 10.5.4.[5] nakṣatrāṇi ha tvevaiṣo'gniścitaḥ tāni vā etāni saptaviṃśatirnakṣatrāṇi saptaviṃśatiḥ saptaviṃśatirhopanakṣatrāṇyekaikaṃ nakṣatramanūpatiṣṭhante tāni sapta ca śatāni viṃśatiścādhi ṣaṭtriṃśattato yāni sapta ca śatāni viṃśatiśceṣṭakā eva tāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni pariśritaḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni yajuṣmatyo'tha yānyadhi ṣaṭtriṃśatsa trayodaśo māsaḥ sa ātmā triṃśadātmā pratiṣṭhā dve śira eva ṣaṭtriṃśyau tadyatte dve bhavato dvyakṣaraṃ hi śiro'tha yadantarā nakṣatre tatsūdadohā atha yannakṣatreṣvannaṃ tatpurīṣaṃ tā āhutayastāḥ samidho'tha yannakṣatrāṇītyākhyāyate tallokampṛṇā tadvā etatsarvaṃnakṣatrāṇītyevākhyāyate tatsarvo'gnirlo 10.5.4.[6] tā vā etāḥ ekaviṃśatirbṛhatya ekaviṃśo vai svargo loko bṛhatī svargo lokastadeṣa svargaṃ lokamabhisampadyata ekaviṃśaṃ ca stomam bṛhatīṃ ca candaḥ 10.5.4.[7] candāṃsi ha tvevaiṣo'gniścitaḥ tāni vā etāni sapta candāṃsi caturuttarāṇi tricāni teṣāṃ sapta ca śatāni viṃśatiścākṣarāṇyadhi ṣaṭtriṃśattato yāni sapta ca śatāni viṃśatiśceṣṭakā eva tāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni pariśritaḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni yajuṣmatyo'tha yānyadhi ṣaṭtriṃśatsa trayodaśo māsaḥ sa ātmā triṃśadātmā pratiṣṭhā dve prāṇā dve śira eva ṣaṭtriṃśyau tadyatte dve bhavato dvyakṣaraṃ hi śiraḥ 10.5.4.[8] tasyai vā etasyai ṣaṭtriṃśadakṣarāyai bṛhatyai yāni daśa prathamānyakṣarāṇi sā daśākṣaraikapadātha yāni viṃśatiḥ sā viṃśatyakṣarā dvipadātha yāni triṃśatsā triṃśadakṣarā virāḍatha yāni trayastriṃśatsā trayastriṃśadakṣarātha yāni catustriṃśatsā catustriṃśadakṣarā svarāḍatha yatsarvaiścandobhirayamagniścitastadaticandāstā u sarvā iṣṭakā eveṣṭaketi trīṇyakṣarāṇi tripadā gāyatrī tenaiṣa gāyatro'gnirmṛdāpa iti trīṇyakṣarāṇi tripadā gāyatrī teno evaiṣa gāyatro'tha yadantarā candasī tatsūdadohā atha yaccandaḥsvannaṃ tatpurīṣaṃ tā āhutayastāḥ samidho'tha yaccandāṃsītyākhyāyate tallokampṛṇā tadvā etatsarvaṃ candāṃsītyevākhyāyate tatsarvo'gnirlo 10.5.4.[9] tā vā etāḥ ekaviṃśatirbṛhatya ekaviṃśo vai svargo loko bṛhatī svargo lokastadeṣa svargaṃ lokamabhisampadyata ekaviṃśaṃ ca stomam bṛhatīṃ ca candaḥ 10.5.4.[10] saṃvatsaro ha tvevaiṣo'gniścitaḥ tasya rātraya eva pariśritastāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatāni saṃvatsarasya rātrayo'hāni yajuṣmatya iṣṭakāstāḥ ṣaṣṭiścaiva trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatāni saṃvatsarasyāhānyatha yā amūḥ ṣaṭtriṃśadiṣṭakā atiyanti yaḥ sa trayodaśo māsa ātmārdhamāsāśca te māsāśca caturviṃśatirardhamāsā dvādaśa māsā atha yadantarāhorātre tatsūdadohā atha yadahorātreṣvannaṃ tatpurīṣaṃ tā āhutayastāḥ samidho'tha yadahorātrāṇītyākhyāyate tallokampṛṇā tadvā etatsarvamahorātrāṇītyevākhyāyate tatsarvo'gnirlo 10.5.4.[11] tā vā etāḥ ekaviṃśatirbṛhatya ekaviṃśo vai svargo loko bṛhatī svargo lokastadeṣa svargaṃ lokamabhisampadyate ekaviṃśaṃ ca stomam bṛhatīṃ ca candaḥ 10.5.4.[12] ātmā ha tvevaiṣo'gniścitaḥ tasyāsthīnyeva pariśritastāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatāni puruṣasyāsthīni majjāno yajuṣmatya iṣṭakāstāḥ ṣaṣṭiścaiva trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatāni puruṣasya majjāno'tha yā amūḥ ṣaṭtriṃśadiṣṭakā atiyanti yaḥ sa trayodaśo māsa ātmā prāṇaḥ sa tasya triṃśadātmanvidhāḥ pratiṣṭhāyāṃ dve śīrṣandve tadyatte dve bhavato dvikapālaṃ hi śiro'tha yenemāni parvāṇi saṃtatāni tatsūdadohā athaitattrayaṃ yenāyamātmā pracanno loma tvaṅmāṃsamiti tatpurīṣaṃ yatpibati tā āhutayo yadaśnāti tāḥ samidho'tha yadātmetyākhyāyate tallokampṛṇā tadvā etatsarvamātmetyevākhyāyate tatsarvo'gnirlo 10.5.4.[13] tā vā etāḥ ekaviṃśatirbṛha 10.5.4.[14] sarvāṇi ha tveva bhūtāni sarve devā eṣo'gniścita āpo vai sarve devāḥ sarvāṇi bhūtāni tā haitā āpa evaiṣo'gniścitastasya nāvyā eva pariśritastāḥ ṣaṣṭiśca trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatānyādityaṃ nāvyāḥ samantam pariyanti nāvyā u eva yajuṣmatya iṣṭakāstāḥ ṣaṣṭiścaiva trīṇi ca śatāni bhavanti ṣaṣṭiśca ha vai trīṇi ca śatānyādityaṃ nāvyā abhikṣarantyatha yadantarā nāvye tatsūdadohā atha yā amūḥ ṣaṭtriṃśadiṣṭakā atiyanti yaḥ sa trayodaśo māsa ātmāyameva sa yo'yaṃ hiraṇmayaḥ puruṣaḥ 10.5.4.[15] tasyaite pratiṣṭhe rukmaśca puṣkaraparṇaṃ cāpaścādityamaṇḍalaṃ ca srucau bāhū tāvindrāgnī dve svayamātṛṇe iyaṃ cāntarikṣaṃ ca tisro viśvajyotiṣa etā devatā agnirvāyurāditya etā hyeva devatā viśvaṃ jyotirdvādaśartavyāḥ sa saṃvatsaraḥ sa ātmā pañca pañcacūḍāḥ sa yajñaste devā atha yadvikarṇī ca svayamātṛṇā cāśmā pṛśniryaścite'gnirnidhīyate sā pañcatrīṃśī lokampṛṇāyai yajuḥ ṣaṭtriṃśī so'syaiṣa sarvasyāntamevātmā sa eṣa sarvāsāmapām madhye sa eṣa sarvaiḥ kāmaiḥ sampanna āpo vai sarve kāmāḥ sa eṣo'kāmaḥ sarvakāmo na hyetaṃ kasya cana kāmaḥ 10.5.4.[16] tadeṣa śloko bhavati vidyayā tadārohanti yatra kāmāḥ parāgatāḥ na tatra dakṣiṇā yanti nāvidvāṃsastapasvina iti na haiva taṃ lokaṃ dakṣiṇābhirna tapasānevaṃvidaśnuta evaṃvidāṃ haiva sa lokaḥ 10.5.4.[17] abhram purīṣam candramā āhutayo nakṣatrāṇi samidho yaccandramā nakṣatre vasatyāhutistatsamidhi vasatyetadu vā āhuterannameṣā pratiṣṭhā tasmādāhutirna kṣīyata etaddhyasyā annameṣā pratiṣṭhātha yaddevā ityākhyāyate tallokampṛṇā tadvā etatsarvaṃ devā ityevākhyāyate 10.5.4.[18] tadetadṛcābhyuktam viśve devā anu tatte yajurguriti sarvāṇi hyatra bhūtāni sarve devā yajureva bhavanti tatsarvo'gnirlokampṛṇāmabhisampadyate sa yo haitadevaṃ veda lokampṛṇāmenam bhūtametatsarvamabhisampadyate 10.5.4.[19] tā vā etāḥ ekaviṃśatirbṛhatya ekaviṃśo vai svargo loko bṛhatī svargo lokastadeṣa svargaṃ lokamabhisampadyata ekaviṃśaṃ ca stomam bṛhatīṃ ca candaḥ 10.5.5.[1] kuśrirha vājaśravaso'gniṃ cikye taṃ hovāca suśruvāḥ kauṣyo gautama yadagnimacaiṣīḥ prāñcamenamacaiṣīḥ pratyañcamenamacaiṣīrnyañcamenamacaiṣīruttānamenamacaiṣīḥ 10.5.5.[2] yadyahainam prāñcamacaiṣīḥ yathā parāca āsīnāya pṛṣṭhato'nnādyamupāharettādṛktanna te haviḥ pratigrahīṣyati 10.5.5.[3] yadyu vā enam pratyañcamacaiṣīḥ kasmādasya tarhi paścātpucamakārṣīḥ 10.5.5.[4] yadyu vā enaṃ nyañcamacaiṣīḥ yathā nīcaḥ śayānasya pṛṣṭhe'nnādyam pratiṣṭhāpayettādṛktannaiva te haviḥ pratigrahīsyati 10.5.5.[5] yadyu vā enamuttānamacaiṣīḥ na vā uttānaṃ vayaḥ svargaṃ lokamabhivahati na tvā svargaṃ lokamabhivakṣyatyasvargya u te bhaviṣyatīti 10.5.5.[6] sa hovāca prāñcamenamacaiṣam pratyañcamenamacaiṣaṃ nyañcamenamacaiṣamuttānamenamacaiṣaṃ sarvā anu diśa enamacaiṣamiti 10.5.5.[7] sa yatprāñcam puruṣamupadadhāti prācyau srucau tatprāṅ cīyate'tha yatpratyañcaṃ kūrmamupadadhāti pratyañci paśuśīrṣāṇi tatpratyaṅ cīyate'tha yannyañcaṃ kūrmamupadadhāti nyañci paśuśīrṣāṇi nīcīriṣṭakāstannyaṅ cīyate'tha yaduttānam puruṣamupadadhātyuttāne srucā uttānamulūkhalamuttānāmukhāṃ taduttānaścīyate'tha yatsarvā anu diśaḥ parisarpamiṣṭakā upadadhāti tatsarvataścīyate 10.5.5.[8] atha ha koṣā dhāvayantaḥ nirūḍhaśirasamagnimupādhāvayāṃ cakrusteṣāṃ haika uvāca śrīrvai śiraḥ śriyamasya nirauhītsarvajyāniṃ jyāsyata iti sa ha tathaivāsa 10.5.5.[9] atha haika uvāca prāṇā vai śiraḥ prāṇānasya nirauhītkṣipre'muṃ lokameṣyatīti sa u ha tathaivāsa 10.5.5.[10] ūrdhvo vā eṣa etaccīyate yaddarbhastambo logeṣṭakāḥ puṣkaraparṇaṃ rukmapuruṣau srucau svayamātṛṇā dūrveṣṭakā dviyajū retaḥsicau viśvajyotirṛtavye aṣāḍhā kūrmo'tha hāsyaitadeva pratyakṣatamāṃ śiro yaścite'gnirnidhīyate tasmānna nirūhet 10.6.1.[1] atha haite'ruṇe aupaveśau samājagmuḥ satyayajñaḥ pauluṣirmahāśālo jābālo buḍila āśvatarāśvirindradyumno bhāllaveyo janaḥ śārkarākṣyaste ha vaiśvānare samāsata teṣāṃ ha vaiśvānare na samiyāya 10.6.1.[2] te hocuḥ aśvapatirvā ayaṃ kaikeyaḥ samprati vaiśvānaraṃ veda taṃ gacāmeti te hāśvapatiṃ kaikeyamājagmustebhyo ha pṛthagāvasathānpṛthagapacitīḥ pṛthakṣāhasrāntsomānprovāca te ha prātarasaṃvidānā eva samitprāṇayaḥ praticakramira upa tvāyāmeti 10.6.1.[3] sa hovāca yannu bhagavanto'nūcānā anūcānaputrāḥ kimidamiti te hocurvaiśvānaraṃ ha bhagavāntsamprati veda taṃ no brūhīti sa hovāca samprati khalu nvā ahaṃ vaiśvānaraṃ vedābhyādhatta samidha upetā stheti 10.6.1.[4] sa hovācāruṇamaupaveśiṃ gautama kaṃ tvaṃ vaiśvānaraṃ vettheti pṛthivīmeva rājanniti hovācomiti hovācaiṣa vai vaiśvānara etaṃ hi vai tvam pratiṣṭhāṃ vaiśvānaraṃ vettha tasmāttvam pratiṣṭhitaḥ prajayā paśubhirasi yo vā etam pratiṣṭhāṃ vaiśvānaraṃ vedāpa punarmṛtyuh+ jayati sarvamāyureti pādau tvā etau vaiśvānarasya pādau te'mlāsyatāṃ yadi ha nāgamiṣya iti pādau te'viditāvabhaviṣyatāṃ yadi ha nāgamiṣya iti vā 10.6.1.[5] atha hovāca satyayajñam pauluṣim prācīnayogya kaṃ tvaṃ vaiśvānaraṃ vetthetyapa eva rājanniti hovācomiti hovācaiṣa vai rayirvaiśvānara etaṃ hi vai tvaṃ rayiṃ vaiśvānaraṃ vettha tasmāttvaṃ rayimānpuṣṭimānasi yo vā etaṃ rayiṃ vaiśvānaraṃ vedāpa punarmṛtyuṃ jayati sarvamāyureti vastistvā eṣa vaiśvānarasya vastistvāhāsyadyadi ha nāgamiṣya iti vastiste'vidito'bhaviṣyadyadi ha nāgamiṣya iti vā 10.6.1.[6] atha hovāca mahāśālaṃ jābālam aupamanyava kaṃ tvaṃ vaiśvānaraṃ vetthetyākāśameva rājanniti hovācomiti hovācaiṣa vai bahulo vaiśvānara etaṃ hi vai tvam bahulaṃ vaiśvānaraṃ vettha tasmāttvam bahuḥ prajayā paśubhirasi yo vā etam bahulaṃ vaiśvānaraṃ vedāpa punarmṛtyuṃ jayati sarvamāyuretyātmā tvā eṣa vaiśvānarasyātmā tvāhāsyadyadi ha nāgamiṣya ityātmā te'vidito'bhaviṣyadyadi ha nāgamiṣya iti vā 10.6.1.[7] atha hovāca buḍilamāśvatarāśvim vaiyāghrapadya kaṃ tvaṃ vaiśvānaraṃ vettheti vāyumeva rājanniti hovācomiti hovācaiṣa vai pṛthagvartmā vaiśvānara etaṃ hi vai tvam pṛthagvartmānaṃ vaiśvānaraṃ vettha tasmāttvām pṛthagrathaśreṇayo'nuyānti yo vā etam pṛthagvartmānaṃ vaiśvānaraṃ vedāpa punarmṛtyuṃ jayati sarvamāyureti prāṇastvā eṣa vaiśvānarasya prāṇastvāhāsyadyadi ha nāgamiṣya iti prāṇaste'vidito'bhaviṣyadyadi ha nāgamiṣya iti vā 10.6.1.[8] atha hovācendradyumnam bhāllaveyam vaiyāghrapadya kaṃ tvaṃ vaiśvānaraṃ vetthetyādityameva rājanniti hovācomiti hovācaiṣa vai sutatejā vaiśvānara etaṃ hi vai tvaṃ sutatejasaṃ vaiśvānaraṃ vettha tasmāttavaiṣa suto'dyamānaḥ pacyamāno'kṣīyamāṇo gṛheṣu tiṣṭhati yo vā etaṃ sutatejasaṃ vaiśvānaraṃ vedāpa punarmṛtyuṃ jayati sarvamāyureti cakṣustvā etadvaiśvānarasya cakṣustvāhāsyadyadi ha nāgamiṣya iti cakṣuste'viditamabhaviṣyadyadi ha nāgamiṣya iti vā 10.6.1.[9] atha hovāca janaṃ śārkarākṣyam sāyavasa kaṃ tvaṃ vaiśvānaraṃ vettheti divameva rājanniti hovācomiti hovācaiṣa vā atiṣṭhā vaiśvānara etaṃ hi vai tvamatiṣṭhāṃ vaiśvānaraṃ vettha tasmāttvaṃ samānānatitiṣṭhasi yo vā etamatiṣṭhāṃ vaiśvānaraṃ vedāpa punarmṛtyuṃ jayati sarvamāyureti mūrdhā tvā eṣa vaiśvānarasya mūrdhā tvāhāsyadyadi ha nāgamiṣya iti mūrdhā te'vidito'bhaviṣyadyadi ha nāgamiṣya iti vā 10.6.1.[10] tānhovāca ete vai yūyam pṛthagvaiśvānarānvidvāṃsaḥ pṛthagannamaghasta prādeśamātramiva ha vai devāḥ suviditā abhisampannāstathā tu va enānvakṣyāmi yathā prādeśamātramevābhisampādayiṣyāmīti 10.6.1.[11] sa hovāca mūrdhānamupadiśanneṣa vā atiṣṭhā vaiśvānara iti cakṣuṣī upadiśannuvācaiṣa vai sutatejā vaiśvānara iti nāsike upadiśannuvācaiṣa vai pṛthagvartmā vaiśvānara iti mukhyamākāśamupadiśannuvācaiṣa vai bahulo vaiśvānara iti mukhyā apa upadiśannuvācaiṣa vai rayirvaiśvānaro iti cubukamupadiśannuvācaiṣa vai pratiṣṭhā vaiśvānara iti sa eṣo'gnirvaiśvānaro yatpuruṣaḥ sa yo haitamevamagniṃ vaiśvānaram puruṣavidham puruṣe'ntaḥ pratiṣṭhitaṃ vedāpa punarmṛtyuṃ jayati sarvamāyureti na hāsya bruvāṇaṃ cana vaiśvānaro hinasti 10.6.2.[1] dvayaṃ vā idamattā caivādyaṃ ca tadyadobhayaṃ samāgacatyattaivākhyāyate nādyam 10.6.2.[2] sa vai yaḥ so'ttāgnireva saḥ tasminyatkiṃ cābhyādadhatyāhitaya evāsya tā āhitayo ha vai tā āhutaya ityācakṣate paro'kṣam paro'kṣakāmā hi devāḥ 10.6.2.[3] ādityo vā attā tasya candramā evāhitayaścandramasaṃ hyāditya ādadhatītyadhidevatam 10.6.2.[4] athādhyātmam prāṇo vā attā tasyānnamevāhitayo'nnaṃ hi prāṇa ādadhatīti nvagneḥ 10.6.2.[5] athārkasya agnirvā arkastasyāhutaya eva kamāhutayo hyagnaye kam 10.6.2.[6] ādityo vā arkaḥ tasya candramā eva kaṃ candramā hyādityāya kamityadhidevatam 10.6.2.[7] athādhyātmam prāṇo vā arkastasyānnameva kamannaṃ hi prāṇāya kamiti nvevārkasya 10.6.2.[8] athokthasya agnirvā uktasyāhutaya eva thamāhutibhirhyagniruttiṣṭhati 10.6.2.[9] ādityo vā uk tasya candramā eva thaṃ candramasā hyāditya uttiṣṭhatītyadhidevatam 10.6.2.[10] athādhyātmam prāṇo vā uktasyānnameva thamannena hi prāṇa uttiṣṭhatīti nvevokthasya sa eṣo'gnividho'rkavidha ukthavidho yatpuruṣaḥ sa yo haitamevamagnividhamarkavidhamukthavidham puruṣamupāste viduṣo haivāsyaivam bhrātṛvyo mlāyati 10.6.2.[11] prāṇena vā agnirdīpyate agninā vāyurvāyunāditya ādityena candramāścandramasā nakṣatrāṇi nakṣatrairvidyudetāvatī vai dīptirasmiṃśca loke'muṣmiṃśca sarvā haitāṃ dīptiṃ dīpyate'smiṃśca loke'muṣmiṃśca ya evaṃ veda 10.6.3.[1] satyam brahmetyupāsīta atha khalu kratumayo'yam puruṣaḥ sa yāvatkraturayamasmāllokātpraityevaṃkraturhāmuṃ lokam pretyābhisambhavati 10.6.3.[2] sa ātmānamupāsīta manomayam prāṇaśarīram bhārūpamākāśātmānaṃ kāmarūpiṇam manojavasaṃ satyasaṃkalpaṃ satyadhṛtiṃ sarvagandhaṃ sarvarasaṃ sarvā anu diśaḥ prabhūtaṃ sarvamidamabhyāptamavākkamanādaraṃ yathā vrīhirvā yavo vā śyāmāko vā śyāmākataṇḍulo vaivamayamantarātmanpuruṣo hiraṇmayo yathā jyotiradhūmamevaṃ jyāyāndivo jyāyānākāśājjyāyānasyai pṛthivyai jyāyāntsarvebhyo bhūtebhyaḥ sa prāṇasyātmaiṣa ma ātmaitamita ātmānam pretyābhisambhaviṣyāmīti yasya syādaddhā na vicikitsāstīti ha smāha śāṇḍilya evametaditi 10.6.4.[1] uṣā vā aśvasya medhyasya śiraḥ sūryaścakṣurvātaḥ prāṇo vyāttamagnirvaiśvānaraḥ saṃvatsara ātmāśvasya medhyasya dyauṣpṛṣṭhamantarikṣamudaram pṛthivī pājasyaṃ diśaḥ pārśve avāntaradiśaḥ parśava ṛtavo'ṅgāni māsāścārdhamāsāśca parvāṇyahorātrāṇi pratiṣṭhā nakṣatrāṇyasthīni nabho māṃsānyūvadhyaṃ sikatāḥ sindhavo gudā yakṛcca klomānaśca parvatā oṣadhayaśca vanaspatayaśca lomānyudyanpūrvārdho nimlocanjaghanārdho yadvijṛmbhate tadvidyotate yadvidhūnute tatstanayati yanmehati tadvarṣati vāgevāsya vāgaharvā aśvam purastānmahimānvajāyata tasya pūrve samudre yonīrātrirenam paścānmahimānvajāyata tasyāpare samudre yoniretau vā aśvam mahimānāvabhitaḥ sambabhūvaturhayo bhūtvā devānavahadvājī gandharvānarvāsurānaśvo manuṣyāntsamudra evāsya bandhuḥ samudro yoniḥ 10.6.5.[1] naiveha kiṃ canāgra āsīt mṛtyunaivedamāvṛtamāsīdaśanāyayāśanāyā hi mṛtyustanmano'kurutātmanvī syāmiti so'rcannacarattasyārcata āpo'jāyantārcate vai me kamabhūditi tadevārkyasyārkatvaṃ kaṃ ha vā asmai bhavati ya evametadarkyasyārkatvaṃ veda 10.6.5.[2] āpo vā arkaḥ tadyadapāṃ śara āsīttatsamahanyata sā pṛthivyabhavattasyāmaśrāmyattasya śrāntasya taptasya tejo raso niravartatāgniḥ 10.6.5.[3] sa tredhātmānaṃ vyakuruta ādityaṃ tṛtīyaṃ vāyuṃ tṛtīyaṃ sa eṣa prāṇastredhāvihitastasya prācī dikśiro'sau cāsau cermāvathāsya pratīcī dikpucamasau cāsau ca sakthyau dakṣiṇā codīcī ca pārśve dyauṣpṛṣṭhamantarikṣamudaramiyamuraḥ sa eṣo'psu pratiṣṭhito yatra kva caiti tadeva pratitiṣṭhatyevaṃ vidvān 10.6.5.[4] so'kāmayata dvitīyo ma ātmā jāyeteti sa manasā vācam mithunaṃ samabhavadaśanāyām mṛtyustadyadreta āsītsa saṃvatsaro'bhavanna ha purā tataḥ saṃvatsara āsa tametāvantaṃ kālamabibharyāvāntsaṃvatsarastametāvataḥ kālasya parastādasṛjata taṃ jātamabhivyādadātsa bhāṇakarotsaiva vāgabhavat 10.6.5.[5] sa aikṣata yadi vā imamabhimaṃsye kanīyo'nnaṃ kariṣya iti sa tayā vācā tenātmanedaṃ sarvamasṛjata yadidaṃ kiṃ carco yajūṃṣi sāmāni candāṃsi yajñānprajām paśūntsa yadyadevāsṛjata tattadattumadhriyata sarvaṃ vā attīti tadaditeradititvaṃ sarvasyāttā bhavati sarvamasyānnam bhavati ya evametadaditeradititvaṃ veda 10.6.5.[6] so'kāmayata bhūyasā yajñena bhūyo yajeyeti so'śrāmyatsa tapo'tapyata tasya śrāntasya taptasya yaśo vīryamudakrāmatprāṇā vai yaśo vīryaṃ tatprāṇeṣūtkrānteṣu śarīraṃ śvayitumadhriyata tasya śarīra eva mana āsīt 10.6.5.[7] so'kāmayata medhyaṃ ma idaṃ syādātmanvyanena syāmiti tato'śvaḥ samabhavadyadaśvattanmedhyamabhūditi tadevāśvamedhasyāśvamedhatvameṣa ha vā aśvamedhaṃ veda ya enamevaṃ veda 10.6.5.[8] tamanavarudhyevāmanyata taṃ saṃvatsarasya parastādātmana ālabhata paśūndevatābhyaḥ pratyauhattasam:tsarvadevatyam prokṣitam prājāpatyamālabhanta eṣa vā aśvamedho ya eṣa tapati tasya saṃvatsara ātmāyamagnirarkastasyeme lokā ātmānastāvetāvarkāmedhau so punarekaiva devatā bhavati mṛtyurevāpa punarmṛtyuṃ jayati nainam mṛtyurāpnoti mṛtyurasyātmā bhavati sarvamāyuretyetāsāṃ devatānāmeko bhavati ya evaṃ veda 10.6.5.[9] atha vaṃśaḥ samānamā sāṃjīvīputrātsāṃjīvīputro māṇḍūkāyanermāṇḍūkāyanirmāṇḍavyānmāṇḍavyaḥ kautsātkautso māhitthermāhitthirvāmakakṣāyaṇādvāmakakṣāyaṇo vātsyādvātsyaḥ śāṇḍilyācāṇḍilyaḥ kuśreḥ kuśriryajñavacaso rājastambāyanādyajñavacā rājastambāyanasturātkāvaṣeyātturaḥ kāvaṣeyaḥ prajāpateḥ prajāpatirbrahmaṇo brahma svayambhu brahmaṇe namaḥ