Aśvaghoṣa: Buddhacarita
CANTO 1
aikṣvāka ikṣvākusamaprabhāvaḥśākyeṣvaśakyeṣu viśuddhavṛttaḥ /
priyaḥ śaraccandra iva prajānāṃ śuddhodano nāma babhūva rājā // Bc_1.1 //
tasyendrakalpasya babhūva patnī dīptyā narendrasya samaprabhāvā /
padmeva lakṣmīḥ pṛthivīva dhīrā māyeti nāmnānupameva māyā // Bc_1.2 //
sārdha tayāsau vijahāra rājā nācintayadvaiśravaṇasya lakṣmīm /
tataśca vidheva samādhiyuktā garbha dadhe pāpavivarjitā sā // Bc_1.3 //
prāggarbhadhānnānmanujendrapatnī sitaṃ dadarśa dviparājamekam /
svapne viśantaṃ vapurātmanaḥ sā na tannimittaṃ samavāpa tāpam // Bc_1.4 //
sā tasya devapratimasya devī garbheṇa vaṃśaśriyamudvahantī /
śramaṃ na lebhe na śucaṃ na māyāṃ gantuṃ vanaṃ sā nibhṛtaṃ cakāṅkṣa // Bc_1.5 //
sā lumbinī nāma vanāntabhūmiṃ citradrūmāṃ caitrarathābhirāmām /
dhyānānukūlāṃ vijanāmiyeṣa tasyāṃ nivāsāya nṛpaṃ babhāṣe // Bc_1.6 //
āryāśayāṃ tāṃ pravaṇāṃ ca dharme vijñāya kautūhalaharṣapūrṇaḥ /
śivāt purād bhūmipatirjagāma tatprītaye nāpi vihārahetoḥ // Bc_1.7 //
tasminvane śrīmati rājapatnī prasūtikālaṃ samavekṣamāṇā /
śayyāṃ vitānopahitāṃ prapede nārīsahasrairabhinandyamānā // Bc_1.8 //
tataḥ prasannaśca babhūva puṣyastasyāśca devyā vratasaṃskṛtāyāḥ /
pārśvātsuto lokahitāya jajñe nirvedanaṃ caiva nirāmayaṃ ca // Bc_1.9 //
ūroryathaurvasya pṛthośca hastānmāndhāturindrapratimasya mūrdhnaḥ /
kakṣīvataścaiva bhujāṃsadeśāttathāvidhaṃ tasya babhūva janma // Bc_1.10 //
krameṇa garbhādabhiniḥsṛtaḥ san babhau cyutaḥ khādiva yonyajātaḥ /
kalpeṣvanekeṣu ca bhāvitātmā yaḥ saṃprajānansuṣuve na mūḍhaḥ // Bc_1.11 //
dīptyā ca dhairyeṇa ca yo rarāja bālo ravibhūmimivāvatīrṇaḥ /
tathātidīpto 'pi nirīkṣyamāṇo jahāra cakṣūṃṣi yathā śaśāṅkaḥ // Bc_1.12 //
sa hi svagātraprabhayojjvalantyā dīpaprabhāṃ bhāskaravanmumoṣa /
mahārhajāmbūnadacāruvarṇo vidyotayāmāsa diśaśca sarvāḥ // Bc_1.13 //
anākulānyubjasamudgatāni niṣpeṣavadvyāyatavikramāṇi /
tathaiva dhīrāṇi padāni sapta saptarṣitārāsadṛśo jagāma // Bc_1.14 //
bodhāya jāto 'smi jagaddhitārthamantyā bhavotpattiriyaṃ mameti /
caturdiśaṃ siṃhagatirvilokya vāṇī ca bhavyārthakarīmuvāca // Bc_1.15 //
khātprasrūte candramarīciśubhre dve vāridhāre śiśiroṣṇavīrye /
śarīrasaṃsparśasukhāntarāya nipetaturmūrdhani tasya saumye // Bc_1.16 //
śrīmadvitāne kanakojjvalāṅge vaiḍūryapāde śayane śayānam /
yadgauravātkāñcanapadmahastā yakṣādhipāḥ saṃparivārya tasthuḥ // Bc_1.17 //
adṛśyabhāvāśca divaukasaḥ khe yasya prabhāvātpraṇataiḥ śīrobhiḥ /
ādhārayan pāṇḍaramātapatraṃ bodhāya jepuḥ paramāśiṣaśca // Bc_1.18 //
mahoragā dharmaviśeṣatarṣād buddheṣvatīteṣu kṛtādhikārāḥ /
yamavyajan bhaktiviśiṣṭanetrā mandārapuṣpaiḥ samavākiraṃśca // Bc_1.19 //
tathāgatotpādaguṇena tuṣṭāḥ śuddhādhivāsāśca viśuddhasattvāḥ /
devā nanandurvigate 'pi rāge magnasya duḥkhe jagato hitāya // Bc_1.20 //
yasya prasūtau girirājakīlā vātāhatā nauriva bhūścacāla /
sacandanā cotpalapadmagarbhā papāta vṛṣṭirgaganādanabhrāt // Bc_1.21 //
vātā vavuḥ sparśasukhā manojñā divyāni vāsāṃsyavapātayantaḥ /
sūryaḥ sa evābhyadhikaṃ cakāśe jajvāla saumyārciranīrito 'gniḥ // Bc_1.22 //
prāguttare cāvasathapradeśe kūpaḥ svayaṃ prādurabhūtsitāmbuḥ
antaḥpurāṇyāgatavismayāni yasmin kriyāstīrtha iva pracakruḥ // Bc_1.23 //
dharmārthibhirbhūtagaṇaiśca divyaistaddarśanārtha vanamāpupūre /
kautūhalenaiva ca pādapebhyaḥ puṣpāṇyakāle 'pyavapātayadbhiḥ // Bc_1.24 //
bhūtairasaumyaiḥ parityaktahiṃsairnākāri pīḍā svagaṇe pare vā /
loke hi sarvāśca vinā prayāsaṃ rujo narāṇāṃ śamayāṃbabhūvuḥ // Bc_1.25 //
kalaṃ praṇeduḥ mṛgapakṣiṇaśca śāntāmbuvāhāḥ sarito babhūvuḥ /
diśaḥ prasedurvimale nirabhre vihāyase dundubhayo nineduḥ // Bc_1.26 //
lokasya mokṣāya gurau prasūte śamaṃ prapede jagadavyavastham /
prāpyeva nāthaṃ khalu nītimantam eko na māro mudamāpa loke // Bc_1.27 //
divyādbhutaṃ janma nirīkṣya tasya dhīro 'pi rājā bahukṣobhametaḥ /
snehādasau bhītipramodajanye dve vāridhāre mumuce narendraḥ // Bc_1.28 //
amānuṣī tasya niśamya śaktiṃ mātā prakṛtyā karuṇārdracittā /
prītā ca bhītā ca babhūva devī śītoṣṇamiśreva jalasya dhārā // Bc_1.29 //
nirīkṣamāṇā bhayahetumeva dhyātuṃ na śekuḥ vanitāḥ pravṛddhāḥ /
pūtāśca tā maṅgalakarma cakruḥ śivaṃ yayācuḥ śiśave suraughān // Bc_1.30 //
viprāśca khyātāḥ śrutaśīlavāgbhiḥ śrutvā nimittāni vicārya samyak / mukhaiḥ praphullaiścakitaiśca dīptaiḥ / bhītaprasannaṃ nṛpametya procuḥ // Bc_1.31 //
śamepsavo ye bhuvi santi sattvāḥ / putraṃ vinecchanti guṇaṃ na kañcit / tvatputra eṣo 'sti kulapradīpaḥ / nṛtyotsavaṃ tvadya vidhehi rājan // Bc_1.32 //
vihāya cintāṃ bhava śāntacitto modasva vaṃśastava vṛddhibhāgī /
lokasya netā tava putrabhūtaḥ duḥkhārditānāṃ bhuvi eṣa trātā // Bc_1.33 //
dīpaprabho 'yaṃ kanakojjvalāṅgaḥ sulakṣaṇairyaistu samanvito 'sti /
nidhirguṇānāṃ samaye sa gatāṃ buddharṣibhāvaṃ paramāṃ śriyaṃ vā // Bc_1.34 //
icchedasau vai pṛthivīśriyaṃ cet nyāyena jitvā pṛthivī samagrām /
bhūpeṣu rājeta yathā prakāśaḥ graheṣu sarveṣu ravervibhāti // Bc_1.35 //
mokṣāya cedvā vanameva gacchet / tattvena samyak sa vijitya sarvān /
matān pṛthivyāṃ bahumānametaḥ rājeta śaileṣu yathā sumeruḥ // Bc_1.36 //
yathā hiraṇyaṃ śuci dhātumadhye merurgirīṇāṃ sarasāṃ samudraḥ /
tārāsu candrastapatāṃ ca sūryaḥ putrastathā te dvipadeṣu varyaḥ // Bc_1.37 //
tasyākṣiṇī nirnimiṣe viśāle snigdhe ca dīpte vimale tathaiva /
niṣkampakṛṣṇāyataśuddhapakṣme draṣṭuṃ samarthe khalu sarvabhāvān // Bc_1.38 //
kasmānnu hetoḥ kathitānbhavadbhiḥ varānguṇān dhārayate kumāraḥ /
prāpurna pūrve munayo nṛpāśca rājñeti pṛṣṭā jagadus dvijāstam // Bc_1.39 //
khyātāni karmāṇi yaśo matiśca pūrva na bhūtāni bhavanti paścāt /
guṇā hi sarvāḥ prabhavanti hetoḥ nidarśanānyatra ca no nibodha // Bc_1.40 //
yadrājaśāstraṃ bhṛguraṅgirā vā na cakraturvaśakarāvṛṣī tau /
tayoḥ sutau saumya sasarjatustatkālena śukraśca bṛhaspatiśca // Bc_1.41 //
sārasvataścāpi jagāda naṣṭaṃ vedaṃ punaryaṃ dadṛśurna pūrve /
vyāsastathainaṃ bahudhā cakāra na yaṃ vasiṣṭhaḥ kṛtavānaśaktiḥ // Bc_1.42 //
vālmīkirādau ca sasarja padyaṃ jagrantha yanna cyavano maharṣiḥ /
cikitsitaṃ yacca cakāra nātriḥ paścāttadātreya ṛṣirjagāda // Bc_1.43 //
yacca dvijatvaṃ kuśiko na lebhe tadgādhinaḥ sunūravāpa rājan /
velāṃ samudre sagaraśca dadhre nekṣvākavo yāṃ prathamaṃ babandhuḥ // Bc_1.44 //
ācāryakaṃ yogavidhau dvijānāmaprāptamanyairjanako jagāma /
khyātāni karmāṇi ca yāni śaureḥ śūrādayasteṣvabalā babhūvuḥ // Bc_1.45 //
tasmātpramāṇaṃ na vayo na vaṃśaḥ kaścitkvacicchraiṣṭhyamupaiti loke /
rājñāmṛṣīṇāṃ ca hi tāni tāni kṛtāni putrairakṛtāni pūrvaiḥ // Bc_1.46 //
evaṃ nṛpaḥ pratyayitairdvijaistairāśvāsitaścāpyabhinanditaśca /
śaṅkāmaniṣṭāṃ vijahau manastaḥ praharṣamevādhikamāruroha // Bc_1.47 //
prītaśca tebhyo dvijasattamebhyaḥ satkārapūrva pradadau dhanāni /
bhūyādayaṃ bhūmipatiryathokto yāyājjarāmetya vanāni ceti // Bc_1.48 //
atho nimittaiśca tapobalācca tajjanma janmāntakarasya buddhvā /
śākyeśvarasyālayamājagāma saddharmatarṣādasito maharṣiḥ // Bc_1.49 //
taṃ brahmavidbrahmavidaṃ jvalantaṃ brāhmyā śriyā caiva tapaḥśriyā ca /
rājño gururgauravasatkriyābhyāṃ praveśāyāmāsa narendrasadma // Bc_1.50 //
sa pārthivāntaḥpurasaṃnikarṣa kumārajanmāgataharṣavegaḥ /
viveśa dhīro vanasaṃjñayeva tapaḥprakarṣācca jarāśrayācca // Bc_1.51 //
tato nṛpastaṃ munimāsanasthaṃ pādyārdhyapūrvaṃ pratipūjya samyak /
nimantrayāmāsa yathopacāraṃ purā vasiṣṭhaṃ sa ivāntidevaḥ // Bc_1.52 //
dhanyo 'smyanugrāhyamidaṃ kulaṃ me / yanmāṃ didṛkṣurbhagavānupetaḥ /
ājñāpyatāṃ kiṃ karavāṇi saumya śiṣyo 'smi viśrambhitumarhasīti // Bc_1.53 //
evaṃ nṛpeṇopanimantritaḥ sansarveṇa bhāvena muniryathāvat /
sa vismayotphullaviśāladṛṣṭirgambhīradhīrāṇi vacāṃsyuvāca // Bc_1.54 //
mahātmani tvayyupapannametatpriyātithau tyāgini dharmakāme /
sattvānvayajñānavayo 'nurūpā snigdhā yadevaṃ mayi me matiḥ syāt // Bc_1.55 //
etacca tadyena nṛparṣayaste / dharmeṇa sūkṣmeṇa dhanānyavāpya /
nityaṃ tyajanto vidhivadbabhūvustapobhirāḍhyā vibhavairdaridrāḥ // Bc_1.56 //
prayojanaṃ yattu mamopayāne tanme śṛṇu prītimupehi ca tvam /
divyā mayādityapathe śrutā vāgbodhāya jātastanayastaveti // Bc_1.57 //
śrutvā vacastacca manaśca yuktvā jñātvā nimittaiśca tato 'smyupetaḥ /
didṛkṣayā śākyakuladhvajasya śakradhvajasyeva samucchritasya // Bc_1.58 //
ityetadevaṃ vacanaṃ niśamya praharṣasaṃbhrāntagatinarendraḥ /
ādāya dhātryaṅkagataṃ kumāraṃ saṃdarśayāmāsa tapodhanāya // Bc_1.59 //
cakrāṅkapādaṃ sa tato maharṣirjālāvanaddhāṅgulipāṇipādam /
sorṇabhruvaṃ vāraṇavastikośaṃ savismayaṃ rājasutaṃ dadarśa // Bc_1.60 //
dhātryaṅkasaṃviṣṭamavekṣya cainaṃ devyaṅkasaṃviṣṭamivāgnisūnum /
babhūva pakṣmāntavicañcitāśrurniśvasya caiva tridivonmukho 'bhūt // Bc_1.61 //
dṛṣṭvāsitaṃ tvaśrupariplutākṣaṃ / snehāttanūjasya nṛpaścakampe /
sagadgadaṃ bāṣpakaṣāyakaṇṭhaḥ papraccha sa prāñjalirānatāṅgaḥ // Bc_1.62 //
alpāntaraṃ yasya vapuḥ surebhyo bavhadbhutaṃ yasya ca janma dīptam /
yasyottamaṃ bhāvinamāttha cārtha taṃ prekṣya kasmāttava dhīra bāṣpaḥ // Bc_1.63 //
api sthirāyurbhagavan kumāraḥ kaccinna śokāya mama prasūtaḥ /
labdhaḥ kathaṃcitsalilāñjalirme na khalvimaṃ pātumupaiti kālaḥ // Bc_1.64 //
apyakṣayaṃ me yaśaso nidhānaṃ kacciddhruvo me kulahastasāraḥ /
api prayāsyāmi sukhaṃ paratra supto 'pi putre 'nimiṣaikacakṣuḥ // Bc_1.65 //
kaccinna me jātamaphullameva kulapravālaṃ pariśoṣabhāgi /
kṣipraṃ vibho brūhi na me 'sti śāntiḥ snehaṃ sute vetsi hi bāndhavānām // Bc_1.66 //
ityāgatāvegamaniṣṭabuddhyā buddhvā narendraṃ sa munirbabhāṣe /
mā bhūnmatiste nṛpa kācidanyā niḥsaṃśayaṃ tadyadavocamasmi // Bc_1.67 //
nāsyānyathātvaṃ prati vikriyā me svāṃ vañcanāṃ tu prati viklavo 'smi /
kālo hi me yātumayaṃ ca jāto jātikṣayasyāsulabhasya boddhā // Bc_1.68 //
vihāya rājyaṃ viṣayeṣvanāsthastīvraiḥ prayatnairadhigamya tattvam /
jagatyayaṃ mohatamo nihantuṃ jvaliṣyati jñānamayo hi sūryaḥ // Bc_1.69 //
duḥkhārṇavādvyādhivikīrṇaphenājjarātaraṅgānmaraṇogravegāt /
uttārayiṣyatyayamuhyamānamārta jagajjñānamahāplavena // Bc_1.70 //
prajñāmbuvegāṃ sthiraśīlavaprāṃ samādhiśītāṃ vratacakravākām / asyottamāṃ dharmanadī pravṛtāṃ / tṛṣṇārditaḥ pāsyati jīvalokaḥ // Bc_1.71 //
duḥkhārditebhyo viṣayāvṛtebhyaḥ saṃsārakāntārapathasthitebhyaḥ /
ākhyāsyati hyeṣa vimokṣamārga mārgapranaṣṭebhya ivādhvagebhyaḥ // Bc_1.72 //
vidahyamānāya janāya loke rāgāgnināyaṃ viṣayendhanena /
pralhādamādhāsyati dharmavṛṣṭyā vṛṣṭyā mahāmegha ivātapānte // Bc_1.73 //
tṛṣṇārgalaṃ mohatamaḥkapāṭaṃ dvāraṃ prajānāmapayānahetoḥ /
vipāṭayiṣyatyayamuttamena saddharmatāḍena durāsadena // Bc_1.74 //
svairmohapāśaiḥ pariveṣṭitasya duḥkhābhibhūtasya nirāśrayasya /
lokasya saṃbudhya ca dharmarājaḥ kariṣyate bandhanamokṣameṣaḥ // Bc_1.75 //
tanmā kṛthāḥ śokamimaṃ prati tvamasminsa śocyo 'sti manuṣyaloke /
mohena vā kāmasukhairmadādvā yo naiṣṭhikaṃ śroṣyati nāsya dharmam // Bc_1.76 //
bhraṣṭasya tasmācca guṇādato me dhyānāni labdhvāpyakṛtārthataiva /
dharmasya tasyāśravaṇādahaṃ hi manye vipattiṃ tridive 'pi vāsam // Bc_1.77 //
iti śrutārthaḥ sasuhṛtsadārastyaktvā viṣādaṃ mumude narendraḥ /
evaṃvidho 'yaṃ tanayo mameti mene sa hi svāmapi sāravattām // Bc_1.78 //
ārṣeṇa mārgeṇa tu yāsyatīti cintāvidheyaṃ hṛdayaṃ cakāra / na khalvasau na priyadharmapakṣaḥ / saṃtānanāśāttu bhayaṃ dadarśa // Bc_1.79 //
atha munirasito nivedya tattvaṃ sutaniyataṃ sutaviklavāya rājñe /
sabahumatumudīkṣyamāṇarūpaḥ pavanapathena yathāgataṃ jagāma // Bc_1.80 //
kṛtamitiranujāsutaṃ ca dṛṣṭvā munivacanaśravaṇe ca tanmatau ca /
bahuvidhamanukampayā sa sādhuḥ priyasutavadviniyojayāṃcakāra // Bc_1.81 //
narapatirapi putrajanmatuṣṭo viṣayagatāni vimucya bandhanāni /
kulasadṛśamacīrakaradyathāvatpriyatanayastanayasya jātakarma // Bc_1.82 //
daśasu pariṇateṣvahaḥsu caiva prayatamanāḥ parayā mudā parītaḥ /
akuruta japahomamaṅgalādyāḥ paramabhavāya sutasya devatejyāḥ // Bc_1.83 //
api ca śatasahasrapūrṇasaṃkhyāḥ sthirabalavattanayāḥ sahemaśṛṅgīḥ /
anupagatajarāḥ payasvinīrgāḥ svayamadadātsutavṛddhaye dvijebhyaḥ // Bc_1.84 //
bahuvidhaviṣayāstato yatātmā svahṛdayatoṣakarīḥ kriyā vidhāya /
guṇavati niyate śive muhūrte matimakaronmuditaḥ purapraveśe // Bc_1.85 //
dviradaradamayīmatho mahārhā sitasitapuṣpabhṛtāṃ maṇipradīpām /
abhajata śivikāṃ śivāya devī tanayavatī praṇipatya devatābhyaḥ // Bc_1.86 //
puramatha purataḥ praveśya patnīṃ sthavirajanānugatāmapatyanāthām /
nṛpatirapi jagāma paurasaṃghairdivamamarairmaghavānivārcyamānaḥ // Bc_1.87 //
bhavanamatha vigāhya śākyarājo bhava iva ṣaṇmukhajanmanā pratītaḥ /
idamidamiti harṣapūrṇavaktro bahuvidhapuṣṭiyaśaskaraṃ vyadhatta // Bc_1.88 //
iti narapatiputrajanmavṛddhyā sajanapadaṃ kapilāvhayaṃ puraṃ tat /
dhanadapuramivāpsaro 'vakīrṇa muditamabhūnnalakūbaraprasūtau // Bc_1.89 //
iti buddhacarite mahākāvye bhagavatprasūtirnāma prathamaḥ sargaḥ // 1 //
CANTO II
ā janmano janmajarāntakasya tasyātmajasyātmajitaḥ sa rājā /
ahanyahanyarthagajāśvamitrairvṛddhiṃ yayau sindhurivāmbuvegaiḥ // Bc_2.1 //
dhanasya ratnasya ca tasya tasya kṛtākṛtasyaiva ca kāñcanasya /
tadā hi naikānsa nidhīnavāpa manorathasyāpyatibhārabhūtān // Bc_2.2 //
ye padmakalpairapi ca dvipendrairna maṇḍalaṃ śakyamihābhinetum /
madotkaṭā haimavatā gajāste vināpi yatnādupatasthurenam // Bc_2.3 //
nānāṅkacinhairnavahemabhāṇḍairvibhūṣitairlambasaṭaistathānyaiḥ /
saṃcukṣubhe cāsya puraṃ turaṅgairbalena maitryā ca dhanena cāptaiḥ // Bc_2.4 //
puṣṭāśca tuṣṭāśca tathāsya rājye sādhvyo 'rajaskā guṇavatpayaskāḥ /
udagravatsaiḥ sahitā babhūvurbavhyo bahukṣīraduhaśca gāvaḥ // Bc_2.5 //
madhyasthatāṃ tasya ripurjagāma madhyasthabhāvaḥ prayayau suhṛttvam /
viśeṣato dārḍhyamiyāya mitraṃ dvāvasya pakṣāvaparastu nāsa // Bc_2.6 //
tathāsya mandānilameghaśabdaḥ saudāminīkuṇḍalamaṇḍitābhraḥ /
vināśmavarṣāśanipātadoṣaiḥ kāle ca deśe pravavarṣa devaḥ // Bc_2.7 //
ruroha sasyaṃ phalavadyathartu tadākṛtenāpi kṛṣiśrameṇa /
tā eva cāsyauṣadhayo rasena sāreṇa caivābhyadhikā babhūvuḥ // Bc_2.8 //
śarīrasaṃdehakare 'pi kāle saṃgrāmasaṃmarda iva pravṛte /
svasthāḥ sukhaṃ caiva nirāmayaṃ ca prajajñire kālavaśena nāryaḥ // Bc_2.9 //
pṛthagvratibhyo vibhave 'pi garhye na prārthayanti sma narāḥ parebhyaḥ /
abhyarthitaḥ sūkṣmadhano 'pi cāryastadā na kaścidvimukho babhūva // Bc_2.10 //
nāgauravo bandhuṣu nāpyadātā naivāvrato nānṛtiko na hiṃsraḥ /
āsīttadā kaścana tasya rājye rājño yayāteriva nāhuṣasya // Bc_2.11 //
udyānadevāyatanāśramāṇāṃ kūpaprapāpuṣkariṇīvanānām /
cakruḥ kriyāstatra ca dharmakāmāḥ pratyakṣataḥ svargīmavopalabhya // Bc_2.12 //
muktaśca durbhikṣabhayāmayebhyo hṛṣṭo janaḥ svarga ivābhireme /
patnīṃ patirvā mahiṣī patiṃ vā parasparaṃ na vyabhiceratuśca // Bc_2.13 //
kaścitsiṣeve rataye na kāmaṃ kāmārthamarthaṃ na jugopa kaścit /
kaściddhanārthaṃ na cacāra dharma dharmāya kaścinna cakāra hiṃsām // Bc_2.14 //
steyādibhiścāpyaribhiśca naṣṭaṃ svasthaṃ svacakraṃ paracakramuktam /
kṣemaṃ subhikṣaṃ ca babhūva tasya purānaraṇyasya yathaiva rāṣṭre // Bc_2.15 //
tadā hi tajjanmani tasya rājño manorivādityasutasya rājye /
cacāra harṣaḥ praṇanāśa pāpmā jajvāla dharmaḥ kaluṣaḥ śaśāma // Bc_2.16 //
evaṃvidhā rājakulasya saṃpatsarvārthasiddhiśca yato babhūva /
tato nṛpastasya sutasya nāma sarvārthasiddhi 'yamiti pracakre // Bc_2.17 //
devī tu māyā vibudharṣikalpaṃ dṛṣṭvā viśālaṃ tanayaprabhāvam /
jātaṃ praharṣa na śaśāka soḍhuṃ tato nivāsāya divaṃ jagāma // Bc_2.18 //
tataḥ kumāraṃ suragarbhakalpaṃ snehena bhāvena ca nirviśeṣam /
mātṛṣvasā mātṛsamaprabhāvā saṃvardhayāmātmajavadbabhūva // Bc_2.19 //
tataḥ sa bālārka ivodayasthaḥ samīrito vanhirivānilena /
krameṇa samyagvavṛdhe kumārastārādhipaḥ pakṣa ivātamaske // Bc_2.20 //
tato mahārhāṇi ca candanāni ratnāvalīścauṣadhibhiḥ sagarbhāḥ /
mṛgaprayuktān rathakāṃśca haimānācakrire 'smai suhṛdālayebhyaḥ // Bc_2.21 //
vayo 'nurūpāṇi ca bhūṣaṇāni hiraṇmayān hastimṛgāśvakāṃśca /
rathāṃśca goputrakasaṃprayuktān putrīśca cāmīkararūpyacitrāḥ // Bc_2.22 //
evaṃ sa taistairviṣayopacārairvayo 'nurūpairupacaryamāṇaḥ /
bālo 'pyabālapratimo babhūva dhṛtyā ca śaucena dhiyā śriyā ca // Bc_2.23 //
vayaśca kaumāramatītya samyak saṃprāpya kāle pratipattikarma /
alpairahobhirbahuvarṣagāmyā jagrāha vidyāḥ svakulānurūpāḥ // Bc_2.24 //
naiḥśreyasaṃ tasya tu bhavyamarthaṃ śrutvā purastādasitānmaharṣeḥ /
kāmeṣu saṅgaṃ janayāṃbabhūva vanāni yāyāditi śākyarājaḥ // Bc_2.25 //
kulāttato 'smai sthiraśīlayuktātsādhvīṃ vapurhrīvinayopapannām /
yaśodharāṃ nāma yaśoviśālāṃ vāmābhidhānāṃ śriyamājuhāva // Bc_2.26 //
vidyotamāno vapuṣā pareṇa sanatkumārapratimaḥ kumāraḥ /
sārdha tayā śākyanarendravadhvā śacyā sahasrākṣa ivābhireme // Bc_2.27 //
kiṃcinmanaḥkṣobhakaraṃ pratīpaṃ kathaṃ na paśyediti so 'nucintya /
vāsaṃ nṛpo vyādiśati sma tasmai harmyodareṣveva na bhūpracāram // Bc_2.28 //
tataḥ śarattoyadapāṇḍareṣu bhūmau vimāneṣviva rañjiteṣu /
harmyeṣu sarvartusukhāśrayeṣu strīṇāmudārairvijahāra tūryaiḥ // Bc_2.29 //
kalairhi cāmīkarabaddhakakṣairnārīkarāgrābhihatairmṛdaṅgaiḥ /
varāpsaronṛtyasamaiśca nṛtyaiḥ kailāsavattadbhavanaṃ rarāja // Bc_2.30 //
vāgbhiḥ kalābhirlīlataiśca hāvairmadaiḥ sakhelairmadhuraiśca hāsaiḥ /
taṃ tatra nāryo ramayāṃbabhūvurbhūvañcitairardhīnarīkṣitaiśca // Bc_2.31 //
tataḥ sa kāmāśrayapaṇḍitābhiḥ strībhirgṛhīto ratikarkaśābhiḥ /
vimānapṛṣṭhānna mahīṃ jagāma vimānapṛṣṭhādiva puṇyakarmā // Bc_2.32 //
nṛpastu tasyaiva vivṛddhihetostadbhāvinārthena ca codyamānaḥ /
śame 'bhireme virarāma pāpādbheje damaṃ saṃvibabhāja sādhūn // Bc_2.33 //
nādhīravatkāmasukhe sasañje na saṃrarañje viṣamaṃ jananyām /
dhṛtyendriyāśvāṃścapalānvijigye bandhūṃśca paurāṃśca guṇairjigāya // Bc_2.34 //
nādhyaiṣṭa duḥkhāya parasya vidyāṃ jñānaṃ śivaṃ yattu tadadhyagīṣṭa /
svābhyaḥ prajābhyo hi yathā tathaiva sarvaprajābhyaḥ śivamāśaśaṃse // Bc_2.35 //
bhaṃ bhāsuraṃ cāṅgirasādhidevaṃ yathāvadānarca tadāyuṣe saḥ /
juhāva havyānyakṛśe kṛśānau dadau dvijebhyaḥ kṛśanaṃ ca gāśca // Bc_2.36 //
sasnau śarīraṃ pavituṃ manaśca tīrthāmbubhiścaiva guṇāmbubhiśca /
vedopadiṣṭaṃ samamātmajaṃ ca somaṃ papau śāntisukhaṃ ca hārdam // Bc_2.37 //
sāntvaṃ babhāṣe na ca nārthavadyajjajalpa tattvaṃ na ca vipriyaṃ yat /
sāntvaṃ hyatattvaṃ paruṣaṃ ca tattvaṃ hriyāśakannātmana eva vaktum // Bc_2.38 //
iṣṭeṣvaniṣṭeṣu ca kāryavatsu na rāgadoṣāśrayatāṃ prapede /
śivaṃ siṣeve vyavahāraśuddhaṃ yajñaṃ hi mene na tathā yathā tat // Bc_2.39 //
āśāvate cāhigatāya sadyo deyāmbubhistarṣamacecchidiṣṭa /
yuddhādṛte vṛttaparaśvadhena dviḍdarpamudvṛttamabebhidiṣṭa // Bc_2.40 //
ekaṃ vininye sa jugopa sapta saptaiva tatyāja rarakṣa pañca /
prāpa trivarga bubudhe trivarga jajñe dvivarga prajahau dvivargam // Bc_2.41 //
kṛtāgaso 'pi pratipādya vadhyānnājīghanannāpi ruṣā dadarśa /
babandha sāntvena phalena caitāṃstyāgo 'pi teṣāṃ hyanayāya dṛṣṭaḥ // Bc_2.42 //
ārṣāṇyacārītparamavratāni vairāṇyahāsīccirasaṃbhṛtāni /
yaśāṃsi cāpadguṇagandhavanti rajāṃsyahārṣīnmalinīkarāṇi // Bc_2.43 //
na cājihīrṣidvalimapravṛttaṃ na cācikīrṣitparavastvabhidhyām /
na cāvivakṣīd dviṣatāmadharma na cāvivākṣīddhṛdayena manyum // Bc_2.44 //
tasmiṃstathā bhūmipatau pravṛtte bhṛtyāśca paurāśca tathaiva ceruḥ /
śamātmake cetasi viprasanne prayuktayogasya yathendriyāṇi // Bc_2.45 //
kāle tataścārupayodharāyāṃ yaśodharāyāṃ svayaśodharāyām /
śauddhodane rāhusapatnavaktro jajñe suto rāhula eva nāmnā // Bc_2.46 //
atheṣṭaputraḥ paramapratītaḥ kulasya vṛddhiṃ prati bhūmipālaḥ /
yathaiva putraprasave nananda tathaiva pautraprasave nananda // Bc_2.47 //
putrasya me putragato mameva snehaḥ kathaṃ syāditi jātaharṣaḥ /
kāle sa taṃ taṃ vidhimālalambe putrapriyaḥ svargamivārurukṣan // Bc_2.48 //
sthitvā pathi prāthamakalpikānāṃ rājavarṣabhāṇāṃ yaśasānvitānām /
śuklānyamuktvāpi tapāṃsyatapta yajñaiśca hiṃsārahitairayaṣṭa // Bc_2.49 //
ajājvaliṣṭātha sa puṇyakarmā nṛpaśriyā caiva tapaḥśriyā ca /
kulena vṛttena dhiyā ca dīptastejaḥ sahasrāṃśurivotsisṛkṣuḥ // Bc_2.50 //
svāyaṃbhuvaṃ cārcikamarcayitvā jajāpa putrasthitaye sthitaśrīḥ /
cakāra karmāṇi ca duṣkarāṇi prajāḥ sisṛkṣuḥ ka ivādikāle // Bc_2.51 //
tatyāja śastraṃ vimamarśa śāstraṃ śamaṃ siṣeve niyamaṃ viṣehe /
vaśīva kaṃcidviṣayaṃ na bheje piteva sarvānviṣayāndadarśa // Bc_2.52 //
babhāra rājyaṃ sa hi putrahetoḥ putraṃ kulārthaṃ yaśase kulaṃ tu /
svargāya śabdaṃ divamātmahetordharmārthamātmasthitimācakāṅkṣa // Bc_2.53 //
evaṃ sa dharma vividhaṃ cakāra sidbhirnipātaṃ śrutitaśca siddham /
dṛṣṭvā kathaṃ putramukhaṃ suto me vanaṃ na yāyāditi nāthamānaḥ // Bc_2.54 //
rirakṣiṣantaḥ śriyamātmasaṃsthāṃ rakṣanti putrān bhuvi bhūmipālāḥ /
putraṃ narendraḥ sa tu dharmakāmo rarakṣa dharmādviṣayeṣu muñcan // Bc_2.55 //
vanamanupamasattvā bodhisattvāstu sarve viṣayasukharasajñā jagmurutpannaputrāḥ /
ata upacitakarmā rūḍhamūle 'pi hetau sa ratimupasiṣeve bodhimāpanna yāvat // Bc_2.56 //
iti buddhacarite mahākāvye antaḥpuravihāro nāma dvitīyaḥ sargaḥ // 2 //
CANTO III
tataḥ kadācinmṛduśādvalāni puṃskokilonnāditapādapāni /
śuśrāva padmākaramaṇḍitāni gītairnibaddhāni sa kānanāni // Bc_3.1 //
śrutvā tataḥ strījanavallabhānāṃ manojñabhāvaṃ purakānanānām /
bahiḥprayāṇāya cakāra buddhimantargṛhe nāga ivāvarūddhaḥ // Bc_3.2 //
tato nṛpastasya niśamya bhāvaṃ putrābhidhānasya manorathasya /
snehasya lakṣmyā vayasaśca yogyāmājñāpayāmāsa vihārayātrām // Bc_3.3 //
nivartayāmāsa ca rājamārge saṃpātamārtasya pṛthagjanasya /
mā bhūtkumāraḥ sukumāracittaḥ saṃvignacetā iti manyamānaḥ // Bc_3.4 //
pratyaṅgahīnānvikalendriyāṃśca jīrṇāturādīn kṛpaṇāṃśca dikṣu /
tataḥ samutsārya pareṇa sāmnā śobhāṃ parāṃ rājapathasya cakuḥ // Bc_3.5 //
tataḥ kṛte śrīmati rājamārge śrīmānvinītānucaraḥ kumāraḥ /
prāsādapṛṣṭhādavatīrya kāle kṛtābhyanujño nṛpamabhyagacchat // Bc_3.6 //
atho narendraḥ sutamāgatāśruḥ śirasyupāghrāya ciraṃ nirīkṣya /
gaccheti cājñāpayati sma vācā snehānna cainaṃ manasā mumoca // Bc_3.7 //
tataḥ sa jāmbūnadabhāṇḍabhṛdbhiryuktaṃ caturbhirnibhṛtaisturaṅgaiḥ /
aklībavidvacchuciraśmidhāraṃ hiraṇmayaṃ syandanamāruroha // Bc_3.8 //
tataḥ prakīrṇojjvalapuṣpajālaṃ viṣaktamālyaṃ pracalatpatākam /
mārgaṃ prapede sadṛśānuyātraścandraḥ sanakṣatra ivāntarīkṣam // Bc_3.9 //
kautūhalātsphītataraiśca netrairnīlotpalārdhairiva kīryamāṇam /
śanaiḥ śanai rājapathaṃ jagāhe pauraiḥ samantādabhivīkṣyamāṇaḥ // Bc_3.10 //
taṃ tuṣṭuvuḥ saumyaguṇena kecidvavandire dīptatayā tathānye /
saumukhyatastu śriyamasya kecidvaipulyamāśaṃsiṣurāyuṣaśca // Bc_3.11 //
niḥsṛtya kubjāśca mahākulebhyo vyūhāśca kairātakavāmanānām /
nāryaḥ kṛśebhyaśca niveśanebhyo devānuyānadhvajavatpraṇemuḥ // Bc_3.12 //
tataḥ kumāraḥ khalu gacchatīti śrutvā striyaḥ preṣyajanātpravṛttim /
didṛkṣayā harmyatalāni jagmurjanena mānyena kṛtābhyanujñāḥ // Bc_3.13 //
tāḥ srastakāñcīguṇavighnitāśca suptaprabuddhākulalocanāśca /
vṛttāntavinyastavibhūṣaṇāśca kautūhalenānibhṛtāḥ parīyuḥ // Bc_3.14 //
prāsādasopānatalapraṇādaiḥ kāñcīravairnūpuranisvanaiśca /
vitrāsayantyo gṛhapakṣisaṅghānanyonyavegāṃśca samākṣipantyaḥ // Bc_3.15 //
kāsāṃcidāsāṃ tu varāṅganānāṃ jātatvarāṇāmapi sotsukānām /
gatiṃ gurutvājjagṛhurviśālāḥ śroṇīrathāḥ pīnapayodharāśca // Bc_3.16 //
śīghraṃ samarthāpi tu gantumanyā gatiṃ nijagrāha yayau na tūrṇam /
hriyāpragalbhā vinigūhamānā rahaḥprayuktāni vibhūṣaṇāni // Bc_3.17 //
parasparotpīḍanapiṇḍitānāṃ saṃmardasaṃkṣobhikuṇḍalānām /
tāsāṃ tadā sasvanabhūṣaṇānāṃ vātayaneṣvapraśamo babhūva // Bc_3.18 //
vātāyanebhyastu viniḥsṛtāni parasparāyāsitakuṇḍalāni /
strīṇāṃ virejurmukhapaṅkajāni saktāni harmyeṣviva paṅkajāni // Bc_3.19 //
tato vimānairyuvatīkarālaiḥ kautūhalodghāṭitavātayānaiḥ /
śrīmatsamantānnagaraṃ babhāse viyadvimānairiva sāpsarobhiḥ // Bc_3.20 //
vātāyanānāmaviśālabhāvādanyonyagaṇḍārpitakuṇḍalānām /
mukhāni rejuḥ pramodottamānāṃ baddhāḥ kalāpā iva paṅkajānām // Bc_3.21 //
taṃ tāḥ kumāraṃ pathi vīkṣamāṇāḥ striyo babhurgāmiva gantukāmāḥ /
ūrdhvonmukhāścainamudīkṣamāṇā narā babhurdyāmiva gantukāmāḥ // Bc_3.22 //
dṛṣṭvā ca taṃ rājasutaṃ striyastā jājvalyamānaṃ vapuṣā śriyā ca /
dhanyāsya bhāryeti śanairavocañśuddhairmanobhiḥ khalu nānyabhāvāt // Bc_3.23 //
ayaṃ kila vyāyatapīnabāhū rūpeṇa sākṣādiva puṣpaketuḥ /
tyaktvā śriyaṃ dharmamupaiṣyatīti tasmin hi tā gauravameva cakruḥ // Bc_3.24 //
kīrṇa tathā rājapathaṃ kumāraḥ paurairvinītaiḥ śucidhīraveṣaiḥ /
tatpūrvamālokya jaharṣa kiṃcinmene punarbhāvamivātmanaśca // Bc_3.25 //
puraṃ tu tatsvargamiva prahṛṣṭaṃ śuddhādhivāsāḥ samavekṣya devāḥ /
jīrṇaṃ naraṃ nirmamire prayātuṃ saṃcodanārthaṃ kṣitipātmajasya // Bc_3.26 //
tataḥ kumāro jarayābhibhūtaṃ dṛṣṭvā narebhyaḥ pṛthagākṛtiṃ tam /
uvāca saṃgrāhakamāgatāsthastatraiva niṣkampaniviṣṭadṛṣṭiḥ // Bc_3.27 //
ka eṣa bhoḥ sūta naro 'bhyupetaḥ keśaiḥ sitairyaṣṭiviṣaktahaṣṭaḥ /
bhrūsaṃvṛtākṣaḥ śithilānatāṅgaḥ kiṃ vikriyaiṣā prakṛtiryadṛcchā // Bc_3.28 //
ityevamuktaḥ sa rathapraṇetā nivedayāmāsa nṛpātmajāya /
saṃrakṣyamapyarthamadoṣadarśī taireva devaiḥ kṛtabuddhimohaḥ // Bc_3.29 //
rūpasya hantrī vyasanaṃ balasya śokasya yonirnidhana ratīnām /
nāśaḥ smṛtīnāṃ ripurindriyāṇāmeṣā jarā nāma yayaiṣa bhagnaḥ // Bc_3.30 //
pītaṃ hyanenāpi payaḥ śiśutve kālena bhūyaḥ parisṛptamurvyām /
krameṇa bhūtvā ca yuvā vapuṣmān krameṇa tenaiva jarāmupetaḥ // Bc_3.31 //
ityevamukte calitaḥ sa kiṃcidrājātmajaḥ sūtamidaṃ babhāṣe /
kimeṣa doṣo bhavitā mamāpītyasmai tataḥ sārathirabhyuvāca // Bc_3.32 //
āyuṣmato 'pyeṣa vayaḥprakarṣo niḥsaṃśayaṃ kālavaśena bhāvī /
evaṃ jarāṃ rūpavināśayitrīṃ jānāti caivecchati caiva lokaḥ // Bc_3.33 //
tataḥ sa pūrvāśayaśuddhabuddhirvistīrṇakalpācitapuṇyakarmā /
śrutvā jarāṃ savivije mahātmā mahāśanerghoṣamivāntike gauḥ // Bc_3.34 //
niḥśvasya dīrghaṃ svaśiraḥ prakampya tasmiṃśca jīrṇe viniveśya cakṣuḥ /
tāṃ caiva dṛṣṭvā janatāṃ saharṣāṃ vākyaṃ sa saṃvigna idaṃ jagāda // Bc_3.35 //
evaṃ jarā hanti ca nirviśeṣaṃ smṛtiṃ ca rūpaṃ ca parākramaṃ ca /
na caiva saṃvegamupaiti lokaḥ pratyakṣato 'pīdṛśamīkṣamāṇaḥ // Bc_3.36 //
evaṃ gate sūta nivartayāśvān śīghraṃ gṛhāṇyeva bhavānprayātu /
udyānabhūmau hi kuto ratirme jarābhaye cetasi vartamāne // Bc_3.37 //
athājñayā bhartusutasya tasya nivartayāmāsa rathaṃ niyantā /
tataḥ kumāro bhavanaṃ tadeva cintāvaśaḥ śūnyamiva prapede // Bc_3.38 //
yadā tu tatraiva na śarma lebhe jarā jareti praparīkṣamāṇaḥ /
tato narendrānumataḥ sa bhūyaḥ krameṇa tenaiva bahirjagāma // Bc_3.39 //
athāparaṃ vyādhiparītadehaṃ ta eva devāḥ sasṛjurmanuṣyam /
dṛṣṭvā ca taṃ sārathimābabhāṣe śauddhodanistadgatadṛṣṭireva // Bc_3.40 //
sthūlodaraḥ śvāsacalaccharīraḥ srastāṃsabāhuḥ kṛśapāṇḍugātraḥ /
ambeti vācaṃ karuṇaṃ bruvāṇaḥ paraṃ samāśritya naraḥ ka eṣaḥ // Bc_3.41 //
tato 'bravītsārathirasya saumya dhātuprakopaprabhavaḥ pravṛddhaḥ /
rogābhidhānaḥ sumahānanarthaḥ śakto 'pi yenaiṣa kṛto 'svatantraḥ // Bc_3.42 //
ityūcivān rājasutaḥ sa bhūyastaṃ sānukampo naramīkṣamāṇaḥ /
asyaiva jāto pṛthageṣa doṣaḥ sāmānyato rogabhayaṃ prajānām // Bc_3.43 //
tato babhāṣe sa rathapraṇetā kumāra sādhāraṇa eṣa doṣaḥ /
evaṃ hi rogaiḥ paripīḍyamāno rujāturo harṣamupaiti lokaḥ // Bc_3.44 //
iti śrutārthaḥ sa viṣaṇṇacetāḥ prāvepatāmbūrmigataḥ śaśīva /
idaṃ ca vākyaṃ karuṇāyamānaḥ provāca kiṃcinmṛdunā svareṇa // Bc_3.45 //
idaṃ ca rogavyasanaṃ prajānāṃ paśyaṃśca viśrambhamupaiti lokaḥ /
vistīrṇamajñānamaho narāṇāṃ hasanti ye rogabhayairamuktāḥ // Bc_3.46 //
nivartyatāṃ sūta bahiḥprayāṇānnarendrasadmaiva rathaḥ prayātu /
śrutvā ca me rogabhayaṃ ratibhyaḥ pratyāhataṃ saṃkucatīva cetaḥ // Bc_3.47 //
tato nivṛttaḥ sa nivṛttaharṣaḥ pradhyānayuktaḥ praviveśa veśma /
taṃ dvistathā prekṣya ca saṃnivṛttaṃ paryeṣaṇaṃ bhūmipatiścakāra // Bc_3.48 //
śrutvā nimittaṃ tu nivartanasya saṃtyaktamātmānamanena mene /
mārgasya śaucādhikṛtāya caiva cukrośa ruṣṭo 'pi ca nogradaṇḍaḥ // Bc_3.49 //
bhūyaśca tasmai vidadhe sutāya viśeṣayuktaṃ viṣayapracāram /
calendriyatvādapi nāma sakto nāsmānvijahyāditi nāthamānaḥ // Bc_3.50 //
yadā ca śabdādibhirindriyārthairantaḥpure naiva suto 'sya reme /
tato bahirvyādiśati sma yātrāṃ rasāntaraṃ syāditi manyamānaḥ // Bc_3.51 //
snehācca bhāvaṃ tanayasya buddhvā sa rāgadoṣānavicintya kāṃścit /
yogyāḥ samājñāpayati sma tatra kalāsvabhijñā iti vāramukhyāḥ // Bc_3.52 //
tato viśeṣeṇa narendramārge svalaṃkṛte caiva parīkṣite ca /
vyatyasya sūtaṃ ca rathaṃ ca rājā prasthāpayāmāsa bahiḥ kumāram // Bc_3.53 //
tatastathā gacchati rājaputre taireva devairvihito gatāsuḥ /
taṃ caiva mārge mṛtamuhyamānaṃ sūtaḥ kumāraśca dadarśa nānyaḥ // Bc_3.54 //
athabravīdrājasutaḥ sa sūtaṃ naraiścaturbhihriyate ka eṣaḥ /
dīnairmanuṣyairanugamyamāno yo bhūṣitaścāpyavarudyate ca // Bc_3.55 //
tataḥ sa śuddhātmabhireva devaiḥ śuddhādhivāsairabhibhūtacetāḥ /
avācyamapyathīmimaṃ niyantā pravyājahārārthavadīśvarāya // Bc_3.56 //
buddhīndriyaprāṇaguṇairviyuktaḥ supto visaṃjñastṛṇakāṣṭhabhūtaḥ /
saṃvardhya saṃrakṣya ca yatnavadbhiḥ priyapriyaistyajyata eṣa ko 'pi // Bc_3.57 //
iti praṇetuḥ sa niśamya vākyaṃ saṃcukṣubhe kiṃciduvāca cainam /
kiṃ kevalo 'syaiva janasya dharmaḥ sarvaprajānāmayamīdṛśo 'ntaḥ // Bc_3.58 //
tataḥ praṇetā vadati sma tasmai sarvaprajānāmidamantakarma /
hīnasya madhyasya mahātmano vā sarvasya loke niyato vināśaḥ // Bc_3.59 //
tataḥ sa dhīro 'pi narendrasūnuḥ śrutvaiva mṛtyuṃ viṣasāda sadyaḥ /
aṃsena saṃśliṣya ca kūbarāgraṃ provāca nihrādavatā svareṇa // Bc_3.60 //
iyaṃ ca niṣṭhā niyatā prajānāṃ pramādyati tyaktabhayaśca lokaḥ /
manāṃsi śaṅke kaṭhināni nṝṇāṃ svasthāstathā hyadhvani vartamānāḥ // Bc_3.61 //
tasmādrathaḥ sūta nivartyatā no vihārabhūmerna hi deśakālaḥ /
jānanvināśaṃ kathamartikāle sacetanaḥ syādiha hi pramattaḥ // Bc_3.62 //
iti bruvāṇe 'pi narādhipātmaje nivartayāmāsa sa naiva taṃ ratham /
viśeṣayuktaṃ tu narendraśāsanātsa padmaṣaṇḍaṃ vanameva niryayau // Bc_3.63 //
tataḥ śivaṃ kusumitabālapādapaṃ paribhramatpramuditamattakokilam /
vimānavatsa kamalacārudīrghikaṃ dadarśa tadvanamiva nandanaṃ vanam // Bc_3.64 //
varāṅganāgaṇakalilaṃ nṛpātmajastato balādvanamatinīyate sma tat /
varāpsarovṛtamalakādhipālayaṃ navavrato muniriva vighnakātaraḥ // Bc_3.65 //
iti buddhacarite mahākāvye saṃvegotpattirnāma tṛtīyaḥ sargaḥ // 3 //
CANTO IV
tatastasmātpurodyānātkautūhalacalekṣaṇāḥ /
pratyujjagmurnṛpasutaṃ prāptaṃ varamiva striyaḥ // Bc_4.1 //
abhigamya ca tāstasmai vismayotphullalocanāḥ /
cakrire samudācāraṃ padmakośanibhaiḥ karaiḥ // Bc_4.2 //
tasthuśca parivāryainaṃ manmathākṣiptacetasaḥ /
niścalaiḥ prītivikacaiḥ pibantya iva locanaiḥ // Bc_4.3 //
taṃ hi tā menire nāryaḥ kāmo vigrahavāniti /
śobhitaṃ lakṣaṇairdīptaiḥ sahajairbhūṣāṇairiva // Bc_4.4 //
saumyatvāccaiva dhairyācca kāścidenaṃ prajajñire /
avatīrṇo mahī sākṣād guḍhāṃśuścandramā iti // Bc_4.5 //
tasya tā vapuṣākṣiptā nigṛhītaṃ jajṛmbhire /
anyonyaṃ dṛṣṭibhirhatvā śanaiśca viniśaśvasuḥ // Bc_4.6 //
evaṃ tā dṛṣṭimātreṇa nāryo dadṛśureva tam /
na vyājahurna jahasuḥ prabhāveṇāsya yantritāḥ // Bc_4.7 //
tāstathā nu nirārambhā dṛṣṭvā praṇayaviklavāḥ /
purohitasuto dhīmānudāyī vākyamabravīt // Bc_4.8 //
sarvāḥ sarvakalājñāḥ stha bhāvagrahaṇapaṇḍitāḥ /
rupacāturyasaṃpannāḥ svaguṇairmukhyatāṃ gatāḥ // Bc_4.9 //
śobhayeta guṇairebhirapi tānuttarān kurūn /
kuberasyāpi cākrīḍaṃ prāgeva vasudhāmimām // Bc_4.10 //
śaktāścaliyituṃ yūyaṃ vitarāgānuṣīnapi /
apsarobhiśca kalitān grahītuṃ vibudhānapi // Bc_4.11 //
bhāvajñānena hāvena rūpacāturyasaṃpadā /
strīṇāmeva ca śaktāḥ stha saṃrāge kiṃ punarnṛṇām // Bc_4.12 //
tāsāmevaṃvidhānāṃ vo viyuktānāṃ svagocare /
iyamevaṃvidhā ceṣṭā na tuṣṭo 'smyārjavena vaḥ // Bc_4.13 //
idaṃ navavadhūnāṃ vo hrīnīkuñcitacakṣuṣām /
sadṛśaṃ ceṣṭitaṃ hi syādapi vā gopāyoṣitām // Bc_4.14 //
yadapi syādayaṃ dhīraḥ śriprabhāvānmahāniti /
strīṇāmapi mahatteja itaḥ kāryo 'tra niścayaḥ // Bc_4.15 //
purā hi kāśisundaryā veśavadhvā mahānṛṣiḥ /
tāḍito 'bhūtpadā vyāso durdharṣo devatairapi // Bc_4.16 //
manthālagautamo bhikṣurjaṅghayā vāramukhyayā /
piprīṣuśca tadarthārthaṃ vyasūnniraharatpurā // Bc_4.17 //
gautamaṃ dīrghatapasaṃ maharṣi dīrghajīvinam /
yoṣitsaṃtoṣayāmāsa varṇasthānāvarā satī // Bc_4.18 //
ṛṣyaśṛṅgaṃ munisutaṃ tathaiva strīṣvapaṇḍitam /
upāyairvividhaiḥ śāntā jagrāha ca jahāra ca // Bc_4.19 //
viśvāmitro maharṣiśca vigāḍho 'pi mahattapaḥ /
daśa varṣāṇyaharmene ghṛtācyāpsarasā hṛtaḥ // Bc_4.20 //
evamādīnṛṣīstāṃstānanayanvikriyāṃ striyaḥ /
lalitaṃ pūrvavayasaṃ kiṃ punarnṛpateḥ sutam // Bc_4.21 //
tadevaṃ sati viśrabdhaṃ prayatadhvaṃ tathā yathā /
iyaṃ nṛpasya vaṃśaśrīrito na syātparāṅmukhī // Bc_4.22 //
yā hi kāścidyuvatayo haranti sadṛśaṃ janam /
nikṛṣṭotkṛṣṭayorbhāvaṃ yā gṛhṇanti tu tāḥ striyaḥ // Bc_4.23 //
ityudāyivacaḥ śrutvā tā viddhā iva yoṣitaḥ /
samāruruhurātmānaṃ kumāragrahaṇaṃ prati // Bc_4.24 //
tā bhrūmiḥ prekṣitairhāvairhasitailīḍitairgataiḥ /
cakrurākṣepikāśceṣṭā bhītabhītā ivāṅganāḥ // Bc_4.25 //
rājñastu viniyogena kumārasya ca mārdavāt /
jahuḥ kṣipramaviśrambhaṃ madena madanena ca // Bc_4.26 //
atha nārījanavṛtaḥ kumāro vyacaradvanam /
vāsitāyūthasahitaḥ karīva himavadvanam // Bc_4.27 //
sa tasmin kānane ramye jajvāla strīpuraḥsaraḥ /
ākrīḍa iva vibhrāje vivasvānapsarovṛtaḥ // Bc_4.28 //
madenāvarjitā nāma taṃ kāścittatra yiṣitaḥ /
kaṭhinaiḥ paspṛśuḥ pīnaiḥ saṃhatairvalgubhiḥ stanaiḥ // Bc_4.29 //
srastāṃsakomalālambamṛdubāhulatābalā /
anṛtaṃ skhalitaṃ kācitkṛtvainaṃ sasvaje balāt // Bc_4.30 //
kācittāmrādharoṣṭhena mukhenāsavagandhinā /
viniśaśvāsa karṇe 'sya rahasyaṃ śrūyatāmiti // Bc_4.31 //
kācidājñāpayantīva provācārdrānulepanā /
iha bhaktiṃ kuruṣveti hastasaṃśleṣalipsayā // Bc_4.32 //
muhurmuhurmadavyājasrastanīlāṃśukāparā /
ālakṣyaraśanā reje sphuradvidyudiva kṣapā // Bc_4.33 //
kāścitkanakakāñcībhirmukharābhiritastataḥ /
babhramurdarśayantyo 'sya śroṇīstanvaṃśukāvṛtāḥ // Bc_4.34 //
cūtaśākhāṃ kusumitāṃ pragṛhyānyā lalambire /
suvarṇakalaśaprakhyāndarśayantyaḥ payodharān // Bc_4.35 //
kācitpadmavanādetya sapadmā padmalocanā /
padmavaktrasya pārśve 'sya padmaśrīriva tasthuṣī // Bc_4.36 //
madhuraṃ gītamanvarthaṃ kācitsābhinayaṃ jagau /
taṃ svasthaṃ codayantīva vañcito 'sītyavekṣitaiḥ // Bc_4.37 //
śubhena vadanenānyā bhrūkārmukavikarṣiṇā /
prāvṛtyānucakārāsya ceṣṭitaṃ dhīralīlayā // Bc_4.38 //
pīnavalgustanī kāciddhāsāghūrṇitakuṇḍalā /
uccairavajahāsainaṃ samāpnotu bhavāniti // Bc_4.39 //
apayāntaṃ tathaivānyā babandhurmālyadāmabhiḥ /
kāścitsākṣepamadhurairjagṛharvacanāṅkuśaiḥ // Bc_4.40 //
pratiyogārthinī kācid gṛhītvā cūtavallarīm /
idaṃ puṣpaṃ tu kasyeti papraccha madaviklavā // Bc_4.41 //
kācitpuruṣavatkṛtvā gatiṃ saṃsthānameva ca /
uvācainaṃ jitaḥ strībhīrjaya bho pṛthivīmimām // Bc_4.42 //
atha lolekṣaṇā kācijjighrantī nīlamutpalam /
kiṃcinmadakalairvākyai rnṛpātmajamabhāṣata // Bc_4.43 //
paśya bhartīścitaṃ cūtaṃ kusumairmadhugandhibhiḥ /
hemapañjararuddho vā kokilo yatra kūjati // Bc_4.44 //
aśoko dṛśyatāmeṣa kāmiśokavivardhanaḥ /
ruvanti bhramarā yatra dahyamānā ivāgninā // Bc_4.45 //
cūtayaṣṭyā samāśliṣṭo dṛśyatāṃ tilakadrumaḥ /
śuklavāsā iva naraḥ striyā pītāṅgarāgayā // Bc_4.46 //
phullaṃ kurubakaṃ paśya nirbhuktālaktakaprabham /
yo nakhaprabhayā strīṇāṃ nirbhīrtsata ivānataḥ // Bc_4.47 //
bālāśokaśca nicito dṛśyatāmeṣa pallavaiḥ /
yo 'smākaṃ hastaśobhābhirlajjamāna iva sthitaḥ // Bc_4.48 //
dīrghikā prāvṛtāṃ paśya tīrajaiḥ sinduvārakaiḥ /
pāṇḍurāṃśukasaṃvītāṃ śayānāṃ pramadāmiva // Bc_4.49 //
dṛśyatāṃ strīṣu māhātmyaṃ cakravāko hyasau jale /
pṛṣṭhataḥ preṣyavadbhāryāmanuvartyanugacchati // Bc_4.50 //
mattasya parapuṣṭasya ruvataḥ śrūyatāṃ dhvaniḥ /
aparaḥ kokilo 'nvakṣaṃ pratiśrutkeva kūjati // Bc_4.51 //
api nāma vihaṅgānāṃ vasantenāhṛto madaḥ /
na tu cintayato 'cintyaṃ janasya prājñamāninaḥ // Bc_4.52 //
ityevaṃ tā yuvatayo manmathoddāmacetasaḥ /
kumāraṃ vividhaistaistairupacakramire nayaiḥ // Bc_4.53 //
evamākṣipyamāṇo 'pi satu dhairyāvṛtendriyaḥ /
martavyamiti sodvego na jaharṣa na vivyathe // Bc_4.54 //
tāsāṃ tattve 'navasthānaṃ dṛṣṭvā sa puruṣottamaḥ /
samaṃ vignena dhīreṇa cintayāmāsa cetasā // Bc_4.55 //
kiṃ tvimā nāvagacchanti capalaṃ yauvanaṃ striyaḥ /
yato rūpeṇa saṃmattaṃ jarā yannāśayiṣyati // Bc_4.56 //
nūnametā na paśyanti kasyacidrogasaṃplavam /
tathā hṛṣṭā bhayaṃ tyaktvā jagati vyadhidharmiṇi // Bc_4.57 //
anabhijñāśca suvyaktaṃ mṛtyoḥ sarvāpahāriṇaḥ /
tataḥ svasthā nirudvignāḥ krīḍanti ca hasanti ca // Bc_4.58 //
jarāṃ vyādhiṃ ca mṛtyuṃ ca ko hi jānansacetanaḥ /
svasthastiṣṭhenniṣīdedvā śayedvā kiṃ punarhaset // Bc_4.59 //
yastu dṛṣṭvā paraṃ jīrṇa vyādhitaṃ mṛtameva ca /
svastho bhavati nodvigno yathācetāstathaiva saḥ // Bc_4.60 //
viyujyamāne hi tarau puṣpairapi phalairapi /
patati cchidyamāne vā taruranyo na śocate // Bc_4.61 //
iti dhyānaparaṃ dṛṣṭvā viṣayebhyo gataspṛham /
udāyī nītiśāstrajñastamuvāca suhṛttayā // Bc_4.62 //
ahaṃ nṛpatinā dattaḥ sakhā tubhyaṃ kṣamaḥ kila /
yāsmāttvayi vivakṣā me tayā praṇayavattayā // Bc_4.63 //
ahitātpratiṣedhaśca hite cānupravartanam /
vyasane cāparityāgastrividhaṃ mitralakṣaṇam // Bc_4.64 //
so 'haṃ maitrīṃ pratijñāya puruṣārthātparāṅmukhaḥ /
yadi tvā samupekṣeya na bhavenmitratā mayi // Bc_4.65 //
tadbravīmi suhṛdbhūtvā taruṇasya vapuṣmataḥ /
idaṃ na pratirūpaṃ te strīṣvadākṣiṇyamīdṛśam // Bc_4.66 //
anṛtenāpi nārīṇāṃ yuktaṃ samanuvartanam /
tadvrīḍāparihārārthamātmaratyarthameva ca // Bc_4.67 //
saṃnatiścānuvṛttiśca strīṇāṃ hṛdayabandhanam /
snehasya hi guṇā yonirmānakāmāśca yoṣitaḥ // Bc_4.68 //
tadarhasi viśālākṣa hṛdaye 'pi parāṅmukhe /
rūpasyāsyānurūpeṇa dākṣiṇyenānuvartitum // Bc_4.69 //
dākṣiṇyamauṣadhaṃ strīṇāṃ dākṣiṇyaṃ bhūṣaṇaṃ param /
dākṣiṇyarahitaṃ rūpaṃ niṣpuṣpamiva kānanam // Bc_4.70 //
kiṃ vā dākṣiṇyamātreṇa bhāvenāstu parigrahaḥ /
viṣayāndurlabhāṃllabdhvā na hyavajñātumarhasi // Bc_4.71 //
kāmaṃ paramiti jñātvā devo 'pi hi puraṃdaraḥ /
gautamasya muneḥ patnīmahalyāṃ cakame purā // Bc_4.72 //
agastyaḥ prārthayāmāsa somabhāryā ca rohiṇīm /
tasmāttatsadṛśī lebhe lopāmudrāmiti śrutiḥ // Bc_4.73 //
utathyasya ca bhāryāyāṃ mamātāyaṃ mahātapaḥ /
mārutyāṃ janayāmāsa bharadvājaṃ bṛhaspatiḥ // Bc_4.74 //
bṛhaspatermahiṣyāṃ ca juvhatyāṃ juvhatāṃ varaḥ /
budhaṃ vibudhakarmāṇaṃ janayāmāsa candramāḥ // Bc_4.75 //
kālīṃ caiva purā kanyāṃ jalaprabhavasaṃbhavām /
jagāma yamunātīre jātarāgaḥ parāśaraḥ // Bc_4.76 //
mātaṅgayāmakṣamālāyāṃ garhitāyāṃ riraṃsayā /
kapiñjalādaṃ tanayaṃ vasiṣṭho 'janayanmuniḥ // Bc_4.77 //
yayātiścaiva rājarṣirvayasyapi vinirgate /
viśvācyāpsarasā sārdhaṃ reme caitrarathe vane // Bc_4.78 //
strīsaṃsarga vināśāntaṃ pāṇḍurjñātvāpi kauravaḥ /
mādrīrūpaguṇākṣiptaḥ siṣeve kāmajaṃ sukham // Bc_4.79 //
karālajanakaścaiva hṛtvā brāhmaṇakanyakām /
avāpa bhraṃśamapyevaṃ na tu seje na manmatham // Bc_4.80 //
evamādyā mahātmāno viṣayān garhitānapi /
ratihetorbubhujire prāgeva guṇasaṃhitān // Bc_4.81 //
tvaṃ punarnyāyataḥ prāptān balavān rūpavānyuvā /
viṣayānavajānāsi yatra saktamidaṃ jagat // Bc_4.82 //
iti śrutvā vacastasya ślakṣṇamāgamasaṃhitam /
meghastanitanirghoṣaḥ kumāraḥ pratyabhāṣata // Bc_4.83 //
upapannamidaṃ vākyaṃ sauhārdavyañjakaṃ tvayi /
atra ca tvānuneṣyāmi yatra mā duṣṭhu manyase // Bc_4.84 //
nāvajānāmi viṣayān jāne lokaṃ tadātmakam /
anityaṃ tu jagamatvā nātra me ramate manaḥ // Bc_4.85 //
jarā vyādhiśca mṛtyuśca yadi na syādidaṃ trayam /
mamāpi hi manojñeṣu viṣayeṣu ratirbhavet // Bc_4.86 //
nityaṃ yadapi hi strīṇāmetadeva vapurbhavet /
doṣavatsvapi kāmeṣu kāmaṃ rajyeta me manaḥ // Bc_4.87 //
yadā tu jarayāpītaṃ rūpamāsāṃ bhaviṣyati /
ātmano 'pyanabhipretaṃ mohāttatra ratirbhavet // Bc_4.88 //
mṛtyuvyādhijarādharmā mṛtyuvyādhijarātmabhiḥ /
ramamāṇo hyasaṃvignaḥ samāno mṛgapakṣibhiḥ // Bc_4.89 //
yadapyāttha mahātmānaste 'pi kāmātmakā iti /
saṃvego 'traiva kartavyo yadā teṣāmapi kṣayaḥ // Bc_4.90 //
māhātmyaṃ na ca tanmanye yatra sāmānyataḥ kṣayaḥ /
viṣayeṣu prasaktirvā yuktirvā nātmavattayā // Bc_4.91 //
yadapyātthānṛtenāpi strījane vartyatāmiti /
anṛtaṃ nāvagacchāmi dākṣiṇyenāpi kiṃcana // Bc_4.92 //
na cānuvartanaṃ tanme rucitaṃ yatra nārjavam /
sarvabhāvena saṃparko yadi nāsti dhigastu tat // Bc_4.93 //
adhṛteḥ śraddadhānasya saktasyādoṣadarśinaḥ /
kiṃ hi vañcayitavyaṃ syājjātarāgasya cetasaḥ // Bc_4.94 //
vañcayanti ca yadyevaṃ jātarāgāḥ parasparam /
nanu naiva kṣamaṃ draṣṭuṃ narāḥ strīṇāṃ nṛṇāṃ striyaḥ // Bc_4.95 //
tadevaṃ sati duḥkhārta jarāmaraṇabhāginam /
na māṃ kāmeṣvanāryeṣu pratārayitumarhasi // Bc_4.96 //
aho 'tidhīraṃ balavacca te manaścaleṣu kāmeṣu ca sāradarśinaḥ /
bhaye 'titīvre viṣayeṣu sajjase nirīkṣamāṇo maraṇādhvani prajāḥ // Bc_4.97 //
ahaṃ punarbhīruratīvaviklavo jarāvipadvyādhibhayaṃ vicintayan /
labhe na śāntiṃ na dhṛtiṃ kuto ratiṃ niśāmayandīptamivāgninā jagat // Bc_4.98 //
asaṃśayaṃ mṛtyuriti prajānato narasya rāgo hṛdi yasya jāyate /
ayomayīṃ tasya paraimi cetanāṃ mahābhaye rajyati yo na roditi // Bc_4.99 //
atho kumāraśca viniścayātmikāṃ cakāra kāmāśrayaghātinīṃ kathām /
janasya cakṣurgamanīyamaṇḍalo mahīdharaṃ cāstamiyāya bhāskaraḥ // Bc_4.100 //
tato vṛthādhāritabhūṣaṇasrajaḥ kalāguṇaiśca praṇayaiśca niṣphalaiḥ /
sva eva bhāve vinigṛhya manmathaṃ puraṃ yayurbhagnamanorathāḥ striyaḥ // Bc_4.101 //
tataḥ purodyānagatāṃ janaśriyaṃ nirīkṣya sāyaṃ pratisaṃhṛtāṃ punaḥ /
anityatāṃ sarvagatāṃ vicintayanviveśa dhiṣṇayaṃ kṣitipālakātmajaḥ // Bc_4.102 //
tataḥ śrutvā rājā viṣayavimukhaṃ tasya tu mano
na śiśye tāṃ rātriṃ hṛdayagataśalyo gaja iva /
atha śrānto mantre bahuvividhamārge sasacivo
na so 'nyatkāmebhyo niyamanamapaśyatsutamateḥ // Bc_4.103 //
iti buddhacarite mahākāvye strīvighātano nāma caturthaḥ sargaḥ // 4 //
CANTO V
sa tathā viṣayairvilobhyamānaḥ paramārhairapi śākyarājasūnuḥ /
na jagāma dhṛtiṃ na śarma lebhe hṛdaye siṃha ivātidigdhaviddhaḥ // Bc_5.1 //
atha mantisutaiḥ kṣamaiḥ kadācitsakhibhiścitrakathaiḥ kṛtānuyātraḥ /
vanabhūmididṛkṣayā śamepsurnaradevānumato bahiḥ pratasthe // Bc_5.2 //
navarukmakhalīnakiṅkiṇīkaṃ pracalaccāramaracāruhemabhāṇḍam /
abhiruhya sa kanthakaṃ sadaśvaṃ prayayau ketumiva drumābjaketuḥ // Bc_5.3 //
sa vikṛṣṭatarāṃ vanāntabhūmiṃ vanalobhācca yayau mahīguṇācca /
salilormivikārasīramārgāṃ vasudhāṃ caiva dadarśa kṛṣyamāṇām // Bc_5.4 //
halabhinnavikīrṇaśaṣpadarbhā hatasūkṣmakrimikīṭajantukīrṇām /
samavekṣya rasāṃ tathāvidhāṃ tāṃ svajanasyeva vadhe bhṛśaṃ śuśoca // Bc_5.5 //
kṛṣataḥ puruṣāṃśca vīkṣamāṇaḥ pavanārkāśurajovibhinnavarṇān /
vahanaklamaviklavāṃśca dhuryān paramāryaḥ paramāṃ kṛpāṃ cakāra // Bc_5.6 //
avatīrya tatasturaṅgapṛṣṭhācchanakairgā vyacaracchucā parītaḥ /
jagato jananavyayaṃ vicinvan kṛpaṇaṃ khalvidamityuvāca cārtaḥ // Bc_5.7 //
manasā ca viviktatāmabhīpsuḥ suhṛdastānanuyāyino nivārya /
abhitaścalacāruparṇavatyā vijane mūlamupeyivān sa jambvāḥ // Bc_5.8 //
niṣasāda sa yatra śaucavatyāṃ bhuvi vaidūryanikāśaśādvalāyām /
jagataḥ prabhavavyayau vicinvanmanasaśca sthitimārgamālalambe // Bc_5.9 //
samavāptamanaḥsthitiśca sadyo viṣayecchādibhirādhibhiśca muktaḥ /
savitarkavicāramāpa śāntaṃ prathamaṃ dhyānamanāsravaprakāram // Bc_5.10 //
adhigamya tato vivekajaṃ tu paramaprītisukhaṃ manaḥsamādhim /
idameva tataḥ paraṃ pradadhyau manasā lokagatiṃ niśāmya samyak // Bc_5.11 //
kṛpaṇaṃ bata yajjanaḥ svayaṃ sannavaśo vyādhijarāvināśadharmā /
jarayārditamāturaṃ mṛtaṃ vā paramajño vijugupsate madāndhaḥ // Bc_5.12 //
iha cedahamīdṛśaḥ svayaṃ sanvijugupseya paraṃ tathāsvabhāvam /
na bhavetsadṛśaṃ hi tatkṣamaṃ vā paramaṃ dharmamimaṃ vijānato me // Bc_5.13 //
iti tasya vipaśyato yathāvajjagato vyādhijarāvipattidoṣān /
balayauvanajīvitapravṛtto vijagāmātmagato madaḥ kṣaṇena // Bc_5.14 //
na jaharṣa na cāpi cānutepe vicikitsāṃ na yayau na tandrinidre /
na ca kāmaguṇeṣu saṃrarañje na vididveṣa paraṃ na cāvamene // Bc_5.15 //
iti buddhiriyaṃ ca nīrajaskā vavṛdhe tasya mahātmano viśuddhā /
puruṣairaparairadṛśyamānaḥ puruṣaścopasasarpa bhikṣuveṣaḥ // Bc_5.16 //
naradevasutastamabhyapṛcchadvada ko 'sīti śaśaṃsa so 'tha tasmai /
narapuṃgava janmamṛtyubhītaḥ śramaṇaḥ pravrajito 'smi mokṣahetoḥ // Bc_5.17 //
jagati kṣayadharmake mumukṣarmṛgaye 'haṃ śivamakṣayaṃ padaṃ tat /
svajane 'nyajane ca tulyabuddhirviṣayebhyo vinivṛttarāgadoṣaḥ // Bc_5.18 //
nivasan kvacideva vṛkṣamūle vijane vāyatane girau vane vā /
vicarāmyaparigraho nirāśaḥ paramārthāya yathopapannabhaikṣaḥ // Bc_5.19 //
iti paśyata eva rājasūnoridamuktvā sa nabhaḥ samutpapāta /
sa hi tadvapuranyabuddhadarśī smṛtaye tasya sameyivāndivaukāḥ // Bc_5.20 //
gaganaṃ khagavadgate ca tasminṛvaraḥ saṃjahṛṣe visismiye ca /
upalabhya tataśca dharmasaṃjñāmabhiniryāṇavidhau matiṃ cakāra // Bc_5.21 //
tata indrasamo jitendriyāśvaḥ pravivikṣuḥ puramaśvamāruroha /
parivārajanaṃ tvavekṣamāṇastata evābhimataṃ vanaṃ na bheje // Bc_5.22 //
sa jarāmaraṇakṣayaṃ cikīrṣurvanavāsāya matiṃ smṛtau nidhāya /
praviveśa punaḥ puraṃ na kāmādvanabhūmeriva maṇḍalaṃ dvipendraḥ // Bc_5.23 //
sukhitā bata nirvṛtā ca sā strī patirīdṛkṣa ihāyatākṣa yasyāḥ /
iti taṃ samudīkṣya rājakanyā praviśantaṃ pathi sāñjalirjagāda // Bc_5.24 //
atha ghoṣamimaṃ mahābhraghoṣaḥ pariśuśrāva śamaṃ paraṃ ca lebhe /
śrutavānsa hi nirvṛteti śabdaṃ parinirvāṇavidhau matiṃ cakāra // Bc_5.25 //
atha kāñcanaśailaśṛṅgavarṣmā gajamegharṣabhabāhunisvanākṣaḥ /
kṣayamakṣayadharmajātarāgaḥ śaśisiṃhānanavikramaḥ prapede // Bc_5.26 //
mṛgarājagatistato 'bhyagacchannṛpatiṃ mantrigaṇairupāsyamānam /
samitau marutāmiva jvalantaṃ maghavantaṃ tridive sanatkumāraḥ // Bc_5.27 //
praṇipatya ca sāñjalirbabhāṣe diśa mahyaṃ naradeva sādhvanujñām /
parivivrajiṣāmi mokṣahetorniyato hyasya janasya viprayogaḥ // Bc_5.28 //
iti tasya vaco niśamya rājā kariṇevābhihato drumaścacāla /
kamalapratime 'ñjalau gṛhītvā vacanaṃ cedamuvāca bāṣpakaṇṭhaḥ // Bc_5.29 //
pratisaṃhara tāt buddhimetāṃ na hi kālastava dharmasaṃśrayasya /
vayasi prathame matau calāyāṃ bahudoṣāṃ hi vadanti dharmacaryām // Bc_5.30 //
viṣayeṣu kutūhalendriyasya vratakhedeṣvasamarthīniścayasya /
taruṇasya manaścalatyaraṇyādanabhijñaśca viśeṣato viveke // Bc_5.31 //
mama tu priyadharma dharmakālastvayi lakṣmīmavasṛjya lakṣmabhūte /
sthiravikrama vikrameṇa dharmastava hitvā tu guruṃ bhavedadharmaḥ // Bc_5.32 //
tadimaṃ vyavasāyamutsṛja tvaṃ bhava tāvannirato gṛhasthadharme /
puruṣasya vayaḥsukhāni bhuktvā ramaṇīyo hi tapovanapraveśaḥ // Bc_5.33 //
iti vākyamidaṃ niśamya rājñaḥ kalaviṅkasvara uttaraṃ babhāṣe /
yadi me pratibhūtaścaturṣu rājan bhavasi tvaṃ na tapovanaṃ śrayiṣye // Bc_5.34 //
na bhavenmaraṇāya jīvitaṃ me viharetsvāsthyamidaṃ ca me na rogaḥ /
na ca yauvanamākṣipejjarā me na ca saṃpattimimāṃ haredvipattiḥ // Bc_5.35 //
iti durlabhamarthamūcivāṃsaṃ tanayaṃ vākyamuvāca śākyarājaḥ /
tyaja buddhimimāmatipravṛttāmavahāsyo 'timanoratho 'kramaśca // Bc_5.36 //
atha merugururguruṃ babhāṣe yadi nāsti krama eṣa nāsmi vāryaḥ /
śaraṇājjvalanena dahyamānānna hi niścikramiṣuḥ kṣamaṃ grahītum // Bc_5.37 //
jagataśca yadā dhruvo viyogo nanu dharmāya varaṃ svayaviyogaḥ /
avaśaṃ nanu viprayojayenmāmakṛtasvārthamatṛptameva mṛtyuḥ // Bc_5.38 //
iti bhūmipatirniśamya tasya vyavasāyaṃ tanayasya nirmumukṣoḥ /
abhidhāya na yāsyatīti bhūyo vidadhe rakṣaṇamuttamāṃśca kāmān // Bc_5.39 //
sacivaistu nidarśito yathāvad bahumānātpraṇayācca śāstrapūrvam /
guruṇā ca nivārito 'śrupātaiḥ praviveśāvasathaṃ tataḥ sa śocan // Bc_5.40 //
calakuṇḍalacumbitānanābhirghananiśvāsavikampitastanībhiḥ /
vanitābhiradhīralocanābhimṛrgaśāvābhirivābhyudīkṣyamāṇaḥ // Bc_5.41 //
sa hi kāñcanaparvatāvadāto hṛdayenmādakaro varāṅganānām /
śravaṇāṅgavilocanātmabhāvānvacanasparśavapurguṇairjahāra // Bc_5.42 //
vigate divase tato vimānaṃ vapuṣā sūrya iva pradīpyamānaḥ /
timiraṃ vijighāṃsurātmabhāsā ravirudyanniva merumāruroha // Bc_5.43 //
kanakojjvaladīptadīpavṛkṣaṃ varakālāgurudhūpapūrṇagarbham /
adhiruhya sa vajrabhakticitraṃ pravaraṃ kāñcanamāsanaṃ siṣeve // Bc_5.44 //
tata uttamamuttamāṅganāstaṃ niśi tūryairupatasthurindrakalpam /
himavacchirasīva candragaure draviṇendrātmajamapsarogaṇaughāḥ // Bc_5.45 //
paramairapi divyatūryakalpaiḥ sa tu tairnaiva ratiṃ yayau na harṣam /
paramārthasukhāya tasya sādhorabhiniścikramiṣā yato na reme // Bc_5.46 //
atha tatra suraistapovariṣṭhairakaniṣṭhairvyavasāyamasya buddhvā /
yugapatpramadājanasya nidrā vihitāsīdvikṛtāśca gātraceṣṭāḥ // Bc_5.47 //
abhavacchayitā hi tatra kācidviniveśya pracale kare kapolam /
dayitāmapi rukmapattracitrāṃ kupitevāṅkagatāṃ vihāya vīṇām // Bc_5.48 //
vibabhau karalagnaveṇuranyā stanavisrastasitāṃśukā śayānā /
ṛjuṣaṭpadapaṅktijuṣṭapadmā jalaphenaprahasattaṭā nadīva // Bc_5.49 //
navapuṣkaragarbhakomalābhyāṃ tapanīyojjvalasaṃgatāṅgadābhyām /
svapiti sma tathāparā bhujābhyāṃ parirabhya priyavanmṛdaṅgameva // Bc_5.50 //
navahāṭakabhūṣaṇāstathānyā vasanaṃ pītamanuttamaṃ vasānāḥ /
avaśā ghananidrayā nipeturgajabhagnā iva karṇikāraśākhāḥ // Bc_5.51 //
avalambya gavākṣapārśvamanyā śayitā cāpavibhugnagātrayaṣṭiḥ /
virarāja vilambicāruhārā racitā toraṇāśālabhañjikeva // Bc_5.52 //
maṇikuṇḍaladaṣṭapattralekhaṃ mukhapadmaṃ vinataṃ tathāparasyāḥ /
śatapattramivārdhavakranāḍaṃ sthitakāraṇḍavaghaṭṭitaṃ cakāśe // Bc_5.53 //
aparāḥ śayitā yathopaviṣṭāḥ stanabhārairavanamyamānagātrāḥ /
upaguhya parasparaṃ virejurbhujapāśaistapanīyaparihāryaiḥ // Bc_5.54 //
mahatī parivādinī ca kācidvanitāliṅgya sakhīmiva prasuptā /
vijughūrṇa calatsuvarṇasūtrā vadanenākulakarṇikojjvalena // Bc_5.55 //
paṇavaṃ yuvatirbhujāṃsadeśādavavisraṃsitacārūpāśamanyā /
savilāsaratāntatāntamūrvorvivare kāntamivābhinīya śiśye // Bc_5.56 //
aparā babhūvurnimīlitākṣyo vipulākṣyo 'pi śubhabhruvo 'pi satyaḥ /
pratisaṃkucitāravindakośāḥ savitaryastamite yathā nalinyaḥ // Bc_5.57 //
śithilākulamūrdhajā tathānyā jaghanasrastavibhūṣaṇāṃśukāntā /
aśayiṣṭa vikīrṇakaṇṭhasūtrā gajabhagnā pratiyātanāṅganeva // Bc_5.58 //
aparāstvavaśā hriyā viyuktā dhṛtimatyo 'pi vapurguṇairupetāḥ /
viniśaśvasurulbaṇaṃ śayānā vikṛtāḥ kṣiptabhūjā jajṛmbhire ca // Bc_5.59 //
vyapaviddhavibhūṣaṇasrajo 'nyā visṛtāgranthanavāsaso visaṃjñāḥ /
animīlitaśuklaniścalākṣyo na virejuḥ śayitā gatāsukalpāḥ // Bc_5.60 //
vivṛtāsyapuṭā vivṛddhagātrī prapatadvaktrajalā prakāśaguhyā /
aparā madaghūrṇiteva śiśye na babhāse vikṛtaṃ vapuḥ pupoṣa // Bc_5.61 //
iti sattvakulānvayānurūpaṃ vividhaṃ sa pramadājanaḥ śayānaḥ /
sarasaḥ sadṛśaṃ babhāra rūpaṃ pavanāvarjitarugnapuṣkarasya // Bc_5.62 //
samavekṣya tathā tathā śayānā vikṛtāstā yuvatīradhīraceṣṭāḥ /
guṇavadvapuṣo 'pi valgubhāṣā nṛpasūnuḥ sa vigarhayāṃbabhūva // Bc_5.63 //
aśucirvikṛtaśca jīvaloke vanitānāmayamīdṛśaḥ svabhāvaḥ /
vasanābharaṇaistu vañcyamānaḥ puruṣaḥ strīviṣayeṣu rāgameti // Bc_5.64 //
vimṛśedyadi yoṣitāṃ manuṣyaḥ prakṛtiṃ svapnavikāramīdṛśaṃ ca /
dhruvamatra na vardhayetpramādaṃ guṇasaṃkalpahatastu rāgameti // Bc_5.65 //
iti tasya tadantaraṃ viditvā niśi niścikramiṣā samudbabhūva /
avagamya manastato 'sya devairbhavanadvāramapāvṛtaṃ babhūva // Bc_5.66 //
atha so 'vatatāra harmyapṛṣṭhādyuvatīstāḥ śayitā vigarhamāṇaḥ /
avatīrya tataśca nirviśaṅko gṛhakakṣyāṃ prathamāṃ vinirjagāma // Bc_5.67 //
turagāvacaraṃ sa bodhayitvā javinaṃ chandakamitthamityuvāca /
hayamānaya kanthakaṃ tvarāvānamṛtaṃ prāptumito 'dya me yiyāsā // Bc_5.68 //
hṛdi yā mama tuṣṭiradya jātā vyavasāyaśca yathā matau niviṣṭaḥ /
vijane 'pi ca nāthavānivāsmi dhruvamartho 'bhimukhaḥ sameta iṣṭaḥ // Bc_5.69 //
hriyameva ca saṃnatiṃ ca hitvā śayitā matpramukhe yathā yuvatyaḥ /
vivṛte ca yathā svayaṃ kapāṭe niyataṃ yātumato mamādya kālaḥ // Bc_5.70 //
pratigṛhya tataḥ sa bharturājñāṃ viditārtho 'pi narendraśāsanasya /
manasīva pareṇa codyamānasturagasyānayane matiṃ cakāra // Bc_5.71 //
atha hemakhalīnapūrṇavaktraṃ laghuśayyāstaraṇopagūḍhapṛṣṭham /
balasattvajavānvayopapannaṃ sa varāśvaṃ tamupānināya bhartre // Bc_5.72 //
pratatrikapucchamūlapārṣṇi nibhṛtahṛsvatanūjapucchakarṇam /
vinatonnatapṛṣṭhakukṣipārśva vipulaprothalalāṭakaṭyuraskam // Bc_5.73 //
upaguhya sa taṃ viśālavakṣāḥ kamalābhena ca sāntvayan kareṇa /
madhurākṣarayā girā śaśāsa dhvajinīmadhyamiva praveṣṭukāmaḥ // Bc_5.74 //
bahuśaḥ kila śatravo nirastāḥ samare tvāmadhiruhya pārthivena /
ahamapyamṛtaṃ padaṃ yathāvatturagaśreṣṭha labheya tatkuruṣva // Bc_5.75 //
sulabhāḥ khalu saṃyuge sahāyā viṣayāvāptasukhe dhanārjane vā /
puruṣasya tu durlabhāḥ sahāyāḥ patitasyāpadi dharmasaṃśraye vā // Bc_5.76 //
iha caiva bhavanti ye sahāyāḥ kaluṣe karmaṇi dharmasaṃśraye vā /
avagacchati me yathāntarātmā niyataṃ te 'pi janāstadaṃśabhājaḥ // Bc_5.77 //
tadidaṃ parigamya dharmayuktaṃ mama niryāṇamito jagaddhitāya /
turagottama vegavikramābhyāṃ prayatasvātmahite jagaddhite ca // Bc_5.78 //
iti suhṛdamivānuśiṣya kṛtye turagavaraṃ nṛvaro vanaṃ yiyāsuḥ /
sitamasitagatidyutirvapuṣmān raviriva śāradamabhramāruroha // Bc_5.79 //
atha sa pariharanniśīthacaṇḍaṃ parijanabodhakaraṃ dhvanīṃ sadaśvaḥ /
vigatahanuravaḥ praśāntaheṣaścakitavimuktapadakramo jagāma // Bc_5.80 //
kanakavalayabhūṣitaprakoṣṭhaiḥ kamalanibhaiḥ kamalāniva pravidhya /
avanatatanavastato 'sya yakṣāścakitagatairdīdhare khurān karāgraiḥ // Bc_5.81 //
guruparighakapāṭasaṃvṛtā yā na sukhamapi dviradairapāvriyante /
vrajati nṛpasute gatasvanāstāḥ svayamabhavanvivṛtāḥ puraḥ pratolyaḥ // Bc_5.82 //
pitaramabhimukhaṃ sutaṃ ca bālaṃ janamanuraktamanuttamāṃ ca lakṣmīm /
kṛtamatirapahāya nirvyapekṣaḥ pitṛnagarātsa tato vinirjagāma // Bc_5.83 //
atha sa vimalapaṅkajāyatākṣaḥ puramavalokya nanāda siṃhanādam /
jananamaraṇayoradṛṣṭapāro na puramahaṃ kapilāvhayaṃ praveṣṭā // Bc_5.84 //
iti vacanamidaṃ niśamya tasya draviṇapateḥ pariṣadgaṇā nananduḥ /
pramuditamanasaśca devasaṅghā vyavasitapāraṇamāśaśaṃsire 'smai // Bc_5.85 //
hutavahavapuṣoḥ divaukaso 'nye vyavasitamasya suduṣkaraṃ viditvā /
akṛṣata tuhine pathi prakāśaṃ ghanavivaraprasṛtā ivendupādāḥ // Bc_5.86 //
harituragaturaṅgavatturaṅgaḥ sa tu vicaranmanasīva codyamānaḥ /
aruṇaparuṣatāramantarikṣaṃ sa ca subahūni jagāma yojanāni // Bc_5.87 //
iti buddhacarite mahākāvye 'bhiniṣkramaṇo nāma pañcamaḥ sargaḥ // 5 //
CANTO VI
tato muhūrtābhyudite jagaccakṣuṣi bhāskare /
bhārgavasyāśramapadaṃ sa dadarśa nṛṇāṃ varaḥ // Bc_6.1 //
suptaviśvastahariṇaṃ svasthasthitavihaṅgamam /
viśrānta iva yaddṛṣṭvā kṛtārtha iva cābhavat // Bc_6.2 //
sa vismayanivṛttyartha tapaḥpūjārthameva ca /
svāṃ cānuvartitā rakṣannaśvapṛṣṭhādavatārat // Bc_6.3 //
avatīrya ca pasparśa nistīrṇamiti vājinam /
chandakaṃ cāvravītprītaḥ snāpayanniva cakṣuṣā // Bc_6.4 //
imaṃ tārkṣyopamajavaṃ turaṅgamanugacchatā /
darśitā saumya madbhaktirvikramaścāyamātmanaḥ // Bc_6.5 //
sarvathāsmyanyakāryo 'pi gṛhīto bhavatā hṛdi /
bhartusnehaśca yasyāyamīdṛśaḥ śaktireva ca // Bc_6.6 //
asnigdho 'pi samartho 'sti niḥsāmarthyo 'pi bhaktimān /
bhaktimāṃścaiva śaktaśca durlabhastvadvidho bhuvi // Bc_6.7 //
tatprīto 'smi tavānena mahābhāgena karmaṇā /
yasya te mayi bhāvo 'yaṃ phalebhyo 'pi parāṅmukhaḥ // Bc_6.8 //
ko janasya phalasthasya na syādabhimukho janaḥ /
janībhavati bhūyiṣṭhaṃ svajano 'pi viparyaye // Bc_6.9 //
kulārtha dhāryate putraḥ poṣārtha sevyate pitā /
āśayācchilaṣyati jagannāsti niṣkāraṇā svatā // Bc_6.10 //
kimuktvā bahu saṃkṣepātkṛtaṃ me sumahatpriyam /
nivartasvāśvamādāya saṃprāpto 'smīpsitaṃ padam // Bc_6.11 //
ityuktvā sa mahābāhuranuśaṃsacikīrṣayā /
bhūṣaṇānyavamucyāsmai saṃtaptamanase dadau // Bc_6.12 //
mukuṭāddīpakarmāṇaṃ maṇīmādāya bhāsvaram /
bruvanvākyamidaṃ tasthau sāṃditya iva mandaraḥ // Bc_6.13 //
anena maṇinā chanda praṇamya bahuśo nṛpaḥ /
vijñāpyo 'muktaviśrambhaṃ saṃtāpavinivṛttaye // Bc_6.14 //
janmamaraṇanāśārtha praviṣṭo 'smi tapovanam /
na khalu svargatarṣeṇa nāsnehena na manyunā // Bc_6.15 //
tadevamabhiniṣkrāntaṃ na māṃ śocitumarhasi /
bhūtvāpi hi ciraṃ śleṣaḥ kālena na bhaviṣyati // Bc_6.16 //
dhruvo yasmācca viśleṣastasmānmokṣāya me matiḥ /
viprayogaḥ kathaṃ na syād bhūyo 'pi svajanāditi // Bc_6.17 //
śokatyāgāya niṣkrāntaṃ na māṃ śocitumarhasi /
śokahetuṣu kāmeṣu saktāḥ śocyāstu rāgiṇaḥ // Bc_6.18 //
ayaṃ ca kila pūrveṣāmasmākaṃ niścayaḥ sthiraḥ /
iti dāyādyabhūtena na śocyo 'smi pathā vrajan // Bc_6.19 //
bhavanti hyarthadāyādāḥ puruṣasya viparyaye /
pṛthivyāṃ dharmadāyādāḥ durlabhāstu na santi vā // Bc_6.20 //
yadapi syādasamaye yāto vanamasāviti /
akālo nāsti dharmasya jīvite cañcale sati // Bc_6.21 //
tasmādadyaiva me śreyaścetavyamiti niścayaḥ /
jīvite ko hi viśrambho mṛtyau pratyarthini sthite // Bc_6.22 //
evamādi tvayā saumya vijñāpyo vasudhādhipaḥ /
prayatethāstathā caiva yathā māṃ na smaredāpi // Bc_6.23 //
api nairguṇyamasmākaṃ vācyaṃ narapatau tvayā /
nairguṇyāttyajyate snehaḥ snehatyāgānna śocyate // Bc_6.24 //
iti vākyamidaṃ śrutvā chandaḥ saṃtāpaviklavaḥ /
bāṣpagrathitayā vācā pratyuvāca kṛtāñjaliḥ // Bc_6.25 //
anena ta va bhāvena bāndhavāyāsadāyinā /
bhartaḥ sīdati me ceto nadīpaṅka iva dvipaḥ // Bc_6.26 //
kasya notpādayedbāṣpaṃ niścayaste 'yamīdṛśaḥ /
ayomaye 'pi hṛdaye kiṃ punaḥ snehaviklave // Bc_6.27 //
vimānaśayanārhaṃ hi saukumāryamidaṃ kva ca /
kharadarbhāṅkuravatī tapovanamahī kva ca // Bc_6.28 //
śrutvā tu vyavasāyaṃ te yadaśvo 'yaṃ mayāhṛtaḥ /
balātkāreṇa tannātha daivenaivāsmi kāritaḥ // Bc_6.29 //
kathaṃ hyātmavaśo jānan vyavasāyamimaṃ tava /
upānayeyaṃ turagaṃ śokaṃ kapilavāstunaḥ // Bc_6.30 //
tannārhasi mahābāho vihātuṃ putralālasam /
snigdhaṃ vṛddhaṃ ca rājānaṃ saddharmamiva nāstikaḥ // Bc_6.31 //
saṃvardhanapariśrāntāṃ dvitīyāṃ tāṃ ca mātaram /
devīṃ nārhasi vismartu kṛtaghna iva satkriyām // Bc_6.32 //
bālaputrāṃ guṇavartī kulaślādhyāṃ pativratām /
devīmarhasi na tyaktuṃ klībaḥ prāptāmiva śriyam // Bc_6.33 //
putraṃ yāśodharaṃ ślādhyaṃ yaśodharmabhṛtāṃ varam /
bālamarhasi na tyaktuṃ vyasanīvottamaṃ yaśaḥ // Bc_6.34 //
atha bandhuṃ ca rājyaṃ ca tyaktumeva kṛtā matiḥ /
māṃ nārhasi vibho tyaktuṃ tvatpādau hi gatirmama // Bc_6.35 //
nāsmi yātuṃ puraṃ śakto dahyamānena cetasā /
tvāmaraṇye parityajya sumantra iva rāghavam // Bc_6.36 //
kiṃ hi vakṣyati māṃ rājā tvadṛte nagaraṃ gatam /
vakṣyāmyucitadarśitvātkiṃ tavāntaḥpurāṇi vā // Bc_6.37 //
yadapyātthāpi nairguṇyaṃ vācyaṃ narapatāviti /
kiṃ tadvakṣyāmyabhūtaṃ te nirdoṣasya muneriva // Bc_6.38 //
hṛdayena salajjena jivhayā sajjamānayā /
ahaṃ yadapi vā brūyāṃ kastacchraddhātumarhati // Bc_6.39 //
yo hi candramasastaikṣṇyaṃ kathayecchraddadhīta vā /
sa doṣāṃstava doṣajña kathayecchraddadhīta vā // Bc_6.40 //
sānukrośasya satataṃ nityaṃ karuṇavedinaḥ /
snigdhatyāgo na sadṛśo nivartasva prasīda me // Bc_6.41 //
iti śokābhibhūtasya śrutvā chandasya bhāṣitam /
svasthaḥ paramayā dhṛtyā jagāda vadatāṃ varaḥ // Bc_6.42 //
madviyogaṃ prati cchanda saṃtāpastyajyatāmayam /
nānābhāvo hi niyataṃ pṛthagjātiṣu dehiṣu // Bc_6.43 //
svajanaṃ yadyapi snehānna tyajeyamahaṃ svayam /
mṛtyuranyonyamavaśānasmān saṃtyājayiṣyati // Bc_6.44 //
mahatyā tṛṣṇayā duḥkhairgarbheṇāsmi yayā dhṛtaḥ /
tasyā niṣphalayatnāyāḥ kvāhaṃ mātuḥ kva sā mama // Bc_6.45 //
vāsavṛkṣe samāgamya vigacchanti yathāṇḍajāḥ /
niyataṃ viprayogāntastathā bhūtasamāgamaḥ // Bc_6.46 //
sametya ca yathā bhūyo vyapayānti balāhakāḥ /
saṃyogo viprayogaśca tathā me prāṇināṃ mataḥ // Bc_6.47 //
yasmādyāti ca loko 'yaṃ vipralabhya paraṃparam /
mamattvaṃ na kṣamaṃ tasmātsvapnabhūte samāgame // Bc_6.48 //
sahajena viyujyante parṇarāgeṇa pādapāḥ /
anyenānyasya viśleṣaḥ kiṃ punarna bhaviṣyati // Bc_6.49 //
tadevaṃ sati saṃtāpaṃ mā kārṣī saumya gamyatām /
lambate yadi tu sneho gatvāpi punarāvraja // Bc_6.50 //
brūyāścāsmatkṛtāpekṣaṃ janaṃ kapilavāstuni /
tyajyatāṃ tagdataḥ snehaḥ śrūyatāṃ cāsya niścayaḥ // Bc_6.51 //
kṣiprameṣyati vā kṛtvā janmamṛtyukṣayaṃ kila /
akṛtārtho nirārambho nidhanaṃ yāsyatīti vā // Bc_6.52 //
iti tasya vacaḥ śrutvā kanthakasturagottamaḥ /
jivhayā lilihe pādau bāṣpamuṣṇaṃ mumoca ca // Bc_6.53 //
jālinā svastikāṅkena cakramadhyena pāṇinā /
āmamarśa kumārastaṃ babhāṣe ca vayasyavat // Bc_6.54 //
muñca kanthaka mā bāṣpaṃ darśiteyaṃ sadaśvatā /
mṛṣyatāṃ saphalaḥ śīghraṃ śramaste 'yaṃ bhaviṣyati // Bc_6.55 //
maṇitsaruṃ chandakahastasaṃsthaṃ tataḥ sa dhīro niśitaṃ gṛhītvā
kośādasiṃ kañcanabhakticitraṃ bilādivaśīviṣamudbabarha // Bc_6.56 //
niṣkāsya taṃ cotpalapattranīlaṃ ciccheda citraṃ mukuṭaṃ sakeśam /
vikīryamāṇāṃśukamantarīkṣe cikṣepa cainaṃ sarasīva haṃsam // Bc_6.57 //
pūjābhilāṣeṇa ca bāhumānyāddivaukasastaṃ jagṛhuḥ praviddham /
yathāvadenaṃ divi devasaṅghā divyairviśeṣairmahayāṃ ca cakruḥ // Bc_6.58 //
muktvā tvalaṃkārakalatravattāṃ śrīvipravāsaṃ śirasaśca kṛtvā /
dṛṣṭvāṃśukaṃ kāñcanahaṃsacinhaṃ vanyaṃ sa dhīro 'bhicakāṅkṣa vāsaḥ // Bc_6.59 //
tato mṛgavyādhanapurdivaukā bhāvaṃ viditvāsya viśuddhabhāvaḥ /
kāṣāyavastro 'bhiyayau samīpaṃ taṃ śākyarājaprabhavo 'bhyuvāca // Bc_6.60 //
śivaṃ ca kāṣāyamṛṣidhvajaste na yujyate hiṃsramidaṃ dhanuśca /
tatsaumya yadyasti na saktiratra mahyaṃ prayacchedamidaṃ gṛhāṇa // Bc_6.61 //
vyādho 'bravītkāmada kāmamārādanena viśvāsya mṛgāgnihanmi /
arthastu śakropama yadyanena hanta pratīcchānaya śuklametat // Bc_6.62 //
pareṇa harṣeṇa tataḥ sa vanyaṃ jagrāha vāso 'śukamutsasarja /
vyādhastu divyaṃ vapureva bibhrattacchuklamādāya divaṃ jagāma // Bc_6.63 //
tataḥ kumāraśca sa cāśvagopastasmiṃstathā yāti visismiyāte /
āraṇyake vāsasi caiva bhūyastasminnakārṣṭā bahumānamāśu // Bc_6.64 //
chandaṃ tataḥ sāśrumukhaṃ visṛjya kāṣāyasaṃbhṛddhṛtikīrtibhṛtsaḥ /
yenāśramastena yayau mahātmā saṃdhyābhrasaṃvīta ivoḍurājaḥ // Bc_6.65 //
tatastathā bhartari rājyaniḥspṛhe tapovanaṃ yāti vivarṇavāsasi /
bhujau samutkṣipya tataḥ sa vājibhṛd bhṛśaṃ vicukrośa papāta ca kṣitau // Bc_6.66 //
vilokya bhūyaśca ruroda sasvaraṃ hayaṃ bhujābhyāmupaguhya kanthakam /
tato nirāśo vilapananmuhurmuhuryayau śarīreṇa puraṃ na cetasā // Bc_6.67 //
kvacitpradadhyau vilalāpa ca kvacit kvacitpracaskhāla papāta ca kvacit /
ato vrajan bhaktivaśena duḥkhitaścacāra bavhīravaśaḥ pathi kriyāḥ // Bc_6.68 //
iti buddhacarite mahākāvye chandakanivartano nāma ṣaṣṭhaḥ sargaḥ // 6 //
CANTO VII
tato visṛjyāśrumukhaṃ rudantaṃ chandaṃ vanacchandatayā nirāsthaḥ /
sarvārthasiddho vapuṣābhibhūya tamāśramaṃ siddha iva prapede // Bc_7.1 //
sa rājasūnurmṛgarājagāmī mṛgājiraṃ tanmṛgavatpraviṣṭaḥ /
lakṣmīviyukto 'pi śarīralakṣmyā cakṣūṃṣi sarvāśramiṇāṃ jahāra // Bc_7.2 //
sthitā hi hastasthayugāstathaiva kautūhalāccakradharāḥ sadārāḥ /
tamindrakalpaṃ dadṛśurna jagmurdhuryā ivārdhāvanataiḥ śirobhiḥ // Bc_7.3 //
viprāśca gatvā bahiridhmahetoḥ prāptāḥ samitpuṣpavitrahastāḥ /
tapaḥpradhānāḥ kṛtabuddhayo 'pi taṃ draṣṭumīyurna maṭhānabhīyuḥ // Bc_7.4 //
hṛṣṭāśca kekā mumucurmayūrā dṛṣṭvāmbudaṃ nīlamivonnamantaḥ /
śaṣpāṇi hitvābhimukhāśca tasthurmṛgāścalākṣā mṛgacāriṇaśca // Bc_7.5 //
dṛṣṭvā tamikṣvākukulapradīpaṃ jvalantamudyantamivāṃśumantam /
kṛte 'pi dohe janitapramodāḥ prasusruvurhomaduhaśca gāvaḥ // Bc_7.6 //
kaścidvasūnāmayamaṣṭamaḥ syātsyādāviśvanoranyataraścyuto vā /
ucceruruccairiti tatra vācastaddarśanādvismayajā munīnām // Bc_7.7 //
lekharṣabhasyeva vapurdvitīyaṃ dhāmeva lokasya carācarasya /
sa dyotayāmāsa vanaṃ hi kṛtsnaṃ yadṛcchayā sūrya ivāvatīrṇaḥ // Bc_7.8 //
tataḥ sa tairāśramibhiryathāvadabhyarcitaścopanimantritaśca /
pratyarcayāṃ dharmabhṛto babhūva svareṇa sāmbho 'mbudharopamena // Bc_7.9 //
kīrṇaṃ tathā puṇyakṛtā janena svargābhikāmena vimokṣakāmaḥ /
tamāśramaṃ so 'nucacāra dhirastapāṃsi citrāṇi nirīkṣamāṇaḥ // Bc_7.10 //
tapovikārāṃśca nirīkṣya saumyastapovane tatra tapodhanānām /
tapasvinaṃ kaṃcidanuvrajantaṃ tattvaṃ vijijñāsuridaṃ babhāṣe // Bc_7.11 //
tatpūrvamadyāśramadarśanaṃ me yāsmādimaṃ dharmavidhiṃ na jāne /
tasmādbhavānarhati bhāṣituṃ me yo niścayo yatprati vaḥ pravṛttaḥ // Bc_7.12 //
tato dvijātiḥ sa tapovihāraḥ śākyarṣabhāyarṣabhavikramāya /
krameṇa tasmai kathayāṃcakāra tapoviśeṣāṃstapasaḥ phalaṃ ca // Bc_7.13 //
agrāmyamannaṃ salile prarūḍhaṃ parṇīna toyaṃ phalamūlameva /
yathāgamaṃ vṛttiriyaṃ munīnāṃ bhinnāstu te te tapasāṃ vikalpāḥ // Bc_7.14 //
uñchena jīvanti khagā ivānye tṛṇāni kecinmṛgavaccaranti /
kecidbhujaṅgaiḥ saha vartayanti valmīkabhūtā vanamārutena // Bc_7.15 //
āśmaprayatnārjitavṛttayo 'nye kecitsvadantāpahatānnabhakṣāḥ /
kṛtvā parārtha śrapaṇaṃ tathānye kurvanti kāryaṃ yadi śeṣamasti // Bc_7.16 //
kecijjalaklinnajaṭākalāpā dviḥ pāvakaṃ juvhati mantrapūrvam /
mīnaiḥ samaṃ kecidapo vigāhya vasanti kūrmollikhitaiḥ śarīraiḥ // Bc_7.17 //
evaṃvidhaiḥ kālacitaistapobhiḥ parairdivaṃ yāntyaparairnṛlokam /
duḥkhena mārgeṇa sukhaṃ hyupaiti sukhaṃ hi dharmasya vadanti mūlam // Bc_7.18 //
ityevamādi dvipadendravatsaḥ śrutvā vacastasya tapodhanasya / adṛṣṭatattvo 'pi na saṃtutoṣa / śanairidaṃ cātmagataṃ babhāṣe // Bc_7.19 //
duḥkhātmakaṃ naikavidhaṃ tapaśca svargapradhānaṃ tapasaḥ phalaṃ ca /
lokāśca sarve pariṇāmavantaḥ svalpe śramaḥ khalvayamāśramāṇām // Bc_7.20 //
priyāṃśca bandhūnviṣayāṃśca hitvā ye svargahetorniyamaṃ caranti /
te viprayuktāḥ khalu gantukāmā mahattaraṃ bandhanameva bhūyaḥ // Bc_7.21 //
kāyaklamairyaśca tapo 'bhidhānaiḥ pravṛttimakāṅkṣati kāmahetoḥ /
saṃsāradoṣānaparīkṣamāṇo duḥkhena so 'nvicchati duḥkhameva // Bc_7.22 //
trāsaśca nityaṃ maraṇātprajānāṃ yatnena cecchanti punaḥprasūtim /
satyāṃ pravṛttau niyataśca mṛtyustatraiva magnā yata eva bhītāḥ // Bc_7.23 //
ihārthameke praviśanti khedaṃ svargārthamanye śramamāpnuvanti /
sukhārthamāśākṛpaṇo 'kṛtārthaḥ patatyanarthe khalu jīvalokaḥ // Bc_7.24 //
na khalvayaṃ garhita eva yatno yo hīnamṛtsṛjya viśeṣagāmi /
prājñaiḥ samānena pariśrameṇa kāryaṃ tu tadyatra punarna kāryam // Bc_7.25 //
śarīrapīḍā tu yadīha dharmaḥ sukhaṃ śarīrasya bhavatyadharmaḥ /
dharmeṇa cāpnoti sukhaṃ paratra tasmādadharma phalatīha dharmaḥ // Bc_7.26 //
yataḥ śarīraṃ manaso vaśena pravartate cāpi nivartate ca /
yukto damaścetasa eva tasmāccittādṛte kāṣṭhasamaṃ śarīram // Bc_7.27 //
āhāraśuddhyā yadi puṇyamiṣṭaṃ tasmānmṛgānāmapi puṇyamasti /
ye cāpi bāhyāḥ puruṣāḥ phalebhyo bhāgyāparādhena parāṅmukhārthāḥ // Bc_7.28 //
duḥkhe 'bhisaṃdhistvatha puṇyahetuḥ sukhe 'pi kāryo nanu so 'bhisaṃdhiḥ /
atha pramāṇaṃ na sukhe 'bhisaṃdhirduḥkhe pramāṇaṃ nanu nābhisaṃdhiḥ // Bc_7.29 //
tathaiva ye karmaviśuddhihetoḥ spṛśantyapastīrthamiti pravṛttāḥ /
tatrāpi toṣo hṛdi kevalo 'yaṃ na pāvayiṣyanti hi pāpamāpaḥ // Bc_7.30 //
spṛṣṭaṃ hi yadyadguṇavadbhirambhastattatpṛthivyāṃ yadi tīrthamiṣṭam /
tasmādguṇāneva paraimi tīrthamāpastu niḥsaṃśayamāpa eva // Bc_7.31 //
iti sma tattadbahuyuktiyuktaṃ jagāda cāstaṃ ca yayau vivasvān /
tato havirdhūmavivarṇavṛkṣaṃ tapaḥpraśāntaṃ sa vanaṃ viveśa // Bc_7.32 //
abhyuddhṛtaprajvalitāgnihotraṃ kṛtābhiṣekarṣijanāvakirṇam /
jāpyasvanākūjitadevakoṣṭhaṃ dharmasya karmāntamiva pravṛttam // Bc_7.33 //
kāścinniśāstatra niśākarābhaḥ parīkṣamāṇaśca tapāṃsyuvāsa /
sarva parikṣepya tapaśca matvā tasmāttapaḥkṣetratalājjagāma // Bc_7.34 //
anvavrajannāśramiṇastatastaṃ tadrūpamāhātmyagatairmanobhiḥ /
deśādanāryairabhibhūyamānānmaharṣayo dharmamivāpayāntam // Bc_7.35 //
tato jaṭāvalkalacīrakhelāṃstapodhanāṃścaiva sa tāndadarśa /
tapāṃsi caiṣāmanurudhyamānastasthau śive śrīmati vṛkṣamūle // Bc_7.36 //
athopasṛtyāśramavāsinastaṃ manuṣyavarya parivārya tasthuḥ /
vṛddhaśca teṣāṃ bahumānapūrvaṃ kalena sāmnā giramityuvāca // Bc_7.37 //
tvayyāgate pūrṇa ivāśramo 'bhūtsaṃpadyate śūnya eva prayāte /
tasmādimaṃ nārhasi tāta hātuṃ jijīviṣordehamiveṣṭamāyuḥ // Bc_7.38 //
brahmarṣirājarṣisurarṣijuṣṭaḥ puṇyaḥ samīpe himavān hi śailaḥ /
tapāṃsi tānyeva tapodhanānāṃ yatsaṃnikarṣādbahulībhavanti // Bc_7.39 //
tīrthāni puṇyāyānyabhitastathaiva sopānabhūtāni nabhastalasya
juṣṭāni dharmātmabhirātmavadbhirdevarṣibhiścaiva maharṣibhiśca // Bc_7.40 //
itaśca bhūyaḥ kṣamamuttaraiva diksevituṃ dharmīvaśeṣahetoḥ /
na tu kṣamaṃ dakṣiṇato budhena padaṃ bhavedekamapi prayātum // Bc_7.41 //
tapovane 'sminnatha niṣkriyo vā saṃkīrṇadharmāpatito 'śucirvā /
dṛṣṭastvayā yena na te vivatsā tadbrūhi yāvadrucito 'stu vāsaḥ // Bc_7.42 //
ime hi vāñchanti tapaḥsahāyaṃ taponidhānapratīmaṃ bhavantam /
vāsastvayā hīndrasamena sārdha bṛhaspaterabhyudayāvahaḥ syāt // Bc_7.43 //
ityevamukte sa tapasvimadhye tapasvimukhyena manīṣimukhyaḥ /
bhavapraṇāśāya kṛtapratijñaḥ svaṃ bhāvāmantargatamācacakṣe // Bc_7.44 //
ṛjvātmanāṃ dharmabhṛtāṃ munīnāmiṣṭātithitvātsvajanopamānām /
evaṃvidhairmā prati bhāvajātaiḥ prītiḥ parā me janitaśca mānaḥ // Bc_7.45 //
snigdhābhirābhirhṛdayaṃgamābhiḥ samāsataḥ snāta ivāsmi vāgbhiḥ /
ratiśca me dharmanavagrahasya vispanditā saṃprati bhūya eva // Bc_7.46 //
evaṃ pravṛttān bhavataḥ śaraṇyānatīva saṃdarśitapakṣapātān /
yāsyāmi hitveti mamāpi duḥkhaṃ yathaiva bandhūṃstyajatastathaiva // Bc_7.47 //
svargāya yuṣmākamayaṃ tu dharmo mamābhilāṣastvapunarbhavāya /
asminvane yena na me vivatsā bhinnaḥ pravṛttyā hi nivṛttidharmaḥ // Bc_7.48 //
tannāratirme na parāpacāro vanādito yena parivrajāmi /
dharme sthitāḥ pūrvayugānurūpe sarve bhavanto hi maharṣikalpāḥ // Bc_7.49 //
tato vacaḥ sūnṛtamarthavacca suślakṣṇamojasvi ca garvita ca /
śrutvā kumārasya tapasvinaste viśeṣayuktaṃ bahumānamīyuḥ // Bc_7.50 //
kaściddvijastatra tu bhasmaśāyī prāṃśuḥ śikhī dāravacīravāsāḥ /
āpiṅgalākṣastanudīrghaghoṇaḥ kuṇḍaikahasto giramityuvāca // Bc_7.51 //
dhīmannudāraḥ khalu niścayaste yastvaṃ yuvā janmani dṛṣṭadoṣaḥ /
svargāpavargau hi vicārya samyagyasyāpavarge matirasti so 'sti // Bc_7.52 //
yajñaistapobhirniyamaiśca taistaiḥ svarga yiyāsanti hi rāgavantaḥ /
rāgeṇa sārdha ripuṇeva yuddhvā mokṣaṃ parīpsanti tu sattvavantaḥ // Bc_7.53 //
tadbuddhireṣā yadi niścitā te tūrṇaṃ bhavān gacchatu vindhyakoṣṭham /
asau munistatra vasatyarāḍo yo naiṣṭhike śreyasi labdhacakṣuḥ // Bc_7.54 //
tasmādbhavāñcchroṣyati tattvamārga satyāṃ rucau saṃpratipatsyate ca /
yathā tu paśyāmi matistathaiṣā tasyāpi yāsyatyavadhūya buddhim // Bc_7.55 //
spaṣṭoccaghoṇaṃ vipulāyatākṣaṃ / tāmrādharauṣṭhaṃ sitatīkṣaṇadaṃṣṭram /
idaṃ hi vaktuṃ tanuraktajivhaṃ jñeyārṇavaṃ pāsyati kṛtsnameva // Bc_7.56 //
gambhīratā yā bhavatastvagādhā yā dīptatā yāni ca lakṣaṇāni /
ācāryakaṃ prāpsyasi tatpṛthivyāṃ yannarṣibhiḥ pūrvayuge 'pyavāptam // Bc_7.57 //
paramamiti tato nṛpātmajastamṛṣijanaṃ pratinandya niryayau /
vidhivadanuvidhāya te 'pi taṃ praviviśurāśramiṇastapovanam // Bc_7.58 //
iti buddhacarite mahākāvye tapovanapraveśo nāma saptamaḥ sargaḥ // 7 //
CANTO VIII
tatasturaṅgāvacaraḥ sa durmanāstathā vanaṃ bhartari nirmame gate /
cakāra yatnaṃ pathi śokanigrahe tathāpi caivāśru na tasya cikṣiye // Bc_8.1 //
yamekarātreṇa tu bharturājñayā jagāma mārga saha tena vājinā /
iyāya bharturvirahaṃ vicintayaṃstameva panthānamahobhiraṣṭabhiḥ // Bc_8.2 //
hayaśca saujā vicacāra kanthakastatāma bhāvena babhūva nirmadaḥ /
alaṃkṛtaścāpi tathaiva bhūṣaṇairabhūdgataśrīriva tena varjitaḥ // Bc_8.3 //
nivṛtya caivābhimukhastapovanaṃ bhṛśaṃ jiheṣe karuṇaṃ muhurmuhuḥ /
kṣudhānvito 'pyadhvani śaṣpamambu vā yathā purā nābhinanda nādade // Bc_8.4 //
tato vihīnaṃ kapilāvhayaṃ puraṃ mahātmanā tena jagaddhitātmanā /
krameṇa tau śūnyamivopajagmaturdivākareṇeva vinākṛtaṃ nabhaḥ // Bc_8.5 //
sapuṇḍarīkairapi śobhitaṃ jalairalaṃkṛtaṃ puṣpadharairnagairapi /
tadeva tasyopavanaṃ vanopamaṃ gatapraharṣairna rarāja nāgaraiḥ // Bc_8.6 //
tato bhramadbhirdiśi dīnamānasairanujjvalairbāṣpahatekṣaṇairnaraiḥ /
nirvāyamāṇāviva tāvubhau puraṃ śanairapasnātamivābhijagmatuḥ // Bc_8.7 //
niśāmya ca srastaśarīragāminau vināgatau śākyakularṣabheṇa tau /
mumoca bāṣpaṃ pathi nāgaro janaḥ pura rathe dāśaratherivāgate // Bc_8.8 //
atha bruvantaḥ samupetamanyavo janāḥ pathi cchandakamāgatāśravaḥ /
kva rājaputraḥ purarāṣṭranandano hṛtastvayāsāviti pṛṣṭhato 'nvayuḥ // Bc_8.9 //
tataḥ sa tān bhaktimato 'bravījjanānnarendraputraṃ na parityajāmyaham /
rudannahaṃ tena tu nirjane vane gṛhasthaveśaśca visarjitāviti // Bc_8.10 //
idaṃ vacastasya niśamya te janāḥ suduṣkaraṃ khalviti niścayaṃ yayuḥ /
pataddhi jahruḥ salilaṃ na netrajaṃ mano nininduśca phalotthamātmanaḥ // Bc_8.11 //
athocuradyaiva viśāma tadvanaṃ gataḥ sa yatra dviparājavikramaḥ /
jijīviṣā nāsti hi tena no vinā yathendriyāṇāṃ vigame śarīriṇām // Bc_8.12 //
idaṃ puraṃ tena vivarjitaṃ vanaṃ vanaṃ ca tattena samanvitaṃ puram /
na śobhate tena hi no vinā puraṃ marutvatā vṛtravadhe yathā divam // Bc_8.13 //
punaḥ kumāro vinivṛtta ityatho gavākṣamālāḥ pratipedire 'ṅganāḥ /
viviktapṛṣṭhaṃ ca niśāmya vājinaṃ punargavākṣāṇi pidhāya cukruśuḥ // Bc_8.14 //
praviṣṭadīkṣastu sutopalabdhaye vratena śokena ca khinnamānasaḥ /
jajāpa devāyatane narādhipaścakāra tāstāśca yathāśayāḥ kriyāḥ // Bc_8.15 //
tataḥ sa bāṣpapratipūrṇalocanasturaṅgamādāya turaṅgamānugaḥ /
viveśa śokābhihato nṛpakṣayaṃ yudhāpinīte ripuṇeva bhartari // Bc_8.16 //
vigāhamānaśca narendramandiraṃ vilokayannaśruvahena cakṣuṣā /
svareṇa puṣṭena rurāva kanthako janāya duḥkhaṃ prativedayanniva // Bc_8.17 //
tataḥ khagāśca kṣayamadhyagocarāḥ samīpabaddhāsturagāśca satkṛtāḥ /
hayasya tasya pratisasvanuḥ svanaṃ narendrasūnorupayānaśaṅkinaḥ // Bc_8.18 //
janāśca harṣatiśayena vañcitā janādhipāntaḥpurasaṃnikarṣagāḥ /
yathā hayaḥ kanthaka eṣa heṣate dhruvaṃ kumāro viśatīti menire // Bc_8.19 //
atipraharṣādatha śokamūrchitāḥ kumārasaṃdarśanalolalocanāḥ /
gṛhādviniścakramurāśayā striyaḥ śaratpayodādiva vidyutaścalāḥ // Bc_8.20 //
vilambakeśyo malināṃśukāmbarā nirañjanairbāṣpahatekṣaṇairmukhaiḥ /
striyo na rejurmṛjayā vinākṛtā divīva tārā rajanīkṣayāruṇāḥ // Bc_8.21 //
araktatāmraiścaraṇairanūpurairakuṇḍalairārjavakandharairmukhaiḥ /
svabhāvapīnairjaghanairamekhalairahārayoktrairmuṣitairiva stanaiḥ // Bc_8.22 //
nirīkṣya tā bāṣpaparītalocanā nirāśrayaṃ chandakamaśvameva ca /
viṣaṇṇavaktrā rurudurvarāṅganā vanāntare gāva ivarṣabhojjhitāḥ // Bc_8.23 //
tataḥ sabāṣpā mahīṣī mahīpateḥ pranaṣṭavatsā mahiṣīva vatsalā /
pragṛhya bāhū nipapāta gautamī vilolaparṇā kadalīva kāñcanī // Bc_8.24 //
hatatviṣo 'nyāḥ śithilāṃsabāhavaḥ striyo viṣādena vicetanā iva /
na cukruśurnāśru jahurna śaśvasurna celurāsurlikhitā iva sthitāḥ // Bc_8.25 //
adhīramanyāḥ patiśokamūrcchitā vilocanaprasravaṇairmukhaiḥ striyaḥ /
siṣiñcire proṣitacandanān stanāndharādharaḥ prasravaṇairivopalān // Bc_8.26 //
mukhaiśca tāsāṃ nāyanāmbutāḍitaiṃ rarāja tadrājaniveśanaṃ tadā /
navāmbukāle 'mbudavṛṣṭitāḍitaiḥ sravajjalaistāmarasairyathā saraḥ // Bc_8.27 //
suvṛttapiṇāḍagulibhirnirantarairabhūṣaṇairgūḍhasirairvarāṅganāḥ /
urāṃsi jaghnuḥ kamalopamaiḥ karaiḥ svapallavairvātacalā latā iva // Bc_8.28 //
karaprahārapracalaiśca tā babhustathāpi nāryaḥ sahitonnataiḥ stanaiḥ /
vanānilāghūrṇitapadmakampitai rathāṅganāmnāṃ mithunairivāpagāḥ // Bc_8.29 //
yathā ca vakṣāṃsi karairapīḍayaṃstathaiva vakṣobhirapīḍayan karān /
akārayaṃstatra parasparaṃ vyathāḥ karāgravakṣāṃsyabalā dayālasāḥ // Bc_8.30 //
tatastu roṣapraviraktalocanā viṣādasaṃbandhikaṣāyagadgadam /
uvāca niśvāsacalatpayodharā vigāḍhaśokāśrudharā yaśodharā // Bc_8.31 //
niśi prasuptāmavaśāṃ vihāya māṃ gataḥ kva sa chandaka manmanorathaḥ /
upāgate ca tvayi kanthake ca me samaṃ gateṣu triṣu kampate manaḥ // Bc_8.32 //
anāryamasnigdhamamitrakarma me nṛśaṃsa kṛtvā kimihādya rodiṣi /
niyaccha bāṣpaṃ bhava tuṣṭamānaso na saṃvadatyaśru ca tacca karma te // Bc_8.33 //
priyeṇa vaśyena hitena sādhunā tvayā sahāyena yathārthakāriṇā /
gato 'ryaputro hyapunarnivṛttaye ramasva diṣṭyā saphalaḥ śramastava // Bc_8.34 //
varaṃ manuṣyasya vicakṣaṇo ripurna mitramaprājñamayogapeśalam /
suhṛdbruveṇa hyavipaścitā tvayā kṛtaḥ kulasyāsya mahānupaplavaḥ // Bc_8.35 //
imā hi śocyā vyavamuktabhūṣaṇāḥ prasaktabāṣpāvilaraktalocanāḥ /
sthite 'pi patyau himavanmahīsame pranaṣṭaśobhā vidhavā iva striyaḥ // Bc_8.36 //
imāśca vikṣiptaviṭaṅkabāhavaḥ prasaktapārāvatadīrghanisvanāḥ /
vinākṛtāstena sahāvarodhanairbhṛśaṃ rudantīva vimānapaṅktayaḥ // Bc_8.37 //
anarthakāmo 'sya janasya sarvathā turaṅgamo 'pi dhruvameṣa kanthakaḥ /
jahāra sarvasvamitastathā hi me jane prasupte niśi ratnacauravat // Bc_8.38 //
yadā samarthaḥ khalu soḍhumāgatāniṣuprahārānapi kiṃ punaḥ kaśāḥ /
gataḥ kaśāpātabhayātkathaṃ nvayaṃ śriyaṃ gṛhītvā hṛdayaṃ ca me samam // Bc_8.39 //
anāryakarmā bhṛśamadya heṣate narendradhiṣṇyaṃ pratipūrayanniva /
yadā tu nirvāhayati sma me priyaṃ tadā hi mūkasturagādhamo 'bhavat // Bc_8.40 //
yadi hyaheṣiṣyata bodhayan janaṃ khuraiḥ kṣitau vāpyakariṣyata dhvanim /
hanusvanaṃ vājanayiṣyaduttamaṃ na cābhaviṣyanmama duḥkhamīdṛśam // Bc_8.41 //
itīha devyāḥ paridevitāśrayaṃ niśamya bāṣpagrathitākṣaraṃ vacaḥ /
adhomukhaḥ sāśrukalaḥ kṛtāñjaliḥ śanairidaṃ chandaka uttaraṃ jagau // Bc_8.42 //
vigarhituṃ nārhasi devi kanthakaṃ na cāpi roṣaṃ mayi kartumarhasi /
anāgasau svaḥ samavehi sarvaśo gato nṛdevaḥ sa hi devi devavat // Bc_8.43 //
ahaṃ hi jānannapi rājaśāsanaṃ balātkṛtaḥ kairapi daivatairiva /
upānayaṃ tūrṇamimaṃ turaṅgamaṃ tathānvagacchaṃ vigataśramo 'dhvani // Bc_8.44 //
vrajannayaṃ vajivaro 'pi nāspṛśanmahī khurāgrairvidhṛtairivāntarā /
tathaiva daivādiva saṃyatānano hanusvanaṃ nākṛta nāpyaheṣata // Bc_8.45 //
yato bahirgacchati pārthivātmaje tadābhavaddvāramapāvṛtaṃ svayam /
tamaśca naiśaṃ raviṇeva pāṭitaṃ tapo 'pi daivo vidhireṣa gṛhyatām // Bc_8.46 //
yadapramatto 'pi narendraśāsanād gṛhe pure civa sahasraśo janaḥ /
tadā sa nābudhyata nidrayā hṛtastato 'pi daivo vidhireṣa gṛhyatām // Bc_8.47 //
yataśca vāso vanavāsasaṃmataṃ nisṛṣṭamasmai samaye divaukasā /
divi praviddhaṃ mukuṭaṃ ca taddhṛtaṃ tato 'pi daivo vidhireṣa gṛhyatām // Bc_8.48 //
tadevamāvāṃ naradevi doṣato na tatprayātaṃ prati gantumarhasi /
na kāmakāro mama nāsya vājinaḥ kṛtānuyātraḥ sa hi daivatairgataḥ // Bc_8.49 //
iti prayāṇaṃ bahudevamadbhūtaṃ niśamya tāstasya mahātmanaḥ striyaḥ /
pranaṣṭaśokā iva vismayaṃ yayurmanojvaraṃ pravrajanāttu lebhire // Bc_8.50 //
viṣādapāriplavalocanā tataḥ pranaṣṭapotā kurarīva duḥkhitā /
vihāya dhairya virurāva gautamī tatāma caivāśrumukhī jagāda ca // Bc_8.51 //
mahormimanto mṛdavo 'sitāḥ śubhāḥ pṛthakpṛthaṅmūlaruhāḥ samudgatāḥ /
praveritāste bhuvi tasya murdhajā narendramaulīpariveṣṭanakṣamāḥ // Bc_8.52 //
pralambabāhurmṛgarājavikramo maharṣabhākṣaḥ kanakojjvaladyutiḥ /
viśālavakṣā ghanadundubhisvanastathāvidho 'pyāśramavāsamarhati // Bc_8.53 //
abhāginī nūnamiyaṃ vasuṃdharā tamāryakarmāṇamanuttamaṃ patim /
gatastato 'sau guṇavān hi tādṛśo nṛpaḥ prajābhāgyaguṇaiḥ prasūyate // Bc_8.54 //
sujātajālāvatatāṅgulī mṛdū nigūḍhagulphau bisapuṣpakomalau /
vanāntabhūmiṃ kaṭhināṃ kathaṃ nu tau sacakramadhyau caraṇau gamiṣyataḥ // Bc_8.55 //
vimānapṛṣṭhe śayanāsanocitaṃ mahārhavastrāgurucandanārcitam /
kathaṃ nu śītoṣṇajalāgameṣu taccharīramojasvi vane bhaviṣyati // Bc_8.56 //
kulena sattvena balena varcasā śrutena lakṣmyā vayasā ca garvitaḥ /
pradātumevābhyucito na yācituṃ kathaṃ sa bhikṣāṃ parataścariṣyati // Bc_8.57 //
śucau śayitvā śayane hiraṇmaye prabodhyamāno niśi tūryanisvanaiḥ /
kathaṃ bata svapsyati so 'dya me vratī paṭaikadeśāntarite mahītale // Bc_8.58 //
imaṃ pralāpaṃ karuṇaṃ niśamya tā bhujaiḥ pariṣvajya parasparaṃ striyaḥ /
vilocanebhyaḥ salilāni tatyajurmadhūni puṣpebhya iveritā latāḥ // Bc_8.59 //
tato dharāyāmapatadyaśodharā vicakravākeva rathāṅgasāvhayā /
śanaiśca tattadvilalāpa viklavā muhurmuhurgadgadaruddhayā girā // Bc_8.60 //
sa māmanāthāṃ sahadharmacāriṇīmapāsya dharma yadi kartumicchati /
kuto 'sya dharmaḥ sahadharmacāriṇī vinā tapo yaḥ paribhoktumicchati // Bc_8.61 //
śṛṇoti nūnaṃ sa na pūrvapārthivānmahāsudarśaprabhṛtīn pitāmahān /
vanāni patnīsahitānupeyuṣastathā hi dharma madṛte cikīrṣīte // Bc_8.62 //
makheṣu vā vedavidhānasaṃskṛtau na daṃpatī paśyati dīkṣitābubhau /
samaṃ bubhukṣū parato 'pi tatphalaṃ tato 'sya jāto mayi dharmamatsaraḥ // Bc_8.63 //
dhruvaṃ sa jānanmama dharmavallabho manaḥ priyerṣyākalahaṃ muhurmithaḥ /
sukhaṃ vibhīrmāmapahāya roṣaṇāṃ mahendraloke 'psaraso jighṛkṣati // Bc_8.64 //
iyaṃ tu cintā mama kīdṛśaṃ nu tā vapurguṇaṃ bibhrati tatra yoṣitaḥ /
vane yadartha sa tapāṃsi tapyate śriyaṃ ca hitvā mama bhaktimeva ca // Bc_8.65 //
na khalviyaṃ svargasukhāya me spṛhā na tajjanasyātmavato 'pi durlabham /
sa tu priyo māmiha vā paratra vā kathaṃ na jahyāditi me manorathaḥ // Bc_8.66 //
abhāginī yadyahamāyatekṣaṇaṃ śucismitaṃ bharturudīkṣituṃ mukham /
na mandabhāgyo 'rhati rāhulo 'pyayaṃ kadācidaṅke parivartituṃ pituḥ // Bc_8.67 //
aho nṛśaṃsaṃ sukumāravarcasaḥ sudāruṇaṃ tasya manasvino manaḥ /
kalapralāpaṃ dviṣato 'pi harṣaṇaṃ śiśuṃ sutaṃ yastyajatīdṛśaṃ bata // Bc_8.68 //
mamāpi kāmaṃ hṛdayaṃ sudāruṇaṃ śilāmayaṃ vāpyayaso 'pi vā kṛtam /
anāthavacchrīrahite sukhocite vanaṃ gate bhartari yanna dīryate // Bc_8.69 //
itīha devī patiśokamūrchitā ruroda dadhyau vilalāpa cāsakṛt /
svabhāvadhīrāpi hi sā satī śucā dhṛtiṃ na sasmāra cakāra no hriyam // Bc_8.70 //
tatastathā śokavilāpaviklavāṃ yaśodharāṃ prekṣya vasuṃdharāgatām /
mahāravindairiva vṛṣṭitāḍitairmukhaiḥ sabāṣpairvanitā vicukruśuḥ // Bc_8.71 //
samāptajāpyaḥ kṛtahomamaṅgalo nṛpastu devāyatanādviniryayau /
janasya tejārtaraveṇa cāhataścacāla vajradhvanineva vāraṇaḥ // Bc_8.72 //
niśāmya ca cchandakakanthakāvubhau sutasya saṃśrutya ca niścayaṃ sthiram /
papāta śokābhihato mahīpatiḥ śacīpatervṛtta ivotsave dhvajaḥ // Bc_8.73 //
tato muhūrta sutaśokamohito janena tulyābhijanena dhāritaḥ /
nirīkṣya dṛṣṭyā jalapūrṇayā hayaṃ mahītalastho vilalāpa pārthivaḥ // Bc_8.74 //
bahūni kṛtvā samare priyāṇi me mahattvayā kanthaka vipriyaṃ kṛtam /
guṇapriyo yena vane sa me priyaḥ priyo 'pi sannapriyavatpraveritaḥ // Bc_8.75 //
tadadya māṃ vā naya tatra yatra sa vraja drutaṃ vā punarenamānaya /
ṛte hi tasmānmama nāsti jīvitaṃ vigāḍharogasya sadauṣadhādiva // Bc_8.76 //
suvarṇaniṣṭhīvini mṛtyunā hṛte suduṣkaraṃ yanna mamāra saṃjayaḥ /
ahaṃ punardharmaratau sute gate mumukṣurātmānamanātmavāniva // Bc_8.77 //
vibhordaśakṣatrakṛtaḥ prajāpateḥ parāparajñasya vivasvadātmanaḥ /
priyeṇa putreṇa satā vinākṛtaṃ kathaṃ na muhyeddhi mano manorapi // Bc_8.78 //
ajasya rājñastanayāya dhīmate narādhipāyendrasakhāya me spṛhā /
gate vanaṃ yastanaye divaṃ gato na moghabāṣpaḥ kṛpaṇaṃ jijīva ha // Bc_8.79 //
pracakṣva me bhadra tadāśramājiraṃ hṛtastvayā yatra sa me jalāñjaliḥ /
ime parīpsanti hi taṃ pipāsavo mamāsavaḥ pretagatiṃ yiyāsavaḥ // Bc_8.80 //
iti tanayaviyogajātaduḥkha kṣitisadṛśaṃ sahajaṃ vihāya dhairyam /
daśaratha iva rāmaśokavaśyo bahu vilalāpa nṛpo visaṃjñakalpaḥ // Bc_8.81 //
śrutavinayaguṇānvitastatastaṃ matisacivaḥ pravayā purohitaśca /
samadhṛtamidamūcaturyathāvanna ca pariptamukhau na cāpyaśokau // Bc_8.82 //
tyaja naravara śokamehi dhairya kudhṛtirivārhasi dhīra nāśru moktum /
srajamiva mṛditāmapāsya lakṣmīṃ bhuvi bahavo hi nṛpā vanānyabhīyuḥ // Bc_8.83 //
api ca niyata eṣa tasya bhāvaḥ smara vacanaṃ tadṛṣeḥ purāsitasya /
na hi sa divi na cakravartirājye kṣaṇamapi vāsayituṃ sukhena śakyaḥ // Bc_8.84 //
yadi tu nṛvara kārya eva yatnastvaritamudāhara yāvadatra yāvaḥ /
bahuvidhimiha yuddhamastu tāvattava tanayasya vidheśca tasya tasya // Bc_8.85 //
narapatiratha tau śaśāsa tasmād drutamita eva yuvāmabhiprayātam /
na hi mama hṛdayaṃ prayāti śāntiṃ vanaśakuneriva putralālasasya // Bc_8.86 //
paramamiti narendraśāsanāttau yayaturamātyapurohitau vanaṃ tat /
kṛtamiti savadhūjanaḥ sadāro nṛpatirapi pracakāra śeṣakāryam // Bc_8.87 //
iti buddhacarite mahākāvye 'ntaḥpuravilāpo nāmāṣṭamaḥ sargaḥ // 8 //
CANTO IX
tatastadā mantripurohitau tau bāṣpapratodābhihatau nṛpeṇa /
viddhau sadaśvāviva sarvayatnātsauhārdaśīghraṃ yayaturvanaṃ tat // Bc_9.1 //
tamāśramaṃ jātapariśramau tāvupetya kāle sadṛśānuyātrau /
rājarddhimutsṛjya vinītaceṣṭāvupeyaturbhārgavadhiṣṇyameva // Bc_9.2 //
tau nyāyatastaṃ pratipūjya vipraṃ tenārcitau tāvapi cānurūpam /
kṛtāsanau bhārgavamāsanasthaṃ chittvā kathāmūcaturātmakṛtyam // Bc_9.3 //
śuddhaujasaḥ śuddhaviśālakīrterikṣvākuvaṃśaprabhavasya rājñaḥ /
imaṃ janaṃ vettu bhavānadhītaṃ śrutagrahe mantraparigrahe ca // Bc_9.4 //
tasyendrakalpasya jayantakalpaḥ putro jarāmṛtyubhayaṃ titīrṣuḥ /
ihābhyutepaḥ kila tasya hetorāvāmupetau bhagavānavaitu // Bc_9.5 //
tau so 'bravīdasti sa dīrghabāhuḥ prāptaḥ kumāro na tu nāvabuddhaḥ /
dharmo 'yamāvartaka ityavetya yātastvarāḍābhimukho mumukṣuḥ // Bc_9.6 //
tasmāttatastāvupalabhya tattvaṃ taṃ vipramāmantrya tadaiva sadyaḥ /
khinnāvakhinnāviva rājabhaktyā prasasratustena yataḥ sa yātaḥ // Bc_9.7 //
yāntau tatastau mṛjayā vihīnamapaśyatāṃ taṃ vapuṣojjvalantam /
upopaviṣṭaṃ pathi vṛkṣamūle sūrya ghanābhogamiva praviṣṭam // Bc_9.8 //
yānaṃ vihāyopayayau tatastaṃ purohito mantradhareṇa sārdham /
yathā vanasthaṃ sahavāmadevo rāmaṃ didṛkṣurmunirāvairvaśeyaḥ // Bc_9.9 //
tāvarcayāmāsaturarhatastaṃ divīva śukrāṅgirasau mahendram /
pratyarcayāmāsa sa cārhatastau divīva śukrāṅgirasau mahendraḥ // Bc_9.10 //
kṛtābhyanujñāvabhitastatastau niṣedatuḥ śākyakuladhvajasya /
virejatustasya ca saṃnikarṣe punarvasū yogagatāvivendoḥ // Bc_9.11 //
taṃ vṛkṣamūlasthamabhijvalantaṃ purohito rājasutaṃ babhāṣe /
yathopaviṣṭaṃ divi pārijāte bṛhaspatiḥ śakrasutaṃ jayantam // Bc_9.12 //
tvacchokaśalye hṛdayāvagāḍhe mohaṃ gato bhūmitale muhūrtam /
kumāra rājā nayanāmbuvarṣo yattvāmavocattadidaṃ nibodha // Bc_9.13 //
jānāmi dharma prati niścayaṃ te paraimi te bhāvinametamartham /
ahaṃ tvakāle vanasaṃśrayātte śokāgnināgnipratimena dahye // Bc_9.14 //
tadehi dharmapriya matpriyārtha dharmārthameva tyaja buddhimetām /
ayaṃ hi mā śokarayaḥ pravṛddhau nadīrayaḥ kūlamivābhihanti // Bc_9.15 //
meghāmbukakṣādriṣu yā hi vṛttiḥ samīraṇārkāgnimahāśanīnām /
tāṃ vṛttimasmāsu karoti śoko vikarṣaṇocchoṣaṇadāhabhedaiḥ // Bc_9.16 //
tadbhuṅkṣva tāvadvasudhādhipatyaṃ kāle vanaṃ yāsyāsi śāstradṛṣṭe /
aniṣṭabandhau kuru mayyapekṣāṃ sarveṣu bhūteṣu dayā hi dharmaḥ // Bc_9.17 //
na caiṣa dharmo vana eva siddhaḥ pure 'pi siddhirniyatā yatīnām /
buddhiśca yatnaśca nimittamatra vana ca liṅgaṃ ca hi bhīrucinham // Bc_9.18 //
maulīdharairasaviṣaktahāraiḥ keyūraviṣṭabdhabhujairnarendraiḥ /
lakṣbhyaṅkamadhye parivartamānaiḥ prāpto gṛhasthairapi mokṣadharmaḥ // Bc_9.19 //
dhruvānujau yau balivajrabāhū vaibhrājamāṣāḍhamathāntidevam /
videharājaṃ janakaṃ tathaiva śālvadrumaṃ senajitaśca rājñaḥ // Bc_9.20 //
etān gṛhasthānnṛpatīnavehi naiḥśreyase dharmavidhau vinītān /
ubhe 'pi tasmādyugapadbhajasva cittādhipatyaṃ ca nṛpaśriyaṃ ca // Bc_9.21 //
icchāmi hi tvāmupaguhya gāḍhaṃ kṛtābhiṣekaṃ salilārdrameva /
dhṛtātapattraṃ samudīkṣamāṇastenaiva harṣeṇa vanaṃ praveṣṭum // Bc_9.22 //
ityabravīdbhūmipatirbhavantaṃ vākyena bāṣpagrathitākṣareṇa /
śrutvā bhavānarhati tatpriyārtha snehena tasnehamanuprayātum // Bc_9.23 //
śokāmbhasi tvatprabhave hyagādhe duḥkhārṇave majjati śākyarājaḥ /
tasmāttamuttāraya nāthahīnaṃ nirāśrayaṃ magnamivārṇave nauḥ // Bc_9.24 //
bhīṣmeṇa gaṅgodarasaṃbhavena rāmeṇa rāmeṇa ca bhārgaveṇa /
śrutvā kṛtaṃ karma pituḥ priyārtha pitustvamaopyarhasi kartumiṣṭam // Bc_9.25 //
saṃvardhayitrī samavehi devīmagastyajuṣṭāṃ diśamaprayātām /
pranaṣṭavatsāmiva vatsalāṃ gāmajasramārtā karuṇaṃ rudantīm // Bc_9.26 //
haṃsena haṃsīmiva viprayuktāṃ tyaktāṃ gajeneva vane kareṇum /
artā sanāthāmapi nāthahīnāṃ trātuṃ vadhūmarhasi darśanena // Bc_9.27 //
ekaṃ sutaṃ bālamanarhaduḥkhaṃ saṃtāpamantargatamudvahantam /
taṃ rāhulaṃ mokṣaya bandhuśokādrāhūpasargādeva pūrṇacandram // Bc_9.28 //
śokāgninā tvadvirahendhanena / niḥsvāsadhūmena tamaḥśikhena /
tvaddarśanāmbvicchati dahyamānamantaḥpuraṃ caiva puraṃ ca kṛtsnam // Bc_9.29 //
sa bodhisattvaḥ paripūrṇasattvaḥ śrutvā vacastasya purohitasya /
dhyātvā muhūrtaṃ guṇavadguṇajñaḥ pratyuttaraṃ praśritamityuvāca // Bc_9.30 //
avaimi bhāvaṃ tanaye pitṝṇāṃ viśeṣato yo mayi bhūmipasya /
jānannapi vyādhijarāvipadbhyo bhītastvagatyā svajanaṃ tyajāmi // Bc_9.31 //
draṣṭuṃ priyaṃ kaḥ svajanaṃ hi necchennānte yadi syātpriyaviprayogaḥ /
yadā tu bhūtvāpi ciraṃ viyogastato guruaṃ snindhamapi tyajāmi // Bc_9.32 //
maddhetukaṃ yattu narādhipasya śokaṃ bhavānāha na tatpriyaṃ me /
yatsvapnabhūteṣu samāgameṣu saṃtapyate bhāvini viprayoge // Bc_9.33 //
evaṃ ca te niścayametu buddhirdṛṣṭvā vicitraṃ jagataḥ pracāram /
saṃtāpaheturna suto na bandhurajñānanaimittika eṣa tāpaḥ // Bc_9.34 //
yathādhvagānamiha saṃgatānāṃ kāle viyogo niyataḥ prajānām /
prājño janaḥ ko tu bhajeta śokaṃ bandhupratijñātajanairvihīnaḥ // Bc_9.35 //
ihaiti hitvā svajanaṃ paratra pralabhya cehāpi punaḥ prayāti /
gatvāpi tatrāpyaparatra gacchatyevaṃ jane tyāgini ko 'nurodhaḥ // Bc_9.36 //
yadā ca garbhātprabhṛti pravṛttaḥ sarvāsvavasthāsu vadhāya mṛtyuḥ /
kasmādakāle vanasaṃśrayaṃ me putrapriyastatrabhavānavocat // Bc_9.37 //
bhavatyakālo viṣayābhipattau kālastathaivārthavidhau pradiṣṭaḥ /
kālo jagatkarṣati sarvakālānnirvāhake śreyasi nāsti kālaḥ // Bc_9.38 //
rājyaṃ mumukṣurmayi yacca rājā tadapyudāraṃ sadṛśaṃ pituśca /
pratigrahītuṃ mama na kṣamaṃ tu lobhādapathyānnamivāturasya // Bc_9.39 //
kathaṃ nu mohāyatanaṃ nṛpatvaṃ kṣamaṃ prapattuṃ viduṣā nareṇa /
sodvegatā yatra madaḥ śramaśca parāpacāreṇa ca dharmapīḍā // Bc_9.40 //
jāmbūnadaṃ harmyamiva pradīptaṃ viṣeṇa saṃyuktamivottamānnam /
grāhākulaṃ cāmbviva sāravindaṃ rājyaṃ hi ramyaṃ vyasanāśrayaṃ ca // Bc_9.41 //
itthaṃ ca rājyaṃ na sukhaṃ na dharmaḥ pūrve yathā jātaghṛṇā narendrāḥ /
vayaḥprakarṣe 'parihāryaduḥkhe rājyāni muktvā vanameva jagmuḥ // Bc_9.42 //
varaṃ hi bhuktāni tṛṇānyaraṇye toṣaṃ paraṃ ratnamivopagṛhya /
sahoṣitaṃ śrīsulabhairna caiva doṣairadṛśyairiva kṛṣṇasarpaiḥ // Bc_9.43 //
ślādhyaṃ hi rājyāni vihāya rājñāṃ dharmābhilāṣeṇa vanaṃ praveṣṭum /
bhagnapratijñasya na tūpapannaṃ vanaṃ parityajya gṛhaṃ praveṣṭum // Bc_9.44 //
jātaḥ kule ko hi naraḥ sasattvo dharmābhilāṣeṇa vanaṃ praviṣṭaḥ /
kāṣāyamutsṛjya vimuktalajjaḥ puraṃdarasyāpi puraṃ śrayeta // Bc_9.45 //
lobhāddhi mohādathavā bhayena yo vāntamannaṃ punarādadīta /
lobhātsa mohādathavā bhayena saṃtyajya kāmān punarādadīta // Bc_9.46 //
yaśca pradīptāccharaṇātkathaṃcinniṣkramya bhūyaḥ praviśettadeva /
gārhasthyamutsṛjya sa dṛṣṭadoṣo mohena bhūyo 'bhilaṣedgrahītum // Bc_9.47 //
yā ca śrutirmokṣamavāptavanto nṛpā gṛhasthā iti naitadasti /
śamapradhānaḥ kva ca mokṣadharmo daṇḍapradhānaḥ kva ca rājadharmaḥ // Bc_9.48 //
śame ratiścecchithilaṃ ca rājyaṃ rājye matiścecchamaviplavaśca /
śamaśca taikṣṇyaṃ ca hi nopapannaṃ śītoṣṇayoraikyamivodakāgnyoḥ // Bc_9.49 //
tanniścayādvā vasudhādhipāste rājyāni muktvā śamamāptavantaḥ /
rājyāṅgitā vā nibhṛtendriyatvādanaiṣṭhike mokṣakṛtābhimānāḥ // Bc_9.50 //
teṣāṃ ca rājye 'stu śamo yathāvatprāpto vanaṃ nāhamaniścayena /
chittvā hi pāśaṃ gṛhabandhusaṃjñaṃ muktaḥ punarna pravivikṣurasmi // Bc_9.51 //
ityātmavijñānaguṇānurūpaṃ muktaspṛhaṃ hetumadūrjitaṃ ca /
śrutvā narendrātmajamuktavantaṃ pratyuttaraṃ mantradharo 'pyuvāca // Bc_9.52 //
yo niścayo dharmavidhau tavāyaṃ nāyaṃ na yukto na tu kālayuktaḥ /
śokāya dattvā pitaraṃ vayaḥsthaṃ syāddharmakāmasya hi te na dharmaḥ // Bc_9.53 //
nūnaṃ ca buddhistava nātisūkṣmā dharmārthakāmeṣvavicakṣaṇā vā /
hetoradṛṣṭasya phalasya yastvaṃ pratyakṣamartha paribhūya yāsi // Bc_9.54 //
punarbhavo 'stīti ca kecidāhurnāstīti kecinniyatapratijñāḥ /
evaṃ yadā saṃśayito 'yamarthastasmātkṣamaṃ bhoktumupasthitā śrīḥ // Bc_9.55 //
bhūyaḥ pravṛttiryadi kācidasti raṃsyāmahe tatra yathopapattau /
atha pravṛttiḥ parato na kācitsiddhau 'prayatnājjagato 'sya mokṣaḥ // Bc_9.56 //
astīti kecitparalokamāhurmokṣasya yogaṃ na tu varṇayanti /
agneryathā hyauṣṇyamapāṃ dravatvaṃ tadvatpravṛttau prakṛtiṃ vadanti // Bc_9.57 //
kecitsvabhāvāditi varṇayanti śubhāśubhaṃ caiva bhavābhavau ca /
svābhāvikaṃ sarvamidaṃ ca yasmādato 'pi mogho bhavati prayatnaḥ // Bc_9.58 //
yadindriyāṇāṃ niyataḥ pracāraḥ priyāpriyatvaṃ viṣayeṣu caiva /
saṃyujyate yajjarayārtibhiśca kastatra yatno nanu sa svabhāvaḥ // Bc_9.59 //
adbhirhutāśaḥ śamamabhyupaiti tejāṃsi cāpo gamayanti śoṣam /
bhinnāni bhūtāni śarīrasaṃsthānyaikyaṃ ca gatvā jagadudvahanti // Bc_9.60 //
yatpāṇipādodarapṛṣṭhamūrdhnā nirvartate garbhagatasya bhāvaḥ /
yadātmanastasya ca tena yogaḥ svābhāvikaṃ tatkathayanti tajjñāḥ // Bc_9.61 //
kaḥ kaṇṭakasya prakaroti taikṣṇyaṃ vicitrabhāvaṃ mṛgapakṣiṇāṃ vā /
svabhāvataḥ sarvamidaṃ pravṛttaṃ na kāmakāro 'sti kutaḥ prayatnaḥ // Bc_9.62 //
sarga vadantīśvaratastathānye tatra paryatne puruṣasya ko 'rthaḥ /
ya eva heturjagataḥ pravṛttau heturnivṛttau niyataḥ sa eva // Bc_9.63 //
kecidvadantyātmanimittameva prādurbhavaṃ caiva bhavakṣayaṃ ca /
prādurbhavaṃ tu pravadantyayatnādyatnena mokṣādhigamaṃ bruvanti // Bc_9.64 //
naraḥ pitṛṇāmanṛṇaḥ prajābhirvedaiṛṣīṇāṃ kratubhiḥ surāṇām /
utpadyate sārdhamṛṇaistribhistairyasyāsti mokṣaḥ kila tasya mokṣaḥ // Bc_9.65 //
ityevametena vidhikrameṇa mokṣaṃ sayatnasya vadanti tajjñāḥ /
prayatnavanto 'pi hi vikrameṇa mumukṣavaḥ khedamavāpnuvanti // Bc_9.66 //
tatsaumya mokṣe yadi bhaktirasti nyāyena sevasva vidhiṃ yathoktam /
evaṃ bhaviṣyatyupapattirasya saṃtāpanāśaśca narādhipasya // Bc_9.67 //
yā ca pravṛttā tava doṣabuddhistapovanebhyo bhavanaṃ praveṣṭum /
tatrāpi cintā tava tāta mā bhūta pūrve 'pi jagmuḥ svagṛhānvanebhyaḥ // Bc_9.68 //
tapovanastho 'pi vṛtaḥ prajābhirjagāma rājā puramambarīṣaḥ /
tathā mahīṃ viprakṛtāmanāryaistapovanādetya rarakṣa rāmaḥ // Bc_9.69 //
tathaiva śālvādhipatirdrumākhyo vanātsasūranurnagaraṃ viveśa /
brahmārṣibhūtaśca munervasiṣṭhāddadhre śriyaṃ sāṃkṛtirantidevaḥ // Bc_9.70 //
evaṃvidhā dharmayaśaḥpradīptā vanāni hitvā bhavanānyatīyuḥ /
tasmānna doṣo 'sti gṛhaṃ prayātuṃ tapovanāddharmanimittameva // Bc_9.71 //
tato vacastasya niśamya mantriṇaḥ priyaṃ hitaṃ caiva nṛpasya cakṣuṣaḥ /
anūnamavyastamasaktamadrutaṃ dhṛtau sthito rājasuto 'bravīdvacaḥ // Bc_9.72 //
ihāsti nāstīti ya eṣa saṃśayaḥ parasya vākyairna mamātra niścayaḥ /
avetya tattvaṃ tapasā śamena ca svayaṃ grahīṣyāmi yadatra niścitam // Bc_9.73 //
na me kṣamaṃ saṃśayajaṃ hi darśanaṃ grahītumavyaktaparasparāhatam /
budhaḥ parapratyayato hi ko vrajejjano 'ndhakāre 'ndha ivāndhadeśikaḥ // Bc_9.74 //
adṛṣṭatattvasya sato 'pi kiṃ tu me śubhāśubhe saṃśayitu śubhe matiḥ /
vṛthāpi khedo hi varaṃ śubhātmanaḥ sukhaṃ na tattve 'pi vigarhitātmanaḥ // Bc_9.75 //
imaṃ tu dṛṣṭvāgamamavyavasthitaṃ yaduktamāpttaistadavehi sādhviti /
prahīṇadoṣatvamavehi cāptatāṃ prahīṇadoṣo hyanṛtaṃ na vakṣyati // Bc_9.76 //
gṛhapraveśaṃ prati yacca me bhavānuvāca rāmaprabhṛtīnnidarśanam /
na te pramāṇaṃ na hi dharmaniścayaiṣvalaṃ pramāṇāya parikṣatavratāḥ // Bc_9.77 //
tadevamapyeva ravirmahī patedapi sthiratvaṃ himavān giristyajet /
adṛṣṭatattvo viṣayonmukhendriyaḥ śrayeya na tveva gṛhān pṛthagjanaḥ // Bc_9.78 //
ahaṃ viśeyaṃ jvalitaṃ hutāśanaṃ na cākṛtārthaḥ praviśeyamālayam /
iti pratijñāṃ sa cakāra garvito yatheṣṭamutthāya ca nirmamo yayau // Bc_9.79 //
tataḥ sabāṣpau sacivadvijābubhau niśamya tasya sthirameva niścayam /
viṣaṇṇavaktrāvanugamya duḥkhitau śanairagatyā purameva jagmatuḥ // Bc_9.80 //
tatsnehādatha nṛpateśca bhaktitastau sāpekṣaṃ pratiyayatuśca tasthatuśca /
durdharṣa ravimiva dīptamātmabhāsā taṃ draṣṭuṃ na hi pathi śekaturna moktum // Bc_9.81 //
tau jñātuṃ paramagatergatiṃ tu tasya pracchannāṃścarapuruṣāñchucīnvidhāya /
rājānaṃ priyasutalālasaṃ nu gatvā drakṣyāvaḥ kathamiti jagmatuḥ kathaṃcitu // Bc_9.82 //
iti buddhacarite mahākāvye kumārānveṣaṇoṃ nāma navamaḥ sargaḥ // 9 //
CANTO X
sa rājavatsaḥ pṛthupīnavakṣāstau havyamantrādhikṛtau vihāya /
uttīrya gaṅgāṃ pracalattaraṅgāṃ śrīmadgṛhaṃ rājagṛhaṃ jagāma // Bc_10.1 //
śailaiḥ suguptaṃ ca vibhūṣitaṃ ca dhṛtaṃ ca pūtaṃ ca śivaistapodaiḥ /
pañcācalāṅkaṃ nagaraṃ prapede śāntaḥ svayaṃbhūriva nākapṛṣṭham // Bc_10.2 //
gāmbhīryamojaśca niśāmya tasya vapuśca dīptaṃ puruṣānatītya /
visismiye tatra janastadānīṃ sthāṇūvratasyeva vṛṣādhvajāsya // Bc_10.3 //
taṃ prekṣya yo 'nyena yayau sa tasthau yastatra tasthau pathi so 'nvagacchat /
drutaṃ yayau yaḥ sa jagāma dhīraṃ yaḥ kaścidāste sma sa cotpapāta // Bc_10.4 //
kaścittamānarca janaḥ karābhyāṃ satkṛtya kaścicchirasā vavande /
snigdhena kaścidvacasābhyanandanainaṃ jagāmāpratipūjya kaścit // Bc_10.5 //
taṃ jihriyuḥ prekṣya vicitraveṣāḥ prakīrṇavācaḥ pathi maunamīyuḥ /
dharmasya sākṣādiva saṃnikarṣe na kaścidanyāyamatirbabhūva // Bc_10.6 //
anyakriyāṇāmapi rājamārge strīṇāṃ nṛṇāṃ vā bahumānapūrvam /
taṃ devakalpaṃ naradevasūnuṃ nirīkṣamāṇā na tatarpa dṛṣṭiḥ // Bc_10.7 //
bhruvau lalāṭaṃ mukhamīkṣaṇe vā vapuḥ karau vā caraṇau gatiṃ vā /
yadeva yastasya dadarśa tatra tadeva tasyātha babandha cakṣuḥ // Bc_10.8 //
dṛṣṭvā ca sorṇabhruvamāyatākṣaṃ jvalaccharīraṃ śubhajālahastam /
ta bhikṣuveṣaṃ kṣitipālanārha saṃcukṣubhe rājagṛhasya lakṣmīḥ // Bc_10.9 //
śreṇyo 'tha bhartā magadhājirasya bāhyādvimānādvipulaṃ janaugham /
dadarśa papraccha ca tasya hetuṃ tatastamasmai puruṣaḥ śaśaṃsa // Bc_10.10 //
jñānaṃ paraṃ vā pṛthivīśriyaṃ vā viprairya ukto 'dhigamiṣyatīti /
sa eṣa śākyādhipatestanūjo nirīkṣyate pravrajito janena // Bc_10.11 //
tataḥ śrutārtho manasāgatāstho rājā babhāṣe puruṣaṃ tameva /
vijñāyatāṃ kva pratigacchatīti tathetyathainaṃ puruṣo 'nvagacchat // Bc_10.12 //
alolacakṣuryugamātradarśī nivṛttavāgyantritamandagāmī /
cacāra bhikṣāṃ sa tu bhikṣuvaryo nidhāya gātrāṇi calaṃ ca cetaḥ // Bc_10.13 //
ādāya bhaikṣaṃ ca yathopapannaṃ yayau gireḥ prasravaṇaṃ viviktam /
nyāyena tatrābhyavahṛtya cainanmahīdharaṃ pāṇḍavamāruroha // Bc_10.14 //
tasminnavau lodhravanopagūḍhe mayūranādapratipurṇakuñje /
kāṣāyavāsāḥ sa babhau nṛsūryo yathodayasyopari bālasūryaḥ // Bc_10.15 //
tatrainamālokya sa rājabhṛtyaḥ śreṇyāya rājñe kathayāṃcakāra /
saṃśrutya rājā sa ca bāhumānyāttatra pratasthe nibhṛtānuyātraḥ // Bc_10.16 //
sa pāṇḍavaṃ pāṇḍavatulyavīryaḥ śailottamaṃ śailasamānavarṣmā /
maulīdharaḥ siṃhagatirnṛsiṃhaścalatsaṭaḥ siṃha ivāruroha // Bc_10.17 //
tataḥ sma tasyopari śṛṅgabhūtaṃ śāntendriyaṃ paśyati bodhisattvam /
paryaṅkamāsthāya virocamānaṃ śaśāṅkamudyantamivābhrakuñjāt // Bc_10.18 //
taṃ rupalakṣmyā ca śamena caiva dharmasya nirmāṇamivopaviṣṭam /
savismayaḥ praśrayavānnarendraḥ svayaṃbhūvaṃ śakra ivopatasthe // Bc_10.19 //
taṃ nyāyato nyāyavidāṃ variṣṭhaṃ sametya papraccha ca dhātusāmyam /
sa cāpyavocatsadṛśena sāmnā nṛpaṃ manaḥsvāsthyamanāmayaṃ ca // Bc_10.20 //
tataḥ śucau vāraṇakarṇanīle śilātale saṃniṣasāda rājā /
upopaviśyānumataśca tasya bhāvaṃ vijijñāsuridaṃ babhāṣe // Bc_10.21 //
prītiḥ parā me bhavataḥ kulena kramāgatā caiva parīkṣitā ca /
jātā vivakṣā svavayo yato me tasmādidaṃ snehavaco nibodha // Bc_10.22 //
ādityapūrva vipulaṃ kulaṃ te navaṃ vayo dīptamidaṃ vapuśca /
kasmādiyaṃ te matirakrameṇa bhaikṣāka evābhiratā na rājye // Bc_10.23 //
gātraṃ hi te lohitacandanārhaṃ kāṣāyasaṃśleṣamanarhametat /
hastaḥ prajāpālanayogya eṣa bhoktuṃ na cārhaḥ paradattamannam // Bc_10.24 //
tatsaumya rājyaṃ yadi paitṛkaṃ tvaṃ snehātpiturnecchasi vikrameṇa /
na ca kramaṃ marṣayituṃ matiste bhuṅkṣvārdhamasmādviṣayasya śīghram // Bc_10.25 //
evaṃ hi na syātsvajanāvamardaḥ kālakrameṇāpi śamaśrayā śrīḥ /
tasmātkuruṣva praṇayaṃ mayi tvaṃ sadbhiḥ sahīyā hi satāṃ samṛddhiḥ // Bc_10.26 //
atha tvidānī kulagarvitatvādasmāsu viśrambhaguṇo na te 'sti /
vyūḍhānyanīkāni vigāhya bāṇairmayā sahāyena parān jigīṣa // Bc_10.27 //
tadbuddhimatrānyatarāṃ vṛṇīṣva dharmārthakāmānvidhivadbhajasva /
vyatyasya rāgādiha hi trivarga pretyeha ca bhraṃśamavāpnuvanti // Bc_10.28 //
yo hyarthadharmau paripīḍya kāmaḥ syāddharmakāmau paribhūya cārthaḥ /
kāmārthayoścoparameṇa dharmastyājyaḥ sa kṛtsno yadi kāṅkṣito 'rthaḥ // Bc_10.29 //
tasmāttrivargasya niṣevaṇena tvaṃ rūpametatsaphalaṃ kuruṣva /
dharmārthakāmādhigamaṃ hyanūnaṃ nṛṇāmanūnaṃ puruṣārthamāhuḥ // Bc_10.30 //
tanniṣphalau nārhasi kartumetau pīnau bhujau cāpavikarṣaṇārhau /
māndhātṛvajjetumimau hi yogyau lokānapi trīniha kiṃ punargām // Bc_10.31 //
snehena khalvetadahaṃ bravīmi naiśvaryarāgeṇa na vismayena /
imaṃ hi dṛṣṭvā tava bhikṣuveṣaṃ jātānukampo 'smyapi cāgatāśruḥ // Bc_10.32 //
yāvatsvavaṃśapratirūpa rūpaṃ na te jarābhyetyabhibhūya bhūyaḥ /
tadbhuṅkṣva bhikṣāśramakāma kāmān kāle 'si kartā priyadharma dharmam // Bc_10.33 //
śaknoti jīrṇaḥ khalu dharmamāptuṃ kāmopabhogeṣvagatirjarāyāḥ /
ataśca yūnaḥ kathayanti kāmānmadhyasya vittaṃ sthavirasya dharmam // Bc_10.34 //
dharmasya cārthasya ca jīvaloke pratyarthibhutāni hi yauvanāni /
saṃrakṣyamāṇānyapi durgrahāṇi kāmā yatastena pathā haranti // Bc_10.35 //
vayāṃsi jīrṇāni vimarśavanti dhīrāṇyavasthānaparāyaṇāni /
alpena yatnena śamātmakāni bhavantyagatyaiva ca lajjayā ca // Bc_10.36 //
ataśca lolaṃ viṣayapradhānaṃ pramattamakṣāntamadīrghadarśi /
bahucchalaṃ yauvanamabhyatītya nistīrya kāntāramivāśvasanti // Bc_10.37 //
tasmādadhīraṃ capalapramādi navaṃ vayastāvadidaṃ vyapaitu /
kāmasya pūrva hi vayaḥ śaravyaṃ na śakyate rakṣitumindriyebhyaḥ // Bc_10.38 //
atho cikīrṣā tava dharma eva yajasva yajñaṃ kuladharma eṣaḥ /
yajñairadhiṣṭhāya hi nāgapṛṣṭhaṃ yayau marutvānapi nākapṛṣṭham // Bc_10.39 //
suvarṇakeyūravidaṣṭabāhavo maṇipradīpojjvalacitramaulayaḥ /
nṛparṣayastāṃ hi gatiṃ gatā makhaiḥ śrameṇa yāmeva maharṣayo yayuḥ // Bc_10.40 //
ityevaṃ magadhapatirvaco babhāṣe yaḥ samyagvalābhidiva bruvan babhāse /
tacchrutvā na sa vicacāla rājasūnuḥ kailāso giririva naikacitrasānuḥ // Bc_10.41 //
iti buddhacarite mahākāvye 'śvaghoṣakṛte śreṇyābhigamano nāma daśamaḥ sargaḥ // 10 //
CANTO XI
athaivamukto magadhādhipena suhṛnmukhena pratikūlamartham /
svastho 'vikāraḥ kulaśaucaśuddhaḥ śauddhodanirvākyamidaṃ jagāda // Bc_11.1 //
nāścaryametadbhavato vidhānaṃ jātasya haryaṅkakule viśāle /
yanmitrapakṣe tava mitrakāma syādvṛttireṣā pariśuddhavṛtteḥ // Bc_11.2 //
asatsu maitrī svakulānuvṛttā na tiṣṭhati śrīriva viklaveṣu /
pūrvaiḥ kṛtāṃ prītiparaṃparābhistāmeva santastu vivardhayanti // Bc_11.3 //
ye cārthakṛccheṣu bhavanti loke samānakāryāḥ suhṛdāṃ manuṣyāḥ /
mitrāṇiḥ tānīti paraimi buddhyā svasthasya vṛddhiṣviha ko hi na syāt // Bc_11.4 //
evaṃ ca ye dravyamavāpya loke mitreṣu dharme ca niyojayanti /
avāptasārāṇi dhanāni teṣāṃ bhraṣṭāni nānte janayanti tāpam // Bc_11.5 //
suhṛttayā cāryatayā ca rājan khalveṣa yo māṃ prati niścayaste /
atrānuneṣyāmi suhṛttayaiva brūyāmahaṃ nottaramanyadatra // Bc_11.6 //
ahaṃ jarāmṛtyubhayaṃ viditvā mumukṣayā dharmamimaṃ prapannaḥ /
bandhūn priyānaśrumukhānvihāya prāgeva kāmānuśubhasya hetūn // Bc_11.7 //
nāśīviṣebhyo hi tathā bibhemi naivāśanibhyo gaganāccyutebhyaḥ /
na pāvakebhyo 'nilasaṃhitebhyo yathā bhayaṃ me viṣayebhya eva // Bc_11.8 //
kāmā hyanityāḥ kuśalārthacaurā riktāśca māyāsadṛśāśca loke /
āśāsyamānā api mohayanti cittaṃ nṛṇāṃ kiṃ punarātmasaṃsthāḥ // Bc_11.9 //
kāmābhibhūtā hi na yānti śarma tripiṣṭape kiṃ bata martyaloke /
kāmaiḥ satṛṣṇasya hi nāsti tṛptiryathendhanairvātasakhasya vanheḥ // Bc_11.10 //
jagatyanartho na samo 'sti kāmairmohācca teṣveva janaḥ prasaktaḥ /
tattvaṃ viditvaivamanarthabhīruḥ prājñaḥ svayaṃ ko 'bhilaṣedanartham // Bc_11.11 //
samudravaktrāmapi gāmavāpya pāraṃ jigīṣanti mahārṇavasya /
lokasya kāmairna vitṛptirasti patidbhirambhobhirivārṇavasya // Bc_11.12 //
devena vṛṣṭe 'pi hiraṇyavarṣe dvīpānsamagrāṃścaturo 'pi jitvā /
śakrasya cārdhāsanamapyavāpya māndhāturāsīdviṣayeṣvatṛptiḥ // Bc_11.13 //
bhuktvāpi rājyaṃ divi devatānāṃ śatakratau vṛtrabhayātpranaṣṭe /
darpānmaharṣīnapi vāhayitvā kāmeṣvatṛpto nahuṣaḥ papāta // Bc_11.14 //
aiḍaśca rājā tridivaṃ vigāhya nītvāpi devī vaśamurvaśī tām /
lobhādṛṣibhyaḥ kanakaṃ jihīrṣurjagāma nāśaṃ viṣayeṣvatṛptaḥ // Bc_11.15 //
balermahendraṃ nahuṣaṃ mahendrādindraṃ punarye nahuṣādupeyuḥ /
svarge kṣitau vā viṣayeṣu teṣu ko viśvasedbhāgyakulākuleṣu // Bc_11.16 //
cīrāmbarā mūlaphalāmbubhakṣā jaṭā vahanto 'pi bhujaṅgadīrghāḥ /
yairnānyakāryā munayo 'pi bhagnāḥ kaḥ kāmasaṃjñānmṛgayeta śatrūn // Bc_11.17 //
ugrāyudhaścogradhṛtāyudho 'pi yeṣāṃ kṛte mṛtyumavāpa bhīṣmāt /
cintāpi teṣāmaśivā vadhāya sadvṛttināṃ kiṃ punaravratānām // Bc_11.18 //
āsvādamalpaṃ viṣayeṣu matvā saṃyojanotkarṣamatṛptimeva /
sadbhyaśca garhā niyataṃ ca pāpaṃ kaḥ kāmasaṃjñaṃ viṣamādadīta // Bc_11.19 //
kṛṣyādibhiḥ karmabhirarditānāṃ kāmātmakānāṃ ca niśamya duḥkham /
svāsthyaṃ ca kāmeṣvakutūhalānāṃ kāmānvihātuṃ kṣamamātmavadbhiḥ // Bc_11.20 //
jñeyā vipatkāmini kāmasaṃpatsiddheṣu kāmeṣu madaṃ hyupaiti /
madādakārya kurute na kārya yena kṣato durgatimabhyupaiti // Bc_11.21 //
yatnena labdhvāḥ parirakṣitāśca ye vipralabhya pratiyānti bhūyaḥ /
teṣvātmavānyācitakopameṣu kāmeṣu vidvāniha ko rameta // Bc_11.22 //
anviṣya cādāya ca jātatarṣā yānatyajantaḥ pariyānti duḥkham /
loke tṛṇolkāsadṛśeṣu teṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.23 //
anātmavanto hṛdi yairvidaṣṭā vināśamarchanti na yānti śarma /
kuddhograsarpapratimeṣu teṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.24 //
asthi kṣudhārtā iva sārameyā bhuktvāpi yānnaiva bhavanti tṛptāḥ /
jīrṇasthikaṅkālasameṣu teṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.25 //
ye rājacaurodakapāvakebhyaḥ sādhāraṇatvājjanayanti duḥkham /
teṣu praviddhāmiṣasanibheṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.26 //
yatra sthitānāmabhito vipattiḥ śatroḥ sakāśādapi bāndhavebhyaḥ /
hiṃsreṣu teṣvāyatanopameṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.27 //
girau vane cāpsu ca sāgare ca yān bhraṃśamarchanti vilaṅghamānāḥ /
teṣu drumaprāgraphalopameṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.28 //
tīvraiḥ prayatnairvividhairavāptāḥ kṣaṇena ye nāśamiha prayānti /
svapnopabhogapratimeṣu teṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.29 //
yānarjayitvāpi na yānti śarma vivardhayitvā paripālayitvā /
aṅgārakarṣūpratimeṣu teṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.30 //
vināśamīyuḥ kuravo yadartha vṛṣṇyandhakā mekhaladaṇḍakāśca /
sūnāsikāṣṭhapratimeṣu teṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.31 //
sundopasundāvasurau yadarthamanyonyavairaprasṛtau vinaṣṭau /
sauhārdīvaśleṣakareṣu teṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.32 //
yeṣāṃ kṛte vāriṇi pāvake ca / kravyātsu cātmānamihotsṛjanti /
sapatnabhūteṣvaśiveṣu teṣu kāmeṣu kasyātmavato ratiḥ syāt // Bc_11.33 //
kāmārthamajñaḥ kṛpaṇaṃ karoti prāpnoti duḥkhaṃ vadhabandhanādi /
kāmārthamāśākṛpaṇastapasvī mṛtyuṃ śramaṃ cārchati jīvalokaḥ // Bc_11.34 //
gītairhiyante hi mṛgā vadhāya rūpārthamagnau śalabhāḥ patanti /
matsyo giratyāyasamāmiṣārthī tasmādanartha viṣayāḥ phalanti // Bc_11.35 //
kāmāstu bhogā iti yanmatiḥ syādbhogā na kecitparigaṇyamānāḥ
vastrādayo dravyaguṇā hi loke duḥkhapratīkāra iti pradhāryāḥ // Bc_11.36 //
iṣṭaṃ hi tarṣapraśamāya toyaṃ kṣunnāśahetoraśanaṃ tathaiva /
vātātapāmbvāvaraṇāya veśma kaupīnaśītāvaraṇāya vāsaḥ // Bc_11.37 //
nidrāvighātāya tathaiva śayyā yānaṃ tathādhvaśramanāśanāya /
tathāsanaṃ sthānavinodanāya snānaṃ mṛjarogyabalāśrayāya // Bc_11.38 //
duḥkhapratīkāranimittabhūtāstasmātprajānāṃ viṣayā na bhogāḥ /
aśnāmi bhogāniti ko 'bhyupeyātprājñaḥ pratīkāravidhau pravṛttaḥ // Bc_11.39 //
yaḥ pittadāhena vidahyamānaḥ śītakriyāṃ bhoga iti vyavasyet /
duḥkhapratīkāravidhau pravṛttaḥ kāmeṣu kuryātsa hi bhogasaṃjñām // Bc_11.40 //
kāmeṣvanaikāntikatā ca yasmādato 'pi me teṣu na bhogasaṃjñā /
ya eva bhāvā hi sukhaṃ diśanti ta eva duḥkhaṃ punarāvahanti // Bc_11.41 //
gurūṇi vāsāṃsyagurūṇi caiva sukhāya śīte hyusukhāya dharme /
candrāṃśavaścandanameva coṣṇe sukhāya duḥkhāya bhavanti śīte // Bc_11.42 //
dvandvāni sarvasya yataḥ prasaktānyalābhalābhaprabhṛtīni loke /
ato 'pi naikāntasukho 'sti kaścinnaikāntaduḥkha puruṣaḥ pṛthivyām // Bc_11.43 //
dṛṣṭvā vimiśrāṃ sukhaduḥkhatāṃ me rājyaṃ ca dāsyaṃ ca mataṃ samānam /
nityaṃ hasatyeva hi naiva rājā na cāpi saṃtapyata eva dāsaḥ // Bc_11.44 //
ājñā nṛpatve 'bhyadhiketi yatsyānmahānti duḥkhānyata eva rājñaḥ /
āsaṅgakāṣṭhapratimo hi rājā lokasya hetoḥ parikhedameti // Bc_11.45 //
rājye nṛpastyāgini bavhamitre viśvāsamāgacchati cedvipannaḥ /
athāpi viśrambhamupaiti neha kiṃ nāma saukhyaṃ cakitasya rājñaḥ // Bc_11.46 //
yadā ca jitvāpi mahīṃ samagrāṃ vāsāya dṛṣṭaṃ puramekameva /
tatrāpi caikaṃ bhavanaṃ niṣevyaṃ śramaḥ parārthe nanu rājabhāvaḥ // Bc_11.47 //
rājño 'pi vāsoyugamekameva kṣutsaṃnirodhāya tathānnamātrā /
śayyā tathaikāsanamekameva śeṣā viśeṣā nṛpatermadāya // Bc_11.48 //
tuṣṭyarthametacca phalaṃ yadīṣṭamṛte 'pi rājyānmama tuṣṭirasti /
tuṣṭau ca satyāṃ puruṣasya loke sarve viśeṣā nanu nirviśeṣāḥ // Bc_11.49 //
tannāsmi kāmān prati saṃpratāryaḥ kṣemaṃ śivaṃ mārgamanuprapannaḥ /
smṛtvā suhṛttvaṃ tu punaḥ punarmā brūhi pratijñāṃ khalu pālayeti // Bc_11.50 //
na hyasmyamarṣeṇa vanaṃ praviṣṭo na śatrubāṇairavadhūtamauliḥ /
kṛtaspṛho nāpi phalādhikebhyo gṛhṇāmi naitadvacanaṃ yataste // Bc_11.51 //
yo dandaśūkaṃ kupitaṃ bhujaṅgaṃ muktvā vyavasyeddhi punargrahītum /
dāhātmikāṃ vā jvalitāṃ tṛṇolkāṃ saṃtyajya kāmānsa punarbhajeta // Bc_11.52 //
andhāya yaśca spṛhayedanandho baddhāya mukto vidhanāya cāḍhyaḥ /
unmattacittāya ca kalyacittaḥ spṛhāṃ sa kuryādviṣayātmakāya // Bc_11.53 //
bhaikṣopabhogīti ca nānukampyaḥ kṛtī jarāmṛtyubhayaṃ titīrṣuḥ /
ihottamaṃ śāntisukhaṃ ca yasya paratra duḥkhāni ca saṃvṛtāni // Bc_11.54 //
lakṣmyāṃ mahatyāmapi vartamānastṛṣṇābhibhūtastvanukampitavyaḥ /
prāpnoti yaḥ śāntisukhaṃ na ceha paratra duḥkhai pratigṛhyate ca // Bc_11.55 //
evaṃ tu vaktuṃ bhavato 'nurūpaṃ sattvasya vṛttasya kulasya caiva /
mamāpi voḍhuṃ sadṛśaṃ pratijñāṃ sattvasya vṛttasya kulasya caiva // Bc_11.56 //
ahaṃ hi saṃsāraśareṇa viddho viniḥsṛtaḥ śāntimavāptukāmaḥ /
neccheyamāptuṃ tridive 'pi rājyaṃ nirāmayaṃ kiṃ bata mānuṣeṣu // Bc_11.57 //
trivargasevāṃ nṛpa yattu kṛtsnataḥ paro manuṣyārtha iti tvamāttha mām /
anartha ityeva mamātra darśanaṃ kṣayī trivargo hi na cāpi tarpakaḥ // Bc_11.58 //
pade tu yasminna jarā na bhīrna rūṅ na janma naivoparamo na cādhayaḥ /
tameva manye puruṣārthamuttamaṃ na vidyate yatra punaḥ punaḥ kriyā // Bc_11.59 //
yadapyavoca paripālyatāṃ jarā nava vayo gacchati vikriyāmiti /
aniścayo 'ya capalaṃ hi dṛśyate jarāpyadhīrā dhṛtimacca yauvanam // Bc_11.60 //
svakarmadakṣaśca yadāntako jagad vayasu sarveṣvavaśa vikarṣati /
vināśakāle kathamavyavasthite jarā pratīkṣyā viduṣā śamepsunā // Bc_11.61 //
jarāyudho vyādhivikīrṇasāyako yadāntako vyādha ivāśivaḥ sthitaḥ /
prajāmṛgān bhāgyavanāśritāṃstudan vayaḥprakarṣa prati ko manorathaḥ // Bc_11.62 //
ato yuvā vā sthaviro 'thavā śiśustathā tvarāvāniha kartumarhati /
yathā bhaveddharmavataḥ kṛtātmanaḥ pravṛttiriṣṭā vinivṛttireva vā // Bc_11.63 //
yadāttha cāpīṣṭaphalāṃ kulocitāṃ kuruṣva dharmāya makhakriyāmiti /
namo makhebhyo na hi kāmaye sukhaṃ parasya duḥkhakriyayā yadiṣyate // Bc_11.64 //
paraṃ hi hantuṃ vivaśaṃ phalepsayā na yuktarūpa karuṇātmanaḥ sataḥ /
kratoḥ phalaṃ yadyapi śāśvataṃ bhavettathāpi kṛttvā kimu yatkṣayātmakam // Bc_11.65 //
bhavecca dharmo yadi nāparo vidhirvratena śīlena manaḥśamena vā /
tathāpi naivārhati sevituṃ kratuṃ viśasya yasmin paramucyate phalam // Bc_11.66 //
ihāpi tāvatpuruṣasya tiṣṭhataḥ pravartate yatparahiṃsayā sukham /
tadapyaniṣṭaṃ saghṛṇasya dhīmato bhavāntare kiṃ bata yanna dṛśyate // Bc_11.67 //
na ca pratāryo 'smi phalapravṛttaye bhaveṣu rājan ramate na me manaḥ /
latā ivāmbhodharavṛṣṭitāḍitāḥ pravṛttayaḥ sarvagatā hi cañcalāḥ // Bc_11.68 //
ihāgataścahamito didṛkṣayā munerarāḍasya vimokṣavādinaḥ /
prayāmi cādyaiva nṛpāstu te śivaṃ vacaḥ kṣamethā mama tattvaniṣṭhuram // Bc_11.69 //
avendravaddivyava śaśvadarkavad guṇairava śreya ihāva gāmava /
avāyurāryairava satsutānava śriyaśca rājannava dharmamātmanaḥ // Bc_11.70 //
himāriketūdbhavasaṃbhavāntare yathā dvijo yāti vimokṣayaṃstanum /
himāriśatrukṣayaśatrughātane tathāntare yāhi vimokṣayanmanaḥ // Bc_11.71 //
nṛpo 'bravītsāñjalirāgataspṛho yatheṣṭamāpnotu bhavānavighnataḥ /
avāpya kāle kṛtakṛtyatāmimāṃ mamāpi kāryo bhavatā tvanugrahaḥ // Bc_11.72 //
sthiraṃ pratijñāya tatheti pārthive tataḥ sa vaiśvaṃtaramāśramaṃ yayau /
parivrajantaṃ tamudīkṣya vismito nṛpo 'pi vavrāja puri girivrajam // Bc_11.73 //
iti buddhacarite mahākāvye kāmavigarhaṇo nāmaikādaśa sargaḥ // 11 //
CANTO XII
tataḥ śamavihārasya munerikṣvākucandramāḥ /
arāḍasyāśramaṃ bheje vapuṣā pūrayanniva // Bc_12.1 //
sa kālāmasagotreṇa tenālokyaiva dūrataḥ /
uccaiḥ svāgatamityuktaḥ samīpamupajagmivān // Bc_12.2 //
tāvubhau nyāyataḥ pṛṣṭvā dhātusāmyaṃ parasparam /
dāravyormedhyayorvṛṣyoḥ śucau deśe niṣedatuḥ // Bc_12.3 //
tamāsīnaṃ nṛpasutaṃ so 'bravīnmunisattamaḥ /
bahumānaviśālābhyāṃ darśanābhyāṃ pibanniva // Bc_12.4 //
viditaṃ me yathā saumya niṣkrānto bhavanādasi /
chittvā snehamayaṃ pāśaṃ pāśaṃ dṛpta iva dvipaḥ // Bc_12.5 //
sarvathā dhṛtimaccaiva prājñaṃ caiva manastava /
yastvaṃ prāptaḥ śriyaṃ tyaktvā latāṃ viṣaphalāmiva // Bc_12.6 //
nāścarya jīrṇavayaso yajjagmuḥ pārthivā vanam /
apatyebhyaḥ śriyaṃ dattvā bhuktocchiṣṭāmiva srajam // Bc_12.7 //
idaṃ me matamāścaryaṃ nave vayasi yadbhavān /
abhuktvaiva śriyaṃ prāptaḥ sthito viṣayagocare // Bc_12.8 //
tadvijñātumimaṃ dharma paramaṃ bhājanaṃ bhavān /
jñānaplamavadhiṣṭhāya śīghraṃ duḥkhārṇavaṃ tara // Bc_12.9 //
śiṣye yadyapi vijñāte śāstraṃ kālena varṇyate /
gāmbhīryādvyavasāyācca na parīkṣyo bhavānmama // Bc_12.10 //
iti vākyamarāḍasya vijñāya sa nararṣabhaḥ /
babhūva paramaprītaḥ provācottarameva ca // Bc_12.11 //
viraktasyāpi yadidaṃ saumukhyaṃ bhavataḥ param /
akṛtārtho 'pyanenāsmi kṛtārtha iva saṃprati // Bc_12.12 //
didṛkṣuriva hi jyotiryiyāsuriva daiśikam /
tvaddarśanamahaṃ manye titīrṣuriva ca plavam // Bc_12.13 //
tasmādarhasi tadvaktuṃ vaktavyaṃ yadi manyase /
jarāmaraṇarogebhyo yathāyaṃ parimucyate // Bc_12.14 //
ityarāḍaḥ kumārasya māhātmyādeva coditaḥ /
saṃkṣiptaṃ kathayāṃcakre svasya śāstrasya niścayam // Bc_12.15 //
śrūyatāmayamasmākaṃ siddhāntaḥ śṛṇvatāṃ vara /
yathā bhavati saṃsāro yathā caiva nivartate // Bc_12.16 //
prakṛtiśca vikāraśca janma mṛtyurjareva ca /
tattāvatsattvamituktaṃ sthirasattva parehi tat // Bc_12.17 //
tatra tu prakṛtiṃ nāma viddhiṃ prakṛtikovida /
pañca bhūtānyahaṃkāraṃ buddhimavyaktameva ca // Bc_12.18 //
vikāra iti budhyasva viṣayānindriyāṇi ca /
pāṇipādaṃ ca vādaṃ ca pāyūpasthaṃ tathā manaḥ // Bc_12.19 //
asya kṣetrasya vijñānātkṣetrajña iti saṃjñi ca /
kṣetrajña iti cātmānaṃ kathayantyātmacintakāḥ // Bc_12.20 //
saśiṣyaḥ kapilaśceha pratibuddha iti smṛtiḥ /
saputro 'pratibuddhastu prajāpatirihocyate // Bc_12.21 //
jāyate jīryate caiva bādhyate mriyate ca yat /
tadvyaktamiti vijñeyamavyaktaṃ tu viparyayāt // Bc_12.22 //
ajñānaṃ karma tṛṣṇā ca jñeyāḥ saṃsārahetavaḥ /
sthito 'smiṃstritaye jantustatsattvaṃ nātivartate // Bc_12.23 //
vipratyayādahaṃkārātsaṃdehādabhisaṃplavāt /
aviśeṣānupāyābhyāṃ saṅgādabhyavapātataḥ // Bc_12.24 //
tatra vipratyayo nāma viparītaṃ pravartate /
anyathā kurute kāryaṃ mantavyaṃ manyate 'nyathā // Bc_12.25 //
bravīmyahamahaṃ vedmi gacchāmyahamahaṃ sthitaḥ /
itīhaivamahaṃkārastvanahaṃkāra vartate // Bc_12.26 //
yastu bhāvānasaṃdigdhānekībhāvena paśyati /
mṛtpiṇḍavadasaṃdeha saṃdehaḥ sa ihocyate // Bc_12.27 //
ya evāhaṃ sa evedaṃ mano buddhiśca karma ca /
yaścaivaiṣa gaṇaḥ so 'hamiti yaḥ so 'bhisaṃplavaḥ // Bc_12.28 //
aviśeṣaṃ viśeṣajña pratibuddhāprabuddhayoḥ /
prakṛtīnāṃ ca yo veda so 'viśeṣa iti smṛtaḥ // Bc_12.29 //
namaskāravaṣaṭkārau prokṣaṇābhyukṣaṇādayaḥ /
anupāya iti prājñairupāyajña praveditaḥ // Bc_12.30 //
sajjate yena durmedhā manovāgbuddhikarmabhiḥ /
viṣayeṣvanabhiṣvaṅga so 'bhiṣvaṅga iti smṛtaḥ // Bc_12.31 //
mamedamahamasyeti yadduḥkhamabhimanyate /
vijñeyo 'bhyavapātaḥ sa saṃsāre yena pātyate // Bc_12.32 //
ityavidyāṃ hi vidvānsa pañcaparvā samīhate /
tamo mohaṃ mahāmohaṃ tāmisradvayameva ca // Bc_12.33 //
tatrālasyaṃ tamo viddhi mohaṃ mṛtyuṃ ca janma ca /
mahāmohastvasaṃmoha kāma ityeva gamyatām // Bc_12.34 //
yasmādatra ca bhūtāni pramuhyanti mahāntyapi /
tasmādeṣa mahābāho mahāmoha iti smṛtaḥ // Bc_12.35 //
tāmisramiti cākrodha krodhamevādhikurvate /
viṣādaṃ cāndhatāmisramaviṣāda pracakṣate // Bc_12.36 //
anayāvidyayā bālaḥ saṃyuktaḥ pañcaparvayā /
saṃsāre duḥkhabhūyiṣṭhe janmasvabhiniṣicyate // Bc_12.37 //
draṣṭā śrotā ca mantā ca kāryakaraṇameva ca /
ahamityevamāgamya saṃsāre parivartate // Bc_12.38 //
ihaibhirhetubhirdhīman janmastrotaḥ pravartate /
hetvabhāvātphalābhāva iti vijñātumarhasi // Bc_12.39 //
tatra samyaṅmatirvidyānmokṣakāma catuṣṭayam /
pratibuddhāprabuddhau ca vyaktamavyaktameva ca // Bc_12.40 //
yathāvadetadvijñāya kṣetrajño hi catuṣṭayam /
ājavaṃjavatāṃ hitvā prāpnoti padamakṣaram // Bc_12.41 //
ityartha brāhmaṇā loke paramabrahmavādinaḥ /
brahmacarya carantīha brāhmaṇānvāsayanti ca // Bc_12.42 //
iti vākyamidaṃ śrutvā munestasya nṛpātmajaḥ /
abhyupāyaṃ ca papraccha padameva ca naiṣṭhikam // Bc_12.43 //
brahmacaryamidaṃ caryaṃ yathā yāvacca yatra ca /
dharmasyāsya ca paryantaṃ bhavānvyākhyātumarhati // Bc_12.44 //
ityarāḍo yathāśāstraṃ vispaṣṭārtha samāsataḥ /
tamevānyena kalpena dharmamasmai vyabhāṣata // Bc_12.45 //
ayamādau gṛhānmuktvā bhaikṣākaṃ liṅgamāśritaḥ /
samudācāravistīrṇa śīlamādāya vartate // Bc_12.46 //
saṃtoṣaṃ paramāsthāya yena tena yatastataḥ /
viviktaṃ sevate vāsaṃ nirdvandvaḥ śāstravitkṛtī // Bc_12.47 //
tato rāgādbhayaṃ dṛṣṭvā vairāgyācca paraṃ śivam /
nigṛhṇannindriyagrāmaṃ yatate manasaḥ śame // Bc_12.48 //
atho viviktaṃ kāmebhyo vyāpādādibhya eva ca /
vivekajamavāpnoti pūrvadhyānaṃ vitarkavat // Bc_12.49 //
tacca dhyānasukhaṃ prāpya tattadeva vitarkayān /
apūrvasukhalābhena hriyate bāliśo janaḥ // Bc_12.50 //
śamenaivaṃvidhenāyaṃ kāmadveṣavigarhiṇā /
brahmalokamavāpnoti paritoṣeṇa vañcitaḥ // Bc_12.51 //
jñātvā vidvānvitarkāstu manaḥsaṃkṣobhakārakān /
tadviyuktamavāpnoti dhyānaṃ prītisukhānvitam // Bc_12.52 //
hriyamāṇastayā prītyā yo viśeṣaṃ na paśyati /
sthānaṃ bhāsvaramāpnoti deveṣvābhāsvareṣu saḥ // Bc_12.53 //
yastu prītisukhāttasmādvivecayati mānasam /
tṛtīyaṃ labhate dhyānaṃ sukhaṃ prītivivarjitam // Bc_12.54 //
yastu tasminsukhe magno na viśeṣāya yatnavān /
śubhakṛtsnaiḥ sa sāmānyaṃ sukhaṃ prāpnoti daivataiḥ // Bc_12.55 //
tādṛśaṃ sukhāmāsādya yo na rajyatyupekṣakaḥ
caturtha dhyānamāpnoti sukhaduḥkhavivarjitam // Bc_12.56 //
tatra kecidvyavasyanti mokṣa ityabhimāninaḥ /
sukhaduḥkhaparityāgādavyāpārācca cetasaḥ // Bc_12.57 //
asya dhyānasya tu phalaṃ samaṃ devairbṛhatphalaiḥ /
kathayanti bṛhatkālaṃ bṛhatprajñāparīkṣakāḥ // Bc_12.58 //
samādhervyutthitastasmād dṛṣtvā doṣāṃścharīriṇām /
jñānamārohati prājñaḥ śarīravinivṛttaye // Bc_12.59 //
tatastaddhyānamutsṛjya viśeṣe kṛtaniścayaḥ /
kāmebhya iva sa prājño rūpādapi virajyate // Bc_12.60 //
śarīre khāni yānyasmintānyādau parikalpayan /
ghaneṣvapi tato dravyeṣvākāśamadhimucyate // Bc_12.61 //
ākāśagatamātmānaṃ saṃkṣipya tvaparo budhaḥ /
tadevānantataḥ paśyanviśeṣamadhigacchati // Bc_12.62 //
adhyātmakuśalastvanyo nivartyātmānamātmanā /
kiṃcinnāstīti saṃpaśyannākiṃcanya iti smṛtaḥ // Bc_12.63 //
tato muñjādiṣīkeva śakuniḥ pañjarādiva /
kṣetrajño niḥsṛto dehānmukta ityabhidhīyate // Bc_12.64 //
etattatparamaṃ brahma nirliṅga dhruvamakṣaram /
yanmokṣa iti tattvajñāḥ kathayanti manīṣiṇaḥ // Bc_12.65 //
ityupāyaṃśca mokṣaśca mayā saṃdarśitastava /
yadi jñātaṃ yadi ruciryathāvatpratipadyatām // Bc_12.66 //
jaigīṣavyo 'tha janako vṛddhaścaiva parāśaraḥ /
imaṃ panthānamāsādya muktā hyanye ca mokṣiṇaḥ // Bc_12.67 //
iti tasya sa tadvākyaṃ gṛhītvā tu vicārya ca /
pūrvahetubalaprāptaḥ pratyuttaramuvāca ha // Bc_12.68 //
śrutaṃ jñānamidaṃ sūkṣmaṃ parataḥ parataḥ śivam /
kṣetrajñasyāparityāgādavaimyetadanaiṣṭhikam // Bc_12.69 //
vikāraprakṛtibhyo hi kṣetrajñaṃ muktamapyaham /
manye prasavadharmāṇaṃ bījadharmāṇameva ca // Bc_12.70 //
viśuddho yadyapi hyātmā nirmukta iti kalpyate /
bhūyaḥ pratyayasadbhāvādamuktaḥ sa bhaviṣyati // Bc_12.71 //
ṛtubhūmyambuvirahādyathā bījaṃ na rohati /
rohati pratyayaistaistaistadvatso 'pi mato mama // Bc_12.72 //
yatkarmājñānatṛṣṇānāṃ tyāgānmokṣaśca kalpyate /
atyantastatparityāgaḥ satyātmani na vidyate // Bc_12.73 //
hitvā hitvā trayamidaṃ viśeṣastūpalabhyate /
ātmanastu sthitiryatra tatra sūkṣmamidaṃ trayam // Bc_12.74 //
sūkṣmatvāccaiva doṣāṇāmavyāpārācca cetasaḥ /
dīrghatvādāyuṣaścaiva mokṣastu parikalpyate // Bc_12.75 //
ahaṃkāraparityāgo yaścaiṣa parikalpyate /
satyātmani parityāgo nāhaṃkārasya vidyate // Bc_12.76 //
saṃkhyādibhiramuktaśca nirguṇo na bhavatyayam /
tasmādasati nairguṇye nāsya mokṣo 'bhidhīyate // Bc_12.77 //
guṇino hi guṇānāṃ ca vyatireko na vidyate /
rūpoṣṇābhyāṃ virahito na hyagnirupalabhyate // Bc_12.78 //
prāgdehānna bhaveddehī prāgguṇebhyastathā guṇī /
tasmādādau vimuktaḥ san śarīrī badhyate punaḥ // Bc_12.79 //
kṣetrajño viśarīraśca jño vā syādajña eva vā /
yadi jño jñeyamasyāsti jñeye sati na mucyate // Bc_12.80 //
athājña iti siddho vaḥ kalpitena kimātmanā /
vināpi hyātmanājñānaṃ prasiddhaṃ kāṣṭhakuḍyavat // Bc_12.81 //
parataḥ paratastyāgo yasmāttu guṇavān smṛtaḥ /
tasmātsarvaparityāgānmanye kṛtsnāṃ kṛtārthatām // Bc_12.82 //
iti dharmamarāḍasya viditvā na tutoṣa saḥ /
akṛtsnamiti vijñāya tataḥ pratijagāma ha // Bc_12.83 //
viśeṣamatha śuśrūṣurudrakasyāśramaṃ yayau /
ātmagrāhācca tasyāpi jagṛhe na sa darśanam // Bc_12.84 //
saṃjñāsaṃjñitvayordoṣaṃ jñātvā hi munirudrakaḥ /
ākiṃcanyātparaṃ lebhe'saṃjñāsaṃjñātmikāṃ gatim // Bc_12.85 //
yasmāccālambane sūkṣme saṃjñāsaṃjñe tataḥ param /
nāsaṃjñī naiva saṃjñīti tasmāttatragataspṛhaḥ // Bc_12.86 //
yataśca buddhistatraiva sthitānyatrāpracāriṇī /
sūkṣmāpaṭvī tatastatra nāsaṃjñitvaṃ na saṃjñitā // Bc_12.87 //
yasmācca tadapi prāpya punarāvartate jagat /
bodhisattvaḥ paraṃ prepsustasmādudrakamatyajat // Bc_12.88 //
tato hitvāśramaṃ tasya śreyo 'rthī kṛtaniścayaḥ /
bheje gayasya rājarṣernagarīsaṃjñamāśramam // Bc_12.89 //
atha nairañjanātīre śucau śuciparākramaḥ /
cakāra vāsamekāntavihārābhiratirmuniḥ // Bc_12.90 //
āgatān tatra tatpūrvapañcendriyavaśoddhatān /
tapaḥpravṛttān vratino bhikṣūn pañca niraikṣata // Bc_12.91 //
te copatastthurdṛṣṭvātra bhikṣavastaṃ mumukṣavaḥ /
puṇyārjitadhanārogyamindriyārthā iveśvaram // Bc_12.92 //
saṃpūjyamānastaiḥ pravhairvinayādanuvartibhiḥ /
tadvaśasthāyibhiḥ śiṣyairlolairmana ivendriyaiḥ // Bc_12.93 //
mṛtyujanmāntakaraṇe syādupāyo 'yamityatha /
duṣkarāṇi samārebhe tapāṃsyanaśanena saḥ // Bc_12.94 //
upavāsavidhīnnaikān kurvannaradurācarān /
varṣāṇi ṣaṭ śamaprepsurakarotkārśyamātmanaḥ // Bc_12.95 //
annakāleṣu caikaikaiḥ sa kolatilataṇḍulaiḥ /
apārapārasaṃsārapāraṃ prepsurapārayat // Bc_12.96 //
dehādapacayastena tapasā tasya yaḥ kṛtaḥ /
sa evopacayo bhūyastejasāsya kṛto 'bhavat // Bc_12.97 //
kṛśo 'pyakṛśakīrtiśrīrlhādaṃ cakre 'nyacakṣuṣām /
kumudānāmiva śaracchuklapakṣādicandramāḥ // Bc_12.98 //
tvagasthiśeṣo niḥśeṣairmedaḥpiśitaśoṇitaiḥ /
kṣīṇo 'pyakṣīṇagāmbhīryaḥ samudra iva sa vyabhāt // Bc_12.99 //
atha kaṣṭatapaḥspaṣṭavyarthakliṣṭatanurmuniḥ /
bhavabhīrurimāṃ cakre buddhiṃ buddhatvakāṅkṣayā // Bc_12.100 //
nāyaṃ dharmo virāgāya na bodhāya na muktaye /
jambumūle mayā prāpto yastadā sa vidhirdhruvaḥ // Bc_12.101 //
na cāsau durbalenāptuṃ śakyamityāgatādaraḥ /
śarīrabalavṛddhyarthamidaṃ bhūyo 'nvacintayat // Bc_12.102 //
kṣutpipāsāśramaklāntaḥ śramādasvasthamānasaḥ /
prāpnuyānmanasāvāpyaṃ phalaṃ kathamanirvṛtaḥ // Bc_12.103 //
nirvṛtiḥ prāpyate samyak satatendriyatarpaṇāt /
saṃtarpitendriyatayā manaḥsvāsthyamavāpyate // Bc_12.104 //
svasthaprasannamanasaḥ samādhirupapadyate /
samādhiyuktacittasya dhyānayogaḥ pravartate // Bc_12.105 //
dhyānapravartanāddharmāḥ prāpyante yairavāpyate /
durlabhaṃ śāntamajaraṃ paraṃ tadamṛtaṃ padam // Bc_12.106 //
tasmādāhāramūlo 'yamupāya itiniścayaḥ /
āhārakaraṇe dhīraḥ kṛtvāmitamatirmatim // Bc_12.107 //
snāto nairañjanātīrāduttatāra śanaiḥ kṛśaḥ /
bhaktyāvanataśākhāgrairdattahastastaṭadrumaiḥ // Bc_12.108 //
atha gopādhipasutā daivatairabhicoditā /
udbhutahṛdayānandā tatra nandabalāgamat // Bc_12.109 //
sitaśaṅkhojjvalabhujā nīlakambalavāsinī /
saphenamālānīlāmburyamuneva saridvarā // Bc_12.110 //
sā śraddhāvardhitaprītirvikasallocanotpalā /
śirasā praṇipatyainaṃ grāhayāmāsa pāyasam // Bc_12.111 //
kṛtvā tadupabhogena prāptajanmaphalāṃ sa tām /
bodhiprāptau samartho 'bhūtsaṃtarpitaṣaḍindriyaḥ // Bc_12.112 //
paryāptāpyānamūrtiśca sārdha svayaśasā muniḥ /
kāntidhairye babhāraikaḥ śaśāṅkārṇavayordvayoḥ // Bc_12.113 //
āvṛtta iti vijñāya taṃ jahuḥ pañca bhikṣavaḥ /
manīṣiṇamivātmānaṃ nirmuktaṃ pañca dhātavaḥ // Bc_12.114 //
vyavasāyadvitīyo 'tha śādvalāstīrṇabhūtalam /
so 'śvatthamūlaṃ prayayau bodhāya kṛtaniścayaḥ // Bc_12.115 //
tatastadānīṃ gajarājavikramaḥ padasvanenānupamena bodhitaḥ /
mahāmunerāgatabodhiniścayo jagāda kālo bhujagottamaḥ stutim // Bc_12.116 //
yathā mune tvaccaraṇāvapīḍitā muhurmuhurniṣṭanatīva medinī /
yathā ca te rājati sūryavatprabhā dhrūvaṃ tvamiṣṭaṃ phalamadya bhokṣyase // Bc_12.117 //
yathā bhramantyo divi cāṣapaṅktayaḥ pradakṣiṇaṃ tvāṃ kamalākṣa kurvate /
yathā ca saumyā divi vānti vāyavastvamadya buddho niyataṃ bhaviṣyasi // Bc_12.118 //
tato bhujaṅgapravareṇa saṃstutastṛṇānyupādāya śucīni lāvakāt /
kṛtapratijño niṣasāda bodhaye mahātarormūlamupāśritaḥ śuceḥ // Bc_12.119 //
tataḥ sa paryaṅkamakampyamuttamaṃ babandha suptoragabhogapiṇḍitam /
bhinadmi tāvadbhuvi naitadāsanaṃ na yāmi yāvatkutakṛtyatāmiti // Bc_12.120 //
tato yayurmadamatulāṃ divaukaso vavāśire na mṛgagaṇā na pakṣiṇaḥ /
na sasvanurvanataravo 'nilāhatāḥ kṛtāsane bhagavati niścitātmani // Bc_12.121 //
iti buddhacarite mahākāvye 'rāḍadarśano nāma dvādaśaḥ sargaḥ // 12 //
CANTO XIII
tasminvimokṣāya kṛtapratijñe rājarṣivaṃśaprabhave maharṣau /
tatropaviṣṭe prajaharṣa lokastatrāsa saddharmaripustu māraḥ // Bc_13.1 //
yaṃ kāmadevaṃ pravadanti loke citrāyudhaṃ puṣpaśaraṃ tathaiva /
kāmapracārādhipatiṃ tameva mokṣadviṣaṃ māramudāharanti // Bc_13.2 //
tasyātmajā vibhramaharṣadarpāstisro 'ratiprītitṛṣaśca kanyāḥ /
papracchurenaṃ manaso vikāraṃ sa tāṃśca tāścaiva vaco 'bhyuvāca // Bc_13.3 //
asau munirniścayavarma bibhratsattvāyudhaṃ buddhiśaraṃ vikṛṣya /
jigīṣurāste viṣayānmadīyāntasmādayaṃ me manaso viṣādaḥ // Bc_13.4 //
yadi hyasau māmabhibhūya yāti lokāya cākhyātyapavargamārgam /
śūnyastato 'yaṃ viṣayo mamādya vṛttāccyutasyeva videhabhartuḥ // Bc_13.5 //
tadyāvadevaiṣa na labdhacakṣurmadrocare tiṣṭhati yāvadeva /
yāsyāmi tāvadvratamasya bhettuṃ setuṃ nadīvega ivātivṛddhaḥ // Bc_13.6 //
tato dhanuḥ puṣpamayaṃ gṛhītvā śarān jaganmohakarāṃśca pañca /
so 'śvatthamūlaṃ sasuto 'bhyagacchadasvāsthyakārī manasaḥ prajānām // Bc_13.7 //
atha praśāntaṃ munimāsanasthaṃ pāraṃ titīrṣu bhavasāgarasya /
viṣajya savyaṃ karamāyudhāgre krīḍan śareṇedamuvāca māraḥ // Bc_13.8 //
uttiṣṭha bhoḥ kṣatriya mṛtyubhīta cara svadharma tyaja mokṣadharmam /
bāṇaiśca yajñaiśca vinīya lokaṃ lokātpadaṃ prāpnuhi vāsavasya // Bc_13.9 //
panthā hi niryātumayaṃ yaśasyo yo vāhitaḥ pūrvatamairnarendraiḥ /
jātasya rājarṣikule viśāle bhaikṣākamaślādhyamidaṃ prapattum // Bc_13.10 //
athādya nottiṣṭhasi niścitātman bhava sthiro mā vimucaḥ pratijñām /
mayodyato hyeṣa śaraḥ sa eṃva yaḥ śūrpake mīnaripau vimuktaḥ // Bc_13.11 //
spṛṣṭaḥ sa cānena kathaṃcidaiḍaḥ somasya naptāpyabhavadvicittaḥ /
sa cābhavacchantanurasvatantraḥ kṣīṇe yuge kiṃ bata durbalo 'nyaḥ // Bc_13.12 //
tatkṣipramuttiṣṭha labhasva saṃjñāṃ bāṇo hyayaṃ tiṣṭhati lelihānaḥ /
priyāvidheyeṣu ratipriyeṣu yaṃ cakravākeṣviva notsṛjāmi // Bc_13.13 //
ityevamukto 'pi yadā nirāstho naivāsanaṃ śākyamunirbibheda /
śaraṃ tato 'smai visasarja māraḥ kanyāśca kṛtvā purataḥ sutāṃśca // Bc_13.14 //
tasmiṃstu bāṇe 'pi sa vipramukte cakāra nāsthāṃ na dhṛteścacāla /
dṛṣṭvā tathainaṃ viṣasāda māraścintāparītaśca śanairjagāda // Bc_13.15 //
śailendraputrīṃ prati yena viddho devo 'pi śambhuścalito babhūva /
na cintayatyeṣa tameva bāṇaṃ kiṃ syādacitto na śaraḥ sa eṣaḥ // Bc_13.16 //
tasmādayaṃ nārhati puṣpabāṇaṃ na harṣaṇaṃ nāpi raterniyogam /
arhatyayaṃ bhūtagaṇairasaumyaiḥ saṃtrāsanātarjanatāḍanāni // Bc_13.17 //
sasmāra māraśca tataḥ svasainyaṃ vighnaṃ śame śākyamuneścikīrṣan /
nanāśrayāścānucarāḥ parīyuḥ śaladrumaprāsagadāsihastāḥ // Bc_13.18 //
varāhamīnāśvakharoṣṭravaktrā vyāghrarkṣasiṃhadviradānanāśca /
ekekṣaṇā naikamukhāstriśīrṣā lambodarāścaiva pṛṣodarāśca // Bc_13.19 //
ajānusakthā ghaṭajānavaśca daṃṣṭrāyudhāścaiva nakhāyudhāśca /
karaṅkavaktrā bahumūrtayaśca bhagnārdhavaktrāśca mahāmukhāśca // Bc_13.20 //
bhasmāruṇā lohitabinducitrāḥ khaṭvāṅgahastā haridhūmrakeśāḥ /
lambasrajo vāraṇalambakarṇāścarmāmbarāścaiva nirambarāśca // Bc_13.21 //
śvetārdhavaktrā haritārdhakāyāstāmrāśca dhrūmrā harayo 'sitāśca /
vyālottarāsaṅgabhujāstathaiva praghuṣṭāghaṇṭākulamekhalāśca // Bc_13.22 //
tālapramāṇāśca gṛhītaśūlā daṃṣṭrākarālāśca śiśupramāṇāḥ /
urabhravaktrāśca vihaṃgamākṣā mārjāravaktrāśca manuṣyakāyāḥ // Bc_13.23 //
prakīrṇakeśāḥ śikhino 'rdhamuṇḍā raktāmbarā vyākulaveṣṭanāśca /
prahṛṣṭavaktrā bhṛkuṭīmukhāśca tejoharāścaiva manoharāśca // Bc_13.24 //
kecidvrajanto bhṛśamāvavalguranyo 'nyamāpupluvire tathānye /
cikrīḍurākāśagatāśca kecitkecicca cerustarumastakeṣu // Bc_13.25 //
nanarta kaścidbhramayaṃstriśūlaṃ kaścidvipuṣphūrja gadāṃ vikarṣan /
harṣeṇa kaścidvṛṣavannanarda kaścicatprajajvāla tanūnaruhebhyaḥ // Bc_13.26 //
evaṃvidhā bhūtagaṇāḥ samantāttadbodhimūlaṃ parivārya tasthuḥ /
jighṛkṣavaścaiva jighāṃsavaśca bharturniyogaṃ paripālayantaḥ // Bc_13.27 //
taṃ prekṣya mārasya ca pūrvarātre śākyarṣabhasyaiva ca yuddhakālam /
na dyauścakāśe pṛthivī cakampe prajajvaluścaiva diśaḥ saśabdāḥ // Bc_13.28 //
viṣvagvavau vāyurudīrṇavegastārā na rejurna babhau śaśāṅkaḥ /
tamaśca bhūyo vitatāna rātriḥ sarve ca saṃcukṣubhire samudrāḥ // Bc_13.29 //
mahībhṛto dharmaparāśca nāgā mahāmunervighnamamṛṣyamāṇāḥ /
māraṃ prati krodhavivṛttanetrā niḥśaśvasuścaiva jajṛmbhire ca // Bc_13.30 //
śuddhādhivāsā vibudharṣayastu saddharmasiddhyarthamabhipravṛttāḥ /
māre 'nukampāṃ manasā pracakrurvirāgabhāvāttu na roṣamīyuḥ // Bc_13.31 //
tadbodhimūlaṃ samavekṣya kīrṇa hiṃsātmanā mārabalena tena /
dharmātmabhirlokavimokṣakāmairbabhūva hāhākṛtamantarīkṣe // Bc_13.32 //
upaplavaṃ dharmavidhestu tasya dṛṣṭvā sthitaṃ mārabalaṃ maharṣiḥ /
na cukṣubhe nāpi yayau vikāraṃ madhye gavāṃ siṃha ivopaviṣṭaḥ // Bc_13.33 //
mārastato bhūtacamūmudīrṇāmājñāpayāmāsa bhayāya tasya /
svaiḥ svaiḥ prabhāvairatha sāsya senā taddhairyabhedāya matiṃ cakāra // Bc_13.34 //
keciccalannaikavilambijivhāstīkṣṇāgradaṃṣṭrā harimaṇḍalākṣāḥ /
vidāritāsyāḥ sthiraśaṅkukarṇāḥ saṃtrāsayantaḥ kila nāma tasthuḥ // Bc_13.35 //
tebhyaḥ sthitebhyaḥ sa tathāvidhebhyaḥ rūpeṇa bhāvena ca dāruṇebhyaḥ /
na vivyathe nodvivije maharṣiḥ krīḍatsubālebhya ivoddhatebhyaḥ // Bc_13.36 //
kaścittato roṣavivṛttadṛṣṭistasmai gadāmudyamayāṃcakāra /
tastambha bāhuḥ sagadastato 'sya puraṃdarasyeva pura savajraḥ // Bc_13.37 //
kecitsamudyamya śilāstarūṃśca viṣehire naiva munau vimoktum /
petuḥ savṛkṣāḥ saśilāstathaiva vajrāvabhagnā iva vindhyapādāḥ // Bc_13.38 //
kaiścitsamutpatya nabho vimuktāḥ śilāśca vṛkṣāśca paraśvadhāśca /
tasthurnabhayasyeva na cāvapetuḥ saṃdhyābhrapādā iva naikavarṇāḥ // Bc_13.39 //
cikṣepa tasyopari dīptamanyaḥ kaḍaṅgaraṃ parvataśṛṅgamātram /
yanmuktapātraṃ gaganasthameva tasyānubhāvācchatadhā paphāla // Bc_13.40 //
kaścijjvalannarka ivoditaḥ khādaṅgāravarṣa mahadutsasarja /
cūrṇāni cāmīkarakandarāṇāṃ kalpātyaye meruriva pradīptaḥ // Bc_13.41 //
tadbodhimūle pravikīryamāṇamaṅgāravarṣa tu savisphuliṅgam /
maitrīvihārādṛṣisattamasya babhūva raktotpalapattravarṣaḥ // Bc_13.42 //
śarīracittavyasanātapaistairevaṃvidhaistaiśca nipātyamānaiḥ /
naivāsanācchākyamuniścacāla svaniścayaṃ bandhumivopaguhya // Bc_13.43 //
athāpare nirjigilurmukhebhyaḥ sarpānvijīrṇebhya iva drumebhyaḥ /
te mantrabaddhā iva tatsamīpe na śaśvasurnotsasṛpurna celuḥ // Bc_13.44 //
bhūtvāpare vāridharā bṛhantaḥ savidyutaḥ sāśanicaṇḍaghoṣāḥ /
tasmindrume tatyajuraśmavarṣaṃ tatpuṣpavarṣaṃ ruciraṃ babhūva // Bc_13.45 //
cāpe 'tha bāṇo nihito 'pareṇa jajvāla tatraiva na niṣpapāta /
anīśvarasyātmani dhūyamāno durmarṣaṇasyeva narasya manyuḥ // Bc_13.46 //
pañceṣavo 'nyena tu vipramuktāstasthurnabhasyeva munau na petuḥ /
saṃsārabhīrorviṣayapravṛttau pañcendriyāṇīva parikṣakasya // Bc_13.47 //
jighāsayānyaḥ prasasāra ruṣṭo gadāṃ gṛhītvābhimukho maharṣeḥ /
so 'prāptakāmo vivaśaḥ papāta doṣeṣvivānarthakareṣu lokaḥ // Bc_13.48 //
strī meghakālī tu kapālahastā kartu maharṣeḥ kila cittamoham /
babhrāma tatrāniyataṃ na tasthau calātmano buddhirivāgameṣu // Bc_13.49 //
kaścitpradīptaṃ praṇidhāya cakṣurnetrāgnināśīviṣavaddidhakṣuḥ /
tatraiva nāsīnamṛṣiṃ dadarśa kāmātmakaḥ śreya ivopadiṣṭam // Bc_13.50 //
gurvī śilāmudyamayaṃstathānyaḥ śaśrāma moghaṃ vihataprayatnaḥ /
niḥśreyasaṃ jñānasamādhigamyaṃ kāyaklamairdharmamivāptukāmaḥ // Bc_13.51 //
tarakṣusiṃhākṛtayastathānye praṇeduruccairmahataḥ praṇādān /
sattvāni yaiḥ saṃcukucuḥ samantādvajrāhatā dyauḥ phalatīti mattvā // Bc_13.52 //
mṛgā gajāścārtaravān sṛjanto vidudruvuścaiva nililyire ca /
rātrau ca tasyāmahanīva digbhyaḥ khagā ruvantaḥ paripeturārtāḥ // Bc_13.53 //
teṣāṃ praṇādaistu tathāvidhaistai sarveṣu bhūteṣvapi kampiteṣu /
munirna tatrāsa na saṃcukoca ravairgarutmāniva vāyasānām // Bc_13.54 //
bhayāvahebhyaḥ pariṣadgaṇebhyo yathā yathā naiva munirbibhāya /
tathā tathā dharmabhṛtāṃ sapatnaḥ śokācca roṣācca sasāda māraḥ // Bc_13.55 //
bhūtaṃ tataḥ kiṃciddṛśyarūpaṃ viśiṣṭabhūtaṃ gaganasthameva /
dṛṣṭavarṣaye dugdhamavairaruṣṭaṃ māraṃ babhāṣe mahatā svareṇa // Bc_13.56 //
moghaṃ śramaṃ nārhasi māra kartuṃ hiṃsrātmatāmutsṛja gaccha śarma /
naiṣa tvayā kampayituṃ hi śakyo mahāgirirmerurivānilena // Bc_13.57 //
apyuṣṇabhāvaṃ jvalanaḥ prajahyādāpo dravatvaṃ prathivī sthiratvam /
anekakalpācitapuṇyakarmā na tveva jahyādvyavasāyameṣaḥ // Bc_13.58 //
yo niścayo hyasya parākramaśca tejaśca yadyā ca dayā prajāsu /
aprāpya notthāsyati tattvameṣa tamāṃsyahatveva sahasraraśmiḥ // Bc_13.59 //
kāṣṭhaṃ hi mathnan labhate hutāśaṃ bhūmiṃ khananvindati cāpi toyam /
nirbandhinaḥ kiṃcana nāstyasādhyaṃ nyāyena yuktaṃ ca kṛtaṃ ca sarvam // Bc_13.60 //
tallokamārta karuṇāyamāno rogeṣu rāgādiṣu vartamānam /
mahābhiṣaṅga nārhati vighnameṣa jñānauṣadhārtha parikhidyamānaḥ // Bc_13.61 //
hṛte ca loke bahubhiḥ kumārgaiḥ sanmārgamanvicchati yaḥ śrameṇa /
sa daiśikaḥ kṣobhayituṃ na yuktaṃ sudeśikaḥ sārtha iva pranaṣṭe // Bc_13.62 //
sattveṣu naṣṭeṣu mahāndhakāre jñānapradīpaḥ kriyamāṇa eṣaḥ /
āryasya nirvāpayituṃ na sādhu prajvālyamānastamasīva dīpaḥ // Bc_13.63 //
dṛṣṭvā ca saṃsāramaye mahaughe magnaṃ jagatpāramavindamānam /
yaścedamuttārayituṃ pravṛttaḥ kaścintayettasya tu pāpamāryaḥ // Bc_13.64 //
kṣamāśipho dhairyavigāḍhamūlaścāritrapuṣpaḥ smṛtibuddhiśākhaḥ /
jñānadrumo dharmaphalapradātā notpāṭanaṃ hyarhati vardhamānaḥ // Bc_13.65 //
baddhāṃ dṛḍhaiścetasi mohapāśairyasya prajāṃ mokṣayituṃ manīṣā /
tasmin jighāṃsā tava nopapannā śrānte jagadbandhanamokṣahetoḥ // Bc_13.66 //
bodhāya karmāṇi hi yānyanena kṛtāni teṣāṃ niyato 'dya kālaḥ /
sthāne tathāsminnupaviṣṭa eṣa yathaiva pūrve munayastathaiva // Bc_13.67 //
eṣā hi nābhirvasudhātalasya kṛtsnena yuktā parameṇa dhāmnā /
bhūmerato 'nyo 'sti hi na pradeśo vegaṃ samādherviṣaheta yo 'sya // Bc_13.68 //
tanmā kṛthā śokamupehi śāntiṃ mā bhūnmahimnā tava māra mānaḥ /
viśrambhituṃ na kṣamamadhuvā śrīścale pade vismayamabhyupaiṣi // Bc_13.69 //
tataḥ sa saṃśrutya ca tasya tadvaco mahāmuneḥ prekṣya ca niṣprakampatām /
jagāma māro vimano hatodyamaḥ śarairjagaccetasi yairvihanyate // Bc_13.70 //
gatapraharṣā viphalīkṛtaśramā praviddhapāṣāṇakaḍaṅgaradrumā /
diśaḥ pradudrāva tato 'sya sā camūrhatāśrayeva dviṣatā dviṣaccamūḥ // Bc_13.71 //
dravati saparipakṣe nirjitai puṣpaketau jayatijitamaske nīrajaske maharṣau /
yuvatiriva sahāsā dyauścakāśe sacandrā surabhi ca jalagarbha puṣpavarṣa papāta // Bc_13.72 //
iti buddhacarite mahākāvye 'śvaghoṣakṛte māravijayo nāma trayodaśaḥ sargaḥ // 13 //
CANTO XIV
tato mārabalaṃ jitvā dhairyeṇa ca śamena ca /
paramārtha vijijñāsuḥ sa dadhyau dhyānakovidaḥ // Bc_14.1 //
sarveṣu dhyānavidhiṣu prāpya caiśvaryamuttamam /
sasmāra prathame yāme pūrvajanmaparaṃparām // Bc_14.2 //
amutrāhamayaṃ nāma cyutastasmādihāgataḥ /
uiti janmasahastrāṇi sasmārānubhavanniva // Bc_14.3 //
smṛtvā janma ca mṛtyuṃ ca tāsu tāsūpapattiṣu /
tataḥ sattveṣu kāruṃṇyaṃ cakāra karuṇātmakaḥ // Bc_14.4 //
kṛtveha svajanotsarga punaranyatra ca kriyāḥ /
atrāṇaḥ khalu loko 'yaṃ paribhramati cakravat // Bc_14.5 //
ityevaṃ smaratastasya babhūva niyatātmanaḥ /
kadalīgarbhaniḥsāraḥ saṃsāra iti niścayaḥ // Bc_14.6 //
dvitīye tvāgate yāme so 'dvitīyaparākramaḥ /
divyaṃ lebhe paraṃ cakṣuḥ sarvacakṣuṣmatāṃ varaḥ // Bc_14.7 //
tatastena sa divyena pariśuddhena cakṣuṣā /
dadarśa nikhilaṃ lokamādarśa iva nirmale // Bc_14.8 //
sattvānāṃ paśyatastasya nikṛṣṭotkṛṣṭakarmaṇām /
pracyutiṃ copapattiṃ ca vavṛdhe karuṇātmatā // Bc_14.9 //
ime duṣkṛtakarmāṇaḥ prāṇino yāni durgatim /
ime 'nye śubhakarmāṇaḥ pratiṣṭhante tripiṣṭape // Bc_14.10 //
upapannāḥ pratibhaye narake bhṛśadāruṇe /
amī duḥkhairbahuvidhaiḥ pīḍyante kṛpaṇaṃ bata // Bc_14.11 //
pāyyante kvathitaṃ kecidagnivarṇamayorasam /
āropyante ruvānto 'nye niṣṭaptastambhamāyasam // Bc_14.12 //
pacyante piṣṭavatkecidayaskumbhīṣvavāṅmukhāḥ /
dahyante karuṇaṃ keciddīpteṣvaṅgārarāśiṣu // Bc_14.13 //
kecittīkṣṇairayodaṃṣṭrairbhakṣyante dāruṇaiḥ śvabhiḥ /
keciddhṛṣṭairayastuṇḍairvāyasairāyasairiva // Bc_14.14 //
keciddāhapariśrāntāḥ śītacchāyābhikāṅikṣaṇaḥ /
asipattravanaṃ nīlaṃ baddhā iva viśantyamī // Bc_14.15 //
pāṭyante dāruvatkecitkuṭhārairbaddhabāhavaḥ /
duḥkhe 'pi na vipacyante karmabhirdhāritāsavaḥ // Bc_14.16 //
sukhaṃ syāditi yatkarma kṛtaṃ duḥkhanivṛttaye /
phalaṃ tasyedamavaśairduḥkhamevopabhujyate // Bc_14.17 //
sukhārthamaśubhaṃ kṛtvā ya ete bhṛśaduḥkhitāḥ /
āsvādaḥ sa kimeteṣāṃ karoti sukhamaṇvapi // Bc_14.18 //
hasadbhiryatkṛtaṃ karma kaluṣaṃ kaluṣātmabhiḥ /
etatpariṇate kāle krośadbhiranubhūyate // Bc_14.19 //
yadyevaṃ pāpakarmāṇaḥ paśyeyuḥ karmaṇāṃ phalam /
vameyuruṣṇaṃ rudhiraṃ marmasvabhihatā iva // Bc_14.20 //
ime 'nye karmabhiścitraiścittavispandasaṃbhavaiḥ /
tiryagyonau vicitrāyāḥmupapannāstapasvinaḥ // Bc_14.21 //
māṃsatvagbāladantārtha vairādapi madādapi /
hanyante kṛpaṇaṃ yatra bandhūnāṃ paśyatāmapi // Bc_14.22 //
aśaknuvanto 'pyavaśāḥ kṣuttarṣaśramapīḍitāḥ /
go 'śvabhūtāśca vāhyante pratodakṣatamūrtayaḥ // Bc_14.23 //
vāhyante gajabhūtāśca valīyāṃso 'pi durbalaiḥ /
aṅkaśakliṣṭamūrdhānastāḍitāḥ pādapāṣṇibhiḥ // Bc_14.24 //
satsvapyanyeṣu duḥkheṣu duḥkhaṃ yatra viśeṣataḥ /
parasparavirodhācca parādhīnatayaiva ca // Bc_14.25 //
khasthāḥ khasthairhi bādhyante jalasthā jalacāribhiḥ /
sthalasthāḥ sthalasaṃsthaiśca prāpya caivetaretaraiḥ // Bc_14.26 //
upapannāstathā ceme mātsaryākrāntacetasaḥ /
pitṛloke nirāloke kṛpaṇaṃ bhuñjate phalam // Bc_14.27 //
sūcīchidropamamukhāḥ parvatopamakukṣayaḥ /
kṣuttarṣajanitairduḥkhai pīḍyante duḥkhabhāginaḥ // Bc_14.28 //
āśayā samatikrāntā dhāryamāṇāḥ svakarmabhiḥ /
labhante na hyamī bhoktuṃ praviddhānyaśucīnyapi // Bc_14.29 //
puruṣo yadi jānīta mātsaryasyedṛśaṃ phalam /
sarvathā śibivaddadyāccharīrāvayavānapi // Bc_14.30 //
ime 'nye narakaprakhye garbhasaṃjñe 'śucihrade /
upapannā manuṣyeṣu duḥkhamarchanti jantavaḥ // Bc_14.31 //