Rudrabhaṭṭaḥ: Śṛṅgāratilakaḥ
prathamaḥ paricchedaḥ
śṛṅgārī girijānane sakaruṇo ratyāṃ pravīraḥ smare
bībhatso'sthibhir utphaṇī ca bhaya-kṛn mūrtyādbhutas tuṅgayā
raudro dakṣa-vimardane ca hasakṛn nagnaḥ praśāntaś cirād
itthaṃ sarva-rasāśrayaḥ paśupatir bhūyāt satāṃ bhūtaye
//
ākhyāta-nāma-racanā-caturasra-sandhi
sad-vāg-alaṅkṛti-guṇaṃ sarasaṃ suvṛttam
āseduṣām api divaṃ kavi-puṅgavānāṃ
tiṣṭhaty akhaṇḍam iha kāvya-mayaṃ śarīram
//
kāvye śubhe'pi racite khalu no khalebhyaḥ
kaścid guṇo bhavati yadyapi sampratīha
kṛpāṃ tathāpi sujanārtham idaṃ yataḥ kiṃ
yūkābhayena paridhāna-vimokṣaṇaṃ syāt
//
sānanda-pramadā-kaṭākṣa-viśikhair yeṣāṃ na bhinnaṃ mano
yaiḥ saṃsāra-samudra-pāta-vidhur eṣv anyeṣu potayitam
yair niḥsīma-sarasvatī-vilasitaṃ dvitraiḥ padaiḥ saṃhṛtaṃ
teṣām apy upari sphuranti matayaḥ kasyāpi puṇyātmanaḥ
//
prāyo nāṭyaṃ prati proktā
bharatādyai rasa-sthitiḥ
yathāmati mayāpy eṣā
kāvyaṃ prati nigadyate
//
yāminīvendunā muktā
nārīva ramaṇaṃ vinā
lakṣmīr iva ṛte tyāgān
no vāṇī bhāti nīrasā
//
satyaṃ santi gṛhe gṛhe sukavayo yeṣāṃ vacaś cāturī
sve harmye kula-kanyakeva labhate jātair guṇair gauravam
duṣprāpaḥ sa tu ko'pi kovida-patir yad vāg-rasa-grāhiṇāṃ
puṇya-strīva kalākalāpa-kuśalā cetāṃsi hartuṃ kṣamā
//
tasmād yatnena kartavyaṃ
kāvyaṃ rasa-nirantaram
anyathā śāstra-vid goṣṭhyāṃ
tat syād udvega-dāyakam
//
śṛṅgāra-hāsya-karuṇā
raudra-vīra-bhayānakāḥ
bībhatsādbhuta-śāntāś ca
nava kāvye rasāḥ smṛtāḥ
//
ratir hāsaś ca śokaś ca
krodhotsāhau bhayaṃ tathā
jugupsāvismaya-śamāḥ
sthāyi-bhāvāḥ prakīrtitāḥ
//
nirvedo'tha tathā glāniḥ
śaṅkāsūyā madaḥ śramaḥ
ālasyaṃ caiva dainyaṃ ca
cintā moho dhṛtiḥ smṛtiḥ
//
vrīḍā capalatā harṣa
āvego jaḍatā tathā
garvo viṣāda autsukyaṃ
nidrāpasmāra eva ca
//
suptaṃ prabodho'marṣaś cāpy
avahitthā tathogratā
matir vyādhis tathonmādas
tathā maraṇam eva ca
//
trāsaś caiva vitarkaś ca
vijñeyā vyabhicāriṇaḥ
trayastriṃśad ime bhāvāḥ
prayānti ca rasa-sthitim
//
stambhaḥ svedo'tha romāñcaḥ
svara-bhaṅgo'tha vepathuḥ
vaivarṇyam aśru pralaya
ity aṣṭau sāttvikāḥ smṛtāḥ
//
bhāvā evātisampannāḥ
prayānti rasatām amī
yathā dravyāṇi bhinnāni
madhurādi-rasātmanām
//
sambhavanti yathā vṛkṣe
puṣpa-patra-phalādayaḥ
tadvad rase'pi rucirā
viśeṣā bhāva-rūpiṇaḥ
//
prāyo naikarasaṃ kāvyaṃ
kiñcid atropalabhyate
bāhulyena bhaved yas tu
sa tad-vṛttyā nigadyate
//
kaiśiky-ārabhaṭī caiva
sātvatī bhāratī tathā
catasro vṛttayo jñeyā
rasāvasthāna-sūcakāḥ
//
dharmād artho'rthataḥ kāmaḥ
kāmāt sukha-phalodayaḥ
sādhīyān eṣa tat-siddhyai
śṛṅgāro nāyako rasaḥ
//
ceṣṭā bhavati puṃ-nāryor
yā raty-utthātiriktayoḥ
saṃyogo vipralambhaś ca
śṛṅgāro dvividho mataḥ
//
saṃyuktyoś ca saṃyogo
vipralambho viyuktayoḥ
pracchannaś ca prakāśaś ca
punar eṣa dvidhā yathā
//
madana-kuñjara-kumbha-taṭopame
stana-yuge paritaḥ sphuritāṅgulim
sakaraja-kṣata-vāmam api priyā
dayita-pāṇim amanyata dakṣiṇam
//
santaptaḥ smra-saṃniveśa-vivaśaiḥ śvāsair muhuḥ pañcamo
dgārāvartibhir āpatadbhir abhitaḥ siktaś ca netrāmbubhiḥ
etasyāḥ priya-viprayoga-vidhuras tyaktvādharo rāgitāṃ
sampraty uddhata-vahni-vāri-viṣamaṃ manye vrataṃ sevate
//
kānte vicitra-surata-krama-baddha-rāg
saṅketake'pi mṛga-śāvaka-locanāyāḥ
tat-kūjitaṃ kim api yena tadīya-talpaṃ
nālpaiḥ parītam anuśabditalāvakaughaiḥ
//
kiñcid vakrita-kaṇṭha-kandala-dalat-pīna-stanāvartana
vyāyāṃ cita-kañcukaṃ mṛga-dṛśas tasyās tad-ālokitam
vācas tāś ca vidagdha-bhāva-caturāḥ sphārībhavan manmathā
haṃho mānasa kiṃ smarasy abhimatāḥ siddhyanti puṇyaiḥ kriyāḥ
//
tyāgī kulīnaḥ kuśalo rateṣu
kalpaḥ kalāvit taruṇo dhanāḍhyaḥ
bhavyaḥ kṣamāvān subhago'bhimānī
strīṇām abhīṣṭas tv iha nāyakaḥ syāt
//
tasyānukūla-dakṣiṇa-śaṭha-dhṛṣṭā ittham atra catvāraḥ &
bhedāḥ kriyayocyante tad-udāhṛtayaś ramaṇīyāḥ //
atiraktatayā nāryā sadā tyakta-parāṅganaḥ &
sītāyāṃ rāmavat so'yam anukūlaḥ smṛto yathā //
asmākaṃ sakhi vāsasī na rucire graiveyakaṃ nojjvalaṃ
no vaktrā gatir uddhataṃ na hasitaṃ naivāsti kaścin madaḥ
kiṃ tv anye'pi janā vadanti subhago'py asyāḥ priyo nānyato
dṛṣṭiṃ niḥkṣipatīti viśvam iyatā manyāmahe duḥkhitam
//
yo gauravaṃ bhayaṃ prema
sad-bhāvaṃ pūrva-yoṣiti
na muñcaty anya-citto'pi
jñeyo'sau dakṣiṇo yathā
//
saivāsya praṇatis tad eva vacanaṃ tā eva keli-kriyā
bhītiḥ saiva tad eva narma-madhuraṃ pūrvānurāgocitam
kāntasyāpriya-kāriṇīti bhavatī taṃ vakti doṣābilaṃ
kiṃ syād ittham aharniśaṃ sakhi mano dolāyate cintayā
//
priyaṃ vakti puro'nyatra
vipriyaṃ kurute bhṛśam
jñātāparādha-ceṣṭaś ca
kuṭilo'sau śaṭho yathā
//
sahaja-tarale āvāṃ tāvad-bahu-śruti-śālinau
punar iha yuvāṃ satyaṃ śiṣṭaṃ tad atra kṛtāgasi
praṇayini punar yuktaṃ rantuṃ na veti batāvayo
rdhruvam upagate karṇau praṣṭuṃ kuraṅga-dṛśau dṛśau
//
api ca-
kopāt kiñcid upānato'pi rabhasād ākṛṣya keśeṣv alaṃ
nītvā mohana-mandiraṃ dayitayā hāreṇa bahvā dṛḍham
bhūyo yāsyasi tad-gṛhān iti muhuḥ kaṇṭhāruddhākṣaraṃ
jalpantyā śravaṇotpalena sukṛtī kaścid rahas tāḍyate
//
niḥśaṅkaḥ kṛta-doṣo'pi
vilakṣas tarjito'pi no
mithyā-vāg-dṛṣṭa-doṣo'pi
dhṛṣṭo'sau kathito yathā
//
jalpantyāḥ paruṣaṃ ruṣā mama balāc cumbaty asāv ānanaṃ
mṛd-gātyāśu karaṃ kareṇa bahuśaḥ santāḍyamāno'pi san
ālīnāṃ purato dadhāti śirasā pāda-prahārāṃs tato
no jāne sakhi sāmprataṃ praṇayien kupyāmi tasmai katham
//
api ca-
dhik tvām dhūrta gata-trapa praṇayinī saiva tvayārādhyatā
yasyāḥ pāda-talāhatiṃ tava hṛdi vyākhyāty asau yāvakaḥ
ity ukto'pi na nāma muñcati yadā pādāv ayaṃ durjano
mithyāvāda-vicakṣaṇaḥ kim aparaṃ kuryāṃ vayasye tadā
//
gūḍha-mantraḥ śucir vāgmī
bhakto narma-vicakṣaṇaḥ
syān narma-sacivas tasya
kupitas-strī-prasādakaḥ
//
pīṭha-mardo viṭaś ceti
vidūṣaka iti tridhā
sa bhavet prathamas tatra
nāyikā-nāyakānugaḥ
//
ekavidyo viṭaḥ proktaḥ
krīḍā-prāyo vidūṣakaḥ
sva-vapur-veṣa-bhāṣābhir
hāsyakārī ca narmavit
//
eṣāṃ prabandha-viṣayo vyavahāraḥ prāyaśo bhavet pracuraḥ &
pratyekam udāhṛtas tathāpi kāścin nigadyante //
vimuñcāmuṃ mānaṃ saphalaya vacaḥ sādhu suhṛdāṃ
mudhā santāpena glapayasi kim aṅgaṃ smara-bhuvā
priyaṃ pāda-prānta-praṇatam adhunā mānaya bhṛśaṃ
na mugdhe pretyetuṃ prabhavati gataḥ kāla-hariṇaḥ
//
praṇayini bhṛśaṃ tasmin mānaṃ manasvini mā kṛthāḥ
kim aparam ito yuktāyuktair vinā hy amunā tava
ayam api bhavet sampraty api kṣayānala-saṃnibhaḥ
sarasa-visinī-kanda-ccheda-cchavir mṛga-lāñchanaḥ
//
dūrāt kandalitair hṛdi pravitataiḥ kaṇṭhe luṭhadbhir haṭhā
vaktre saṅkaṭa-nāsikā-taralitair niryadbhir atyūṣmabhiḥ
niḥśvāsaiḥ pṛthu-manmathottha-davathur vyaktaṃ tavāvedito
mthyālambita-sauṣṭhavena kim ataḥ kopena kāntaṃ prati
//
svakīyā parakīyā ca
sāmānya-vanitā tathā
kalākalāpa-kuśalās
tisras tasyeha nāyikāḥ
//
paurācāraratā sādhvī
kṣamārjava-vibhūṣitā
mugdhā madhyā pragalbhā ca
svakīyā trividhā matā
//
mugdhā nava-vadhūs tatra
nava-yauvana-bhūṣitā
navānaṅga-rahasyāpi
lajjā-prāya-ratir yathā
//
gataṃ karṇābhyarṇe prasarati tathāpy akṣi-yugalaṃ
kucau kumbhārambhau tad api cibukottambhana-rucī
nitamba-prāg-bhāro gurur api gurutvaṃ mṛgayate
kathaṃcin no tṛptis taruṇimani manye mṛga-dṛśaḥ
//
yathā romāñco'yaṃ stana-bhuvi lasat-sveda-kaṇiko
yathā dṛṣṭis tiryak patati sahasā saṅkucati ca
tathā śaṅke'muṣyāḥ praṇayini darāsvādita-rasaṃ
na madhyasthaṃ cetaḥ praguṇa-ramaṇīyaṃ na ca dṛḍham
//
virama nātha vimuñca mamāñcalaṃ
śamaya dīpam iyaṃ samayā sakhī
iti navoḍha-vadhū-vacasā yuvā
mudam agād adhikāṃ suaratād api
//
sa-kampā cumbane vaktraṃ
haraty eṣopagūhitā
parāvṛtya ciraṃ talpa
āste rantuṃ ca vāñchati
//
apaharati yadāsyaṃ cumbane śliṣyamāṇā
valati ca śayanīye kampate ca prakāmam
vadati ca yad alakṣyaṃ kiñcid uktāpi bhūyo
ramayati sutarāṃ tac-cittam antar navoḍhā
//
mugdhām āvarjayaty eṣa
mṛdūpāyena sāntvayan
nātibhītikarair bhāvaair
nibandhair bāla-bhīṣakaiḥ
//
sarati saras-tīrād eṣā bhramad-bhramarāvalī
sumukhi vimukhī padme manye tavāsyapipāsayā
iti nigadite kiñcid bhītyā vivartita-kandharā
vadana-kamale bhartrā bālā ciraṃ paricumbitā
//
anyāṃ niṣevamāṇe'pi
yadi kupyati sā priye
rodity asyāgrataḥ svalpam
anunītā ca tuṣyati
//
manyau kṛte prathamam eva vikāram anyaṃ
no jānatī nava-vadhū rudatī paraṃ sā
dhūrtena locana-jalaṃ parimṛjya gāḍhaṃ
saṃcumbya cādhara-dale gamitā prasādam
//
ārūḍha-yauvanā madhyā
prādubhūta-manobhavā
pragalbha-vacanā kiñcid
vicitra-suratā yathā
//
tarat-tāraṃ cakṣuḥ kṣapayati munīnām api dṛśaḥ
kuca-dvandvākrāntaṃ hṛdayam ahṛdaḥ kānna kurute
gatir mandībhūtā harati gamanaṃ manmathavatā
maho tanvyās tulyaṃ taruṇimani sarvaṃ vijayate
//
dṛṣṭiḥ snihyati nirbharaṃ priyatame vaidagdhya-bhājo giraḥ
pāṇiḥ kuntala-mālikā-viracane tyaktānya-kārya-grahaḥ
vakṣaḥ saṃvriyate punaḥ punar idaṃ bhārālasaṃ gamyate
jātā subhru manoramā tava daśā kasmād akasmād iyam
//
subhaga kuravakas tvaṃ no kim āliṅganoktiḥ
kim u mukhamadirecchuḥ kesaro no hṛdisthaḥ
tvayi niyatam aśoke yujyate pādaghātaḥ
priyam iti parihāsāt peśalaṃ kācid ūce
//
kānte tathā katham api prathitaṃ mṛgākṣyā
cāturyam uddhata-manobhavayā rateṣu
tat-kūjitāny anuvadadbhir aneka-vāraṃ
śiṣyāyitaṃ gṛha-kapota-śatair yathāsyāḥ
//
gāḍhaṃ vyāpriyate kāntaṃ
ibatīva ratāv iyam
viśatīva tad-aṅgeṣu
muhyatīva sukhe yathā
//
kṛtvāneka-vidhāṃ rasena surate keliṃ kathañcic cirā
tprāptāntaḥ sukha-mīlitākṣi-yugalā svidyat kapola-sthalī
supteyaṃ kila sundarīti subhagaḥ svairaṃ tathaivāsvaja
dgāḍhānaṅga-vimarda-niḥsaha-vapur-nidrāṃ sahaivāgataḥ
//
sā dhīrā vakti vakroktyā
priyaṃ kopāt kṛtāgasam
madhyā rodity upālambhair
adhīrā paruṣaṃ yathā
//
upetya tāṃ dṛḍha-parirambha-lālasa
ścirād abhūḥ pramupita-cāru-candanaḥ
dhṛtāñjanaḥ sapadi tad-akṣi-cumbanā
dihaiva te priya viditā kṛtārthatā
//
yatrārkāyitam indunā sarasijair aṅgāra-puñjāyitaṃ
kruddhāyāṃ mayi nātha te kadalikākāṇḍair alātāyitam
kālo'nyaḥ khalu ko'pi so'mṛtamayo jāto viṣātmādhunā
dhik tvāṃ dhūrta viniryad-aśrur abalā mohaṃ rudantī gatā
//
sārdhaṃ manoratha-śatais tava dhūrta kāntā
saiva sthitā manasi kṛtrima-bhāva-ramyā
asmākam asti na hi kaścid ihāvakāśas
tasmāt kṛtaṃ caraṇa-pāta-viḍambanābhiḥ
//
labdhāyatiḥ pragalbhā syāt
samasta-rati-kovidā
ākrānta-nāyikā bāḍhaṃ
virājad-vibhramā yathā
//
seyaṃ paraṅginī mṛṇāla-latikām ādāya yasyāḥ priyo
hāraṃ me kurute payodhara-taṭe pratyagra-tārā-rucam
bandhūkaṃ ca tad etad āli vidalad yat tena sīmantitaṃ
sarvāśā-vijigīṣu-puṣpa-dhanuṣo bāṇa-śriyaṃ dhāsyati
//
yatra sveda-lavair alaṃ vlulitair vyālupyate candanaṃ
svacchandair maṇitaiś ca yatra raṇitaṃ nihnūyate nūpuram
yatrāyānty acireṇa sarva-viṣayāḥ kāmaṃ tad-ekāgratāṃ
sakhyas tat-surataṃ bhaṇāmi rataye śeṣā tu loka-sthitiḥ
//
svāmin bhaṅgurayālakaṃ sa-tilakaṃ bhālaṃ vilāsin kuru
prāṇeśa truṭitaṃ payodhara-taṭe hāraṃ punar yojaya
ity uktvā suratāvasāna-sukhitā sampūrṇa-cadnrānanā
spṛṣṭā tena tatheti jāta-pulakā prāptā punar mohanam
//
madhura-vacanaiḥ sa-bhrū-bhaṅgaiḥ kṛtāṅguli-tarjanai
ralasa-valitair aṅga-nyāsair mahotsava-bandhubhiḥ
asakṛd asakṛt sphāra-sphārair apāṅga-vilokitai
stribhuvana-jaye sā pañceṣoḥ karoti sahāyatām
//
nirākulā ratāv eṣā
dravatīva priyāṅgake
ko'yaṃ kāsmi rataṃ kiṃ vā
na vetti ca rasād yathā
//
dhanyās tāḥ sakhi yoṣitaḥ priyatame sarvāṅga-lagne'pi yāḥ
prāgalbhyaṃ prathayanti mohana-vidhāv ālambya dhairyaṃ mahat
asmākaṃ tu tadīya-pāṇi-kamale'py unmocayaty aṃśukaṃ
ko'yaṃ kā vayam atra kiṃ nu surataṃ naiva smṛtir jāyate
//
kṛta-doṣe'pi sādhīrā
tasmin nādriyate ruṣā
ākāra-saṃvṛtiṃ cāpi
kṛtvodāste ratau yathā
//
yad vācaḥ pracuropacāra-caturā yat sādaraṃ dūrataḥ
pratyutthānam idaṃ svahasta-nihitaṃ yad-bhinnam apy āsanam
utpaśyāmi yad evam eva ca muhur dṛṣṭiṃ sakhī-saṃmukhīṃ
tac chaṅke tava paṅkajākṣi balavān ko'py aprasādo mayi
//
yat pāṇir na nivārito nivasana-granthiṃ saumudgranthaya
nbhrū-bhedo na kṛto manāg api muhur yat-khaṇḍyamāne'dhare
yan niḥśaṅkam ivārpitaṃ vapur aho patyuḥ samāliṅgane
māninyā kathito'nukūla-vidhinā tenaiva manyur mahān
//
madhyā pratibhinatty enaṃ
solluṇṭhaṃ sādhu-bhāṣitaiḥ
adhīrā puruṣair hanti
santarjya dayitaṃ yathā
//
kṛtaṃ mithyā-jalpair virama viditaṃ kāmuka cirāt
priyāṃ tām evoccair abhisara yadīyair nakha-padaiḥ
vilāsaiś ca prāptaṃ tava hṛdi padaṃ raga-bahulair
mayā kiṃ te kṛtyaṃ dhruvam akuṭilācāra-parayā
//
sā bāḍhaṃ bhavatekṣiteti niviḍaṃ saṃyamya bāhvoḥ srajā
bhūyo drakṣyasi tāṃ śaṭheti dayitaṃ saṃtarjya saṃtarjya ca
ālīnāṃ pura eva nihnuti-paraḥ kopād raṇan-nūpuraṃ
māninyā caraṇa-prahāra-vidhinā preyān aśokīkṛtaḥ
//
ekākārā matā mugdhā
punarbhūś ca yato'nayoḥ
atisūkṣmatayā bhedaḥ
kavibhir na pradarśitaḥ
//
madhyā punaḥ pragalbhā ca
dvidhā sā paribhidyate
ekā jyeṣṭhā kaniṣṭhānyā
nāyaka-praṇayaṃ prati
//
uparodhāt tathā snehāt
sānurāgo'pi nāyakaḥ
ceṣṭate tāṃ prati prāyaḥ
kalāsu kuśalo yathā
//
tvad-akṣiṇī kuvalaya-buddhir atyalī
ruṇadhmy ahaṃ tad iti nimīya locane
tato bhṛśaṃ pulakita-gaṇḍa-maṇḍalāṃ
yuvā parāṃ nibhṛtam acumbad aṅganām
//
sampattau ca vipattau ca
maraṇe'pi na muñcati
yā svīyā tāṃ prati prema
jāyate puṇya-kāriṇaḥ
//
anyadīyā dvidhā proktā
kanyoḍhā ceti te priye
darśanāc chravaṇād vāpi
kāmārte bhavato yathā
//
kim api lalitaiḥ snigdhaiḥ kiñcit kim apy atikuñcitaiḥ
kim api valitaiḥ kandarpeṣūn hasadbhir ivekṣaṇaiḥ
abhimata-mukhaṃ vīkṣāṃ cakre navāṅganayā tathā
lalita-kuśalo'py ālīloko yathātivisismaye
//
niśamayya bahir manoharaṃ svaram aikṣiṣṭa tathāparā yā &
tila-mātrakam apy abhūn nahi śraveṇendīvara-locanānantaram //
kasyāścit subhaga iti śrutaś ciraṃ yas taṃ
dṛṣṭvādhigata-rater nirmīlitākṣyāḥ
nispandaṃ vapur avalokya sauvidallāḥ
santepur vidhuradhiyo niśānta-vadhvāḥ
//
kārśya-jāgara-tāpānyaḥ
karoti śruto'py alam
tam eva durlabhaṃ kāntaṃ
cetaḥ kasmād didṛkṣase
//
sākṣāc citre tathā svapne
tasya syād darśanaṃ tridhā
deśe kāle ca bhaṅgyā ca
śravaṇaṃ cāsya tad yathā
//
satyaṃ santi gṛhe gṛhe priyatamā yeṣāṃ bhujāliṅgana
vyāpārocchalad-accha-mohana-jalā jāyanta eṇīdṛśaḥ
preyān ko'py aparo'yam atra sukṛtī dṛṣṭe'pi yasmin vapuḥ
svedojjṛmbhaṇa-kampa-sādhvasa-mukhaiḥ prāpnoti kāñcid dṛśām
//
citraṃ citra-gato'py eṣa
mamāli madanopamaḥ
samunmūlya balāl lajjām
utkaṇṭhayati mānasam
//
mugdhā svapna-samāgate priyatame tat-pāṇi-saṃsparśanā
dromāñcārcitayā śarīra-latayā saṃsūcya kopāt kila
mā māṃ vallabha saṃspṛśeti sahasā śūnyaṃ vadantī muhuḥ
sakhyā no hasitā sacintam asakṛt saṃśocitā pratyuta
//
sphāra-sphurat-pradīpaṃ saudhaṃ
madhu sotpalaṃ kalaṃ gītam
priya-sakhi sakalam idaṃ tava
saphalaṃ khalu yadi bhavet so'tra
//
vikasati kairava-nikare sarati ca sarasī-samīraṇo sutanu &
cambaty ambaram indau tava tena vinā ratiḥ kīdṛk //
ajananir astu dṛśos tava kucayor abhava-niralaṃ bhavatu &
yadi dṛśyate na sa yuvā nirbharam āliṅgyate no vā //
draṣṭuṃ vaktuṃ ca no kanyā
raktā śaknoty amuṃ sphuṭam
paśyantam abhijalpantaṃ
vivikte'pi hriyā yathā
//
kāmaṃ na paśyati didṛkṣata eva bhūmnā
noktāpi jalpati vivakṣati cādareṇa
lajjā-smara-vyatikareṇa mano'dhināthe
bālā rasāntaram idaṃ lalitaṃ bibharti
//
vijñāta-nāyikā-cittā
sakhī vadati nāyakam
nāyako vā sakhīṃ tasyāḥ
premābhivyaktaye yathā
//
kaṇṭakita-tanu-śarīrā lajjā-mukulāyamāna-nayaneyam &
tava kumudinīva vāñchati nṛ-candra bālā kara-spṛśam //
santāpayanti śiśirāṃśu-ruco yad ete
saṃmohayanti ca vinidra-saroja-vātāḥ
yat khidyate tanur iyaṃ ca tad eṣa doṣaḥ
sakhyās tavaiva sutanu pracura-trapāyāḥ
//
apaśyantaṃ ca sā kāntaṃ
sphāritākṣī nirīkṣyate
dūrād ālokayaty eva
sakhīṃ svajani nirbharam
//
nirnimittaṃ hasantī ca
sakhīṃ vadati kiṃcana
savyājaṃ sundaraṃ kiñcid
gātram āviṣkaroti ca
//
sakhyādi sthāpitāṃ mālāṃ
kāñcyādi racayet punaḥ
ceṣṭāṃ ca kurute ramyām
aṅga-bhaṅgaiḥ śubhair yathā
//
abhimukha-gate yasminn eva priye bahuśo vada
tyavanata-mukhaṃ tūṣṇīm eva sthitaṃ mṛga-netrayā
atha kila valal-līlālokaṃ sa eṣa tathekṣitaḥ
katham api yathā dṛṣṭā manye kṛtaṃ śruti-laṅghanam
//
tiryag-vartita-gātra-yaṣṭi-viṣamodvṛtta-stanāsphālana
truṭyan-mauktika-mālayā sa-pulaka-svedollasad-gaṇḍayā
dūrād eva vilokayety abhimate tad vaktra-dattekṣaṇaṃ
durvāra-smarayā tayā sahacarī gāḍhaṃ samāliṅgitā
//
animittaṃ yad vihasati niṣkāraṇam eva yat sakhīṃ vadati &
dayitaṃ vilokya tad iyaṃ śaṃsati tad adhīnam ātmānam //
prāduṣyad-ruja-mūla-kānti-lalitām udyamya dor-vallarīṃ
valgat-pīna-payodhara-sthala-lulan-muktāvalī-sundaram
aṅgulyā pracalat-karāgra-valaya-svānopahūta-smaraṃ
tanvyāḥ kuñcita-locanaṃ vijayate tat-karṇa-kaṇḍūyanam
//
sraho'vataṃsaṃ raśanāṃ ca kiñci
priyaṃ samālokya samāsajantī
punastarāṃ sā suhṛdo dadāti
pratyaṅgam āvāsam iva smarasya
//
vyājṛmbhaṇonnamita-danta-mayūkha-jāla
vyālambi-mauktika-guṇaṃ ramaṇe mudeva
ūrdhvaṃ milad-bhuja-latā-valaya-prapañca
sat-toraṇaṃ hṛdi viśaty aparā vyudāse
//
anyoḍhāpi karoty eva
sarvam uddhata-manmathā
duravasthā punaḥ kāntam
abhiyuṅkte svayaṃ yathā
//
ullaṅghyāḸ sakhī-vacaḥ samucitām utsṛjya lajjām alaṃ
hitvā bhītibharaṃ nirasya ca nijaṃ saubhāgya-garvaṃ manāk
ājñāṃ kevalam eva manmatha-guror ādāya nūnaṃ mayā
tvaṃ niḥśeṣa-vilāsi-varga-gaṇanā-cūḍāmaṇe saṃśritaḥ
//
cakṣur mīlati sānandaṃ
nitambaḥ prasravaty api
vepate ca tanus tanvī
tasyās tad-darśane yathā
//
mīlan manthara-cakṣuṣā paripatat kāñcī-graha-vyagrayā
gāḍānanṅga-bhara-sravatravanayā kampoparuddhāṅgayā
sarvāṅgaṃ caṭukārako'py abalayā saṅketake kautukā
dāstāṃ rantum aho nirīkṣitum api preyān na sambhāvitaḥ
//
nābhiyuṅkte svayaṃ kantyā
mugdhatvād duḥsthitāpi tam
tad-avasthāṃ tu kāntāya
tat-sakhī kathayed yathā
//
niḥśvāseṣu skhalati kadalī-bījanaṃ tāpa-sampa
nnetrāmbhobhiś cham iti patitaiḥ sicyate ca stanāntaḥ
tasyāḥ kiñcit subhaga tad abhūt tānavaṃ tvad-viyoge
yenākasmād valaya-padavīm aṅgulīyaṃ prayāti
//
ananya-śaraṇā svīyā
dhanāhāryā parāṅganā
asyās tu kevalaṃ prema
tenaiṣā rāgiṇāṃ matā
//
sāmānyā vanitā veśyā
sā dravyaṃ param icchati
nirguṇe'pi na vidveṣo
na rāgo'syā guṇiny api
//
tat-svarūpam idaṃ proktaṃ
kaiścid brūmo vayaṃ punaḥ
varṇayanty anayā yuktyā
tāsām apy anurāgitām
//
śṛṅgārābhāsa etāsu
na śṛṅgāraḥ kadācana
tad-vyāpāro'thavā tāsāṃ
smaraḥ kiṃ bhakṣito bakaiḥ
//
tasmāt tāsām api kvāpi
rāgaḥ syāt kiṃ nu sarvathā
dhanārthaṃ kṛtrimair bhāvair
grāmyaṃ vyāmohayanti tāḥ
//
liṅgī pracchanna-kāmaś ca
naraṃmanyaś ca ṣaṇḍakaḥ
sukha-prāpta-dhano mūrkhaḥ
pitṛ-vittena garvitaḥ
//
ity ādīn prathamaṃ grāmyān
jñātvākṛṣya ca tad-dhanam
apūrvā iva muñcanti
tān etās tāpayanti ca
//
kintu tāsāṃ kalākeli
kuśalānāṃ manoramam
vismāritāpara-strīkaṃ
surataṃ jāyate yathā
//
gāḍhāliṅgana-pīḍita-stana-taṭaṃ svidyat-kapola-sthalaṃ
sandaṣṭādhara-mukta-sītkṛtam atibhrāmyad-bhru-nṛtyat-karam
cāṭu-prāya-vaco-vicitra-bhaṇitair yātai rutaiś cāṅkitaṃ
veśyānāṃ dhṛti-dhāma puṣpa-dhanuṣaḥ prāpnoti dhanyo ratam
//
īrṣyā kula-strīṣu na nāyakasya
niḥśaṅka-kelir na parāṅganāsu
veśyāsu caitad dvitayaṃ prarūḍhaṃ
sarvasvam etās tad aho smarasya
//
kupyat pināki-netrāgni
jvālā-bhasmīkṛtaḥ purā
ujjīvati punaḥ kāmo
manye veśyāvalokitaiḥ
//
ānandayanti yuktyā tāṃ
sevitā ghnanti cānyathā
durvijñeyāḥ prakṛtyaiva
tasmād veśyā viṣopamāḥ
//
svādhīna-patikotkā ca
tathā vāsaka-sajjikā
sandhitā vipralabdhā ca
khaṇḍitā cābhisārikā
//
proṣita-preyasī caivaṃ
nāyikāḥ pūrva-sūcitāḥ
tā evātra bhavanty aṣṭāv
avasthābhiḥ punar yathā
//
yasyā rati-guṇākṛṣṭaḥ
patiḥ pārśvaṃ na muñcati
vicitra-vibhramāsaktā
svādhīna-patikā yathā
//
likhati kucayoḥ patraṃ kaṇṭhe niyojayati srajaṃ
tilakam alike kurvan gaṇḍād udasyati kuntalān
iti caṭu-śatair vāraṃ vāraṃ vapuḥ paritaḥ spṛśan
viraha-vidhuro nāsyāḥ pārśvaṃ vimuñcati vallabhaḥ
//
utkā bhavati sā yasyāḥ
saṅketaṃ nāgataḥ priyaḥ
tasyānāgamane hetuṃ
cintayanty ākulā yathā
//
kiṃ ruddhaḥ priyayā kayācid athavā sakhyā tayodvejitaḥ
kiṃ vā kāraṇa-gauravaṃ kim api yan nādyāgato vallabhaḥ
ity ālocya mṛgīdṛśā karatale saṃsthāpya vaktrāmbujaṃ
dīrghe niḥśvasitaṃ ciraṃ ca ruditaṃ kṣiptāś ca puṣpa-srajaḥ
//
bhaved vāsaka-sajjāsau
sajjitāṅgaratālayā
niśityāgamanaṃ bhartur
dvārekṣaṇa-parā yathā
//
dṛṣṭvā darpaṇa-maṇḍale nija-mukhaṃ bhūṣāṃ manohāriṇīṃ
dīpārciḥ-kapiśaṃ ca mohana-gṛhaṃ trasyāt-kuraṅgī-dṛśā
evaṃ nau surataṃ bhaviṣyati cirād adyeti sānandayā
mandaṃ kānta-didṛkṣayātilalitaṃ dvāre dṛg-āropitṃ
//
nirasto manyunā kānto
namann api yayā punaḥ
duḥsthitā taṃ vinā sāti
sandhitābhimatā yathā
//
yat-pāda-praṇataḥ priyaḥ paruṣayā vācā sa nirvārito
yat-sakhyā na kṛtaṃ vaco jaḍatayā yan-manyur eko dhṛtaḥ
pāpasyāsya phalaṃ tad etad adhunā yac candanendu-dyuti
prāleyāmbu-samīra-paṅkaja-visair gātraṃ muhur dahyate
//
preṣya dūtīṃ svayaṃ dattvā
saṅketaṃ nāgataḥ priyaḥ
yasyāstena vinā duḥsthā
vipralabdhā tu sā yathā
//
yat saṅketa-gṛhaṃ priyeṇa kathitaṃ sampreṣya dūtīṃ svayaṃ
tac chūnyaṃ suciraṃ niṣevya sudṛśā paścāc ca bhagnāśayā
sthānopāsana-sūcanāya vigalat-sāndrāñjanair locanair
bhūmāv akṣaramālikeva likhitā dīrghaṃ rudatyā śanaiḥ
//
kutaścin nāgato yasyā
ucite vāsake priyaḥ
tad-anāgam asantaptā
khaṇḍitā sā matā yathā
//
sotkaṇṭhaṃ ruditaṃ sakampam asakṛd yātaṃ sa-bāṣpaṃ ciraṃ
cakṣur dikṣu niveśitaṃ sa-karuṇaṃ sakhyā samaṃ jalpitam
nāgacchaty ucite'pi vāsaka-vidhau kānte samudvignayā
tat tat kiṃcid anuṣṭhitaṃ mṛgadṛśā no yatra vācāṃ gatiḥ
//
yā nirlajjīkṛtā bāḍhaṃ
madane madanena ca
abhiyāti priyaṃ sābhi
sāriketi matā yathā
//
no bhītaṃ taḍito dṛśā jalamucā tad-darśanākāṅkṣayā
no garjir gaṇitā bhṛśaṃ śruti-mukhaṃ tad-vāci saṃcintya ca
dhārāpātasamudbhavā na ca matā pīḍā tad-āliṅganaṃ
vāñchantyā dayitābhisāraṇa-vidhau tanvyā paraṃ tat-param
//
kutaścit kāraṇādyasyāḥ
patir deśāntaraṃ gataḥ
dattvāvadhiṃ bhṛśārtā sā
proṣita-preyasī yathā
//
utkṣipyālaka-mālikāṃ vilulitām āpāṇḍu-gaṇḍa-sthalā
dviśliṣyad-valaya-prapāta-bhayataḥ prodyamya kiñcit karau
dvāra-stambha-niṣaṇṇa-gātra-latikā kenāpi puṇyātmanā
mārgālokana-datta-dṛṣṭir abalā tat-kālam āliṅgyate
//
niḥśvāsa-santāpa-sakhī-vacorti
cintāśru-pātādi-yutāḥ sakhedāḥ
vācyā pralabdhāgata-bhartṛkotkā
tisandhitāḥ khaṇḍitayā sahātra
//
vicitra-maṇḍanā hṛṣṭā
bhavet svādhīna-bhartṛkā
tathā vāsaka-sajjāpi
sā kiṃ tv āgantuka-priyā
//
kulajānyāṅganā veśyā
tridhā syād abhisārikā
yathaivoktās tathaivānyāḥ
svādhīna-patikādayaḥ
//
kulajā saṃvṛtā trastā
savrīḍā ca drutaṃ vrajet
nāyakaṃ para-nārī ca
samantād anavekṣitā
//
sakhī-yuktā madādhikyāt
sphāritākṣī na śaṅkitā
sa-śabdābharaṇā kāmaṃ
veśyā sarati nāyakam
//
trayodaśa-vidhā svīyā
dvividhā ca parāṅganā
ekā veśyā punaś cāṣṭāv
avasthā-bhedato'tra tāḥ
//
punaś ca tās tridhā sarvā
uttamā madhyamādhamā
itthaṃ śatatrayaṃ tāsām
aśītiś catur-uttarā
//
doṣānurūpa-kopā yā
[a]nunītā ca prasīdati
rajyate ca bhṛśaṃ nāthe
guṇa-hāryottameti sā
//
kānte kiṃ kupitāsi kaḥ para-jane prāṇeśa kopo bhavet
ko'yaṃ subhru paras tvam eva dayite dāso'smi kas te paraḥ
ity uktvā praṇataḥ priyaḥ kṣititalād utthāpya sānandayā
netrāmbhaḥ-kaṇikāṅkite stana-taṭe tanvyā samāropitaḥ
//
doṣe svalpe'pi yā kopaṃ
dhatte kaṣṭena muñcati
prayāti karuṇād rāgaṃ
madhyamā sā matā yathā
//
visphāra-sphuritādharāpi vikasad-gaṇḍa-sthala-praskhala
dgharmāmbhaḥ-kaṇikāpi bhaṅguratara-bhrū-bheda-bhūṣāpy alam
pādāntaḥ-praṇate priye prakaṭayaty antaḥ prasādaṃ priyā
keśāramanrūpuṇḍalīṣu valitānunmocayantī śanaiḥ
//
yā kupyati vinā doṣaṃ
snihyaty anunayaṃ vinā
nirhetuka-pravṛttiś ca
cala-cittāpi sādhamā
//
yatrādhaḥ-kṛta-kāma-kārmuka-katho bhrāmyad-bhuvor vibhramaḥ
sadyaḥ prodgata-candrakānti-jayinī yasmin kapola-cchaviḥ
yatra sveda-kaṇāvalupta-mahimā hāro'py uroja-sthale
ko'yaṃ mānini mat-praṇāma-vimukhaḥ pratyagra-māna-grahaḥ
//
jāti-kāla-vayovasthā
bhāva-kandarpa-nāyakaiḥ
itarā pay asaṅkhyāḥ syur
noktā vistara-bhītitaḥ
//
ity ādi sakalaṃ jñātvā
svayaṃ cālokya tad-vidām
kavīnāṃ ca viśeṣoktyā
jñātavyāḥ sakalā imāḥ
//
romāñca-vepathu-stambha
sveda-netrāmbu-vibhramāḥ
vācyāḥ saṃyoga-śṛṅgāre
kavinā nāyikāśritāḥ
//
sambandhi-mitra-dvija-rāja-tīkṣṇa
varṇādhikānāṃ pramadā na gamyāḥ
vyaṅgās tathā pravrajitā vibhinna
mantrāś ca dharmārtha-manobhava-jñaiḥ
//
anena mārgeṇa viśeṣa-ramyaṃ
sambhoga-śṛṅgāram imaṃ vitanvan
bhavet kavir bhāva-rasānurakto
vidagdha-goṣṭhī-vanitā-manojñaiḥ
//
iti śrī-rudra-bhaṭṭa-viracite śṛṅgāra-tilakābhidhāne kāvya-rasālaṅkāre sambhoga-śṛṅgāro nāma prathamaḥ paricchedaḥ
(2) dvitīya-paricchedaḥ
vipralambhābhidhāno'yaṃ śṛṅgāraḥ syāc caturvidhaḥ &
pūrvānurāgo mānākhyaḥ pravāsaḥ karuṇātmakaḥ //
dampatyor darśanād eva samutpannānurāgayoḥ &
jñeyaḥ pūrvānurāgo'yam aprāptau ca daśā yathā //
kiṃ candanair racayase nu mṛṇāla-śayyāṃ
mā mā mamāli kuru komala-tāla-vṛntam
muñcāgrahaṃ vikaca-paṅkaja-yojaneṣu
tat-saṅgamaḥ param apākurute smarāgnim
//
yat sārair iva paṅkajasya ghaṭitaṃ yac candra-garbhād iva
protkīrṇaṃ yad anaṅga-sāyaka-śikhābhāseva saṃvardhitam
yat saṃsicya sudhā-rasair iva rater āsthāna-bhūmīkṛtaṃ
tad bhūyo'pi kadā saroruha-dṛśaḥ paśyāmi tasyā mukham
//
mṛṇāla-kadalī-candra
candanāmbu-ruhādikam
tatrānayoḥ smarātaṅka
śāntaye naiva sevitam
//
ālokālāpa-saṃrūḍha
rāgākulita-cetasoḥ
tayor bhaved asaṃprāptau
daśāvasthaḥ smaro yathā
//
abhilāṣo'tha cintā syāt
smṛtiś ca guṇa-kīrtanam
udvego'tha pralāpaḥ syād
unmādo vyādhir eva ca
//
jaḍatā maraṇaṃ caiva
daśamaṃ jāyate dhruvam
asaṃprāptau bhavanty etās
tayor daśa daśā yathā
//
vyavasāyo bhaved yatra
bāḍhaṃ tat-saṅgamāśayā
saṅkalpākula-cittatvāt
so'bhilāṣaḥ smṛto yathā
//
praviśati yathā gehe'kasmād bahiś ca viceṣṭate
vadati ca yathā sakhyā sārdhaṃ sahāsam ihotsukā
dayita-vadanāloke mandaṃ yathā ca calaty asau
mṛga-dṛśi tathaitasyāṃ manye smareṇa kṛtaṃ padam
//
kathaṃ sa vallabhaḥ prāpyaḥ
kiṃ kuryām asya siddhaye
kathaṃ bhaved asau vaśya
iti cintā matā yathā
//
satyaṃ durlabha eṣa vallabhatamo rāgo mamāsmin punaḥ
ko'py anyo'sti gurur na cātinipuṇāḥ sakhyo'sya saṃbodhane
saṃcintyeti mṛgīdṛśā priyatame dṛṣṭe ślathāṃ mekhalāṃ
badhnantyā na gataṃ sthitaṃ na ca galad-vāso na vā saṃvṛtam
//
dveṣo yatrānya-kāryeṣu
tad-ekāgraṃ ca mānasam
śvāsair manorathaiś cāpi
ceṣṭās tāḥ smaraṇaṃ yathā
//
induṃ nindati padma-kandala-dalais talpaṃ na vā manyate
karpūraṃ kirati prayāti na ratiṃ prāleya-dhārā-gṛhe
śvāsaiḥ kevalam eva khedita-tanur dhyāyaty asau bālikā
yat tat ko'pi yuvā dhruvaṃ smara-suhṛc-cetasy amuṣāḥ sthitaḥ
//
saundarya-hasitālāpair
nāsty anyas tat-samo yuvā
iti vāṇī bhaved yatra
tad itthaṃ guṇa-kīrtanam
//
tad-vaktraṃ hasitendu-maṇḍalam iti sphāraṃ tad-ālokitaṃ
sā vāṇī jita-kāma-kārmuka-ravā saundaryam etasya tat
itthaṃ saṃtatam āli vallabhatama-dhyāna-prasaktātmanaś
cetaś cumbita-kāla-kūṭam iva me kasmād idaṃ muhyati
//
yasmin ramyam aramyaṃ vā
na ca harṣāya jāyate
pradveṣaḥ prāṇitavye'pi
sa udvegaḥ smṛto yathā
//
agny-ākāraṃ kalayasi puraś cakravākīva candraṃ
baddhotkampaṃ śiśira-marutā dahyase padminīva
prāṇān dhatse katham api balād gacchataḥ śalya-tulyāṃ
stat kenāsau sutanu jantio mānmathas te vikāraḥ
//
bambhramīti mano yasmin
ratyautsukyād itas tataḥ
vācaḥ priyāśritā eva
sa pralāpaḥ smṛto yathā
//
itthaṃ tena nirīkṣitaṃ na ca mayāpy evaṃ samālokitas
tenoktaṃ subhagena tatra na mayā dattaṃ vaco mandayā
tat satyaṃ kathayāli kiṃ sa subhagaḥ kupyen na mahyaṃ gata
ity uktvā sudṛśā kayāpi valita-grīvaṃ dṛśau sphārite
//
śvāsa-prarodanotkampa
vasudhollekhanair api
vyāpāro jāyate yatra
sa unmādaḥ smṛto yathā
//
devīvānimiṣekṣaṇā vilikhati kṣoṇīṃ śvasity uccakaiḥ
kiṃcid dhyāyati niścalā ca balavad romāñcitā kampate
rodity aṅga-gatāṃ vilokya suciraṃ vīṇām api vyāpṛtā
svalpair eva dinair iyaṃ vara-tanuḥ kenāpi saṃśikṣitā
//
santāpa-vedanā-prāyo
dīrgha-śvāsa-samākulaḥ
tanūkṛta-tanur vyādhir
aṣṭamo'yaṃ smṛto yathā
//
tāpaḥ śoṣita-candanodaka-rasaḥ śvāsā vikīrṇotpalāḥ
karpūrābhibhava-pracaṇḍa-paṭimā gaṇḍa-sthale pāṇḍimā
mlāyad-bāla-mṛṇāla-nāla-lalitā prāptā tanus tānavaṃ
tanv-aṅgyāḥ kathitaḥ smareṇa guruṇā ko'py eṣa kaṣṭa-kramaḥ
//
akāṇḍe yatra huṃkāro
dṛṣṭiḥ stabdhā gatā smṛtiḥ
śvāsāḥ samadhikāḥ kārśyaṃ
jaḍateyaṃ matā yathā
//
dṛṣṭir niścalatārakādhara-dalaṃ śvāsaiḥ kṛtaṃ dhūṣaraṃ
prāptaṃ vāsara-candra-bimba-padavīṃ vaktraṃ vinaṣṭā smṛtiḥ
huṃkāraḥ param eka eva vacana-sthāne sthitaḥ sāṃprataṃ
manye'syāḥ kusumāyudhaḥ sa-śibiraḥ pratyaṅgam āvāsitaḥ
//
upāyair vividhair nāryā
yadi na syāt samāgamaḥ
kandarpa-śara-bhinnāyā
maraṇaṃ jāyate tataḥ
//
puṃso'pi hi bhavanty etā
daśāvasthā manobhavāt
maraṇaṃ kiṃ tv asaundaryāt
tayoḥ kaiścin na badhyate
//
anye tad api badhnanti
pratyujjīvana-kāṅkṣayā
vṛttānuvāde tac-chastam
utpādye prāyaśo nahi
//
ekasmiṃs tu mṛte'py anyo
yadi jīvet kathaṃcana
kā sneha-gaṇanā tatra
mriyate cen na saṅgamaḥ
//
pūrvaṃ nārī bhaved raktā
pumān paścāt tad iṅgitaiḥ
tataḥ saṃbhoga-līleti
svabhāva-subhagā sthitiḥ
//
anyathāpi na doṣaḥ syād
yadi prema samaṃ dvayoḥ
raktāparaktā vṛttiś cec
chṛṅgārābhāsa eva saḥ
//
ayaṃ ca prāyaśas taj-jñair
itthaṃ hāsyeṣu badhyate
nirdravyeṇa mayā sārdhaṃ
veśye mānaya yauvanam
//
anurakto bhaved yasyāṃ
nāyakas tat-sakhī-janam
sāmnā mānena dānena
bāḍham āvarjayaty asau
//
tasyāgre tat-kathāṃ kurvan
svābhiprāyaṃ prakāśayet
tad-abhāve prayuñjīta
kāścit pravrajitādikāḥ
//
tad-dvāreṇa samākhyāta
svabhāvo jñāta-tan-manāḥ
upacāraiḥ parair lekhaiḥ
sādhayet tām atandritaḥ
//
tato dṛṣṭvā vivikte tām
indrajāla-kalādibhiḥ
prayogair lalitaiḥ svairaṃ
vismayaṃ paramaṃ nayet
//
dhātrī-sakhī-veśmani rātri-cāre
mahotsave tīvratame bhaye ca
nimantreṇa vyādhi-miṣeṇa śūnye
gehe tayor nūtana-saṅgamaḥ syāt
//
yadā rāgo guruḥ sā ca
labhyate naiva yācitā
kṣīṇopāyas tadā kanyāṃ
nāyakaḥ sādhayed iti
//
para-strī-gamanopāyaḥ
kavibhir nopadiśyate
sundaraṃ kintu kāvyāṅgam
etat tena nidarśyate
//
vāmatā durlabhatvaṃ ca
strīṇāṃ yā ca nivāraṇā
tad eva pañca-bāṇasya
manye paramam āyudham
//
bahu-mānād bhayād vāpi
nṛṇām anyatra yoṣiti
pracchanna-kāmitaṃ ramyaṃ
satām api bhaved yathā
//
jīrṇaṃ tārṇa-kuṭīrakaṃ nivasanaṃ talpīkṛtaṃ sthaṇḍile
nīrandhraṃ timiraṃ kiranti salilaṃ garjanta ete ghanāḥ
gacchāmīti vadaty asāv api muhuḥ śaṅkākulā kevalaṃ
cetaś citram aho tathāpi ramate saṃketake kāminām
//
sa māno nāyikā yasminn
īrṣyayā nāyakaṃ prati
dhatte vikāram anya-strī
saṅga-doṣa-vaśād yathā
//
kiṃcid bāṣpa-jalāvalepa-lalite netre samākuñcite
rāgo visphuraṇānubandha-ruciraḥ saṃdarśito gaṇḍayoḥ
kampaś cādhara-pallave viracitaḥ kāmaṃ kuraṅgīdṛśā
no jāne kim ayaṃ priye prakaṭitaḥ kopo'bhilāṣo'thavā
//
sa prāyaśo bhaved tredhā
kāminīnāṃ priyaṃ prati
avekṣya doṣam etasya
garīyān madhyamo laghuḥ
//
partināryāṃ gate kānte
svayaṃ dṛṣṭe nakhāṅkite
tad-vāso-darśane gotra
skhalite ca gurur yathā
//
bimboṣṭhaḥ sphurati prayāti paṭutāṃ gaṇḍa-sthale śoṇimā
yātas tiryag amū dṛśau ca balavad bhrū-yugmaam udbhrāmyati
itthaṃ caṇḍi tathā tavaiṣa ruciraḥ kopa-kramo jṛmbhate
jāto'yaṃ praṇatīr apāsya sutarām etad-didṛkṣur yathā
//
dṛṣṭe priyatame rāgād
anyayā saha jalpati
sakhyākhyāte'thavā doṣe
māno'yaṃ madhyamo yathā
//
vāco vāgmini kiṃ tavādya paruṣāḥ subhru bhruvor vibhramai
rviśrāntaṃ kuta eva lola-nayane kiṃ lohite locane
svedaḥ kiṃ nu ghanastani stana-taṭe muktā-phalānāṃ tulāṃ
dhatte muñca ruṣaṃ mamātra dayite leśo'pi nāsty āgasaḥ
//
savilāsaṃ sphurac-cakṣuḥ
vīkṣamāṇe parāṃ priye
kiṃcid anya-manaskena
jāyate sa laghur yathā
//
mām eva tāḍaya nitambini yady akasmāt
kopo bhavet tava mukhaṃ tu nijaṃ kim etat
ānīyate śaśadharānukṛtiṃ kapola
pālīplutena ghana-kajjala-netra-vārā
//
deśa-kāla-balāt kopaḥ
prāyaśaḥ sarva-yoṣitām
jāyate sukha-sādhyo'yaṃ
kṛcchra-sādhyaś ca kāmibhiḥ
//
prajvalitojjvala-dīpaṃ rati-gṛham indūjjvalaṃ ca saudhatalam &
madhu-vidhurī-kṛta-madhu-kara-madhuradhva-nibodhitaṃ ca kamala-vanam //
ity-ādiṣu pradeśeṣu
māninī-nāma-saṃśayam
manyur gurutaro 'py āśu
sukha-sādhyo bhaved yathā
//
madhu-samaya-śaśa-dharodaya-kandarpa-madādhikeṣu kāleṣu &
māno manasvinīnām atisukhasādhyo bhaved bhūmnā //
dūtī-janasya parato laghur api doṣo gurūyate prāyaḥ &
abhinava-doṣāvasāre tathaiva vanitā-janasya yathā //
sāma dānaṃ ca bhedaḥ syād
upekṣā praṇatis tathā
tathā prasaṅga-vidhvaṃso
daṇḍaḥ śṛṅgāra-hānaye
//
tasyāḥ prasādane sadbhir
upāyāḥ ṣaṭ prakīrtitāḥ
sundarās te nidarśyante
sahodāhṛtibhir yathā
//
avinīto 'pi pālyo 'haṃ
tvayā subhru kṣamābhṛtā
iti vāṇī bhaved yatra
tatsāmeti nigadyate
//
alaṃkārādikaṃ dadyān
nāyako yatra tuṣṭaye
uddiśya kāraṇaṃ kiṃcid
dānaṃ lubdhāsu tad yathā
//
yasmin parijanaṃ tasyāḥ
samāvarjya prasādataḥ
tenaiva labhate kāntāṃ
kāntā-bhedaḥ sa ucyate
//
prasādana-vidhiṃ tyaktvā
vākyair anyārtha-sūcakaiḥ
yasmin prasādyate yoṣid
upekṣā sā matā yathā
//
etat kiṃ nanu karṇa-bhūṣaṇa-mayaṃ hāraḥ sukāñcī navā
baddhā kācid iyaṃ tvayādya tilakaḥ ślāghyaḥ priye kalpitaḥ
pratyaṅgaṃ spṛśateti tat-kṣaṇa-bhavad-romāñca-mālāñcitā
tanvī mānam upekṣayaiva śanakair dhūrtena saṃmocitā
//
kevalaṃ dainyam ālambya
pāda-pātānnatir matā
abhīṣṭā sā bhṛśaṃ strīṇāṃ
lalitā ca bhaved yathā
//
akasmāj jāyate yatra
bhaya-harṣādi-bhāvanā
so'yaṃ prasaṅga-vidhvaṃsaḥ
kopa-bhraṃśātmako yathā
//
kathaṃ mamorasi kṛta-pakṣa-niḥsvanaḥ
śilīmukho'patad iti jalpati priye
nivṛtya kiṃ kim idam iti bruvāṇayā
sa-sādhvasaṃ kupitam aloki kāntayā
//
yathottaraṃ valīyāṃsa
ity upāyāḥ prasādane
ādyās trayo ghanaṃ kāryā
vidagdhaiḥ paścimāḥ kvacit
//
nātikhedayitavyo'yaṃ
priyaḥ pramadayā kvacit
mānaś ca viralaḥ kāryaḥ
praṇāmotsava-siddhaye
//
ity upāyān prayuñjīta
nāyikāpi priyaṃ prati
kulajā nerṣyate kiṃ tu
tatrānyat-kāraṇaṃ bhavet
//
snehaṃ vinā bhayaṃ na syān
nerṣyā ca praṇayaṃ vinā
tasmān māna-prakāro'yaṃ
dvayoḥ prema-prakāśakaḥ
//
priya-subhaga-dayita-vallabha-nātha-svāmīśa-kānta-candra-mukhāḥ &
dayita manorama ramaṇī-jīvita ity ādi nāma syāt //
prītau bhartari sudṛśām aprītau punar amūni śaṭha-dhṛṣṭau &
nirlajja-durācārau niṣṭhura-duḥśīlavānādi //
garvād vyasana-tyāgād vipriya-karaṇāc ca niṣṭhurālāpāt &
lobhād atipravāsāt strīṇāṃ dveṣyaḥ priyo bhavati //
para-deśaṃ vrajed yasmin
kutaścit kāraṇāt priyaḥ
sa pravāsa iti khyātaḥ
kaṣṭāvastho dvayor api
//
dṛṣṭaṃ ketaka-dhūli-dhūsaram idaṃ vyoma kramād vīkṣitāḥ
kaccāntāś ca śilīndhra-kandala-bhṛtaḥ soḍhāḥ kadambānilāḥ
sakhyaḥ saṃvṛṇutāśru muñcata bhayaṃ kasmān mudevākulā
etān apy adhunāsmi vajraghaṭitā nūnaṃ sahiṣye dhanān
//
kāmaṃ karṇa-kaṭuḥ kuto'timadhuraḥ kekā-ravaḥ kekināṃ
meghāś cāmṛta-dhāriṇo'pi vihitāḥ prāyo viṣa-syandinaḥ
unmīlan-nava-kandalāvalir asau sahyāpy asahyāyate
tat kiṃ yad viparītam atra na kṛtaṃ tasyā viyogena me
//
kārśya-jāgara-mālinya
cintādyaṃ yatra jāyate
avasthā vividhāḥ strīṇāṃ
mṛtyuś ced avadheḥ paraḥ
//
adyaiva yat pratipad-udgata-candra-lekhā
sakhyaṃ tvayā vapur idaṃ gamitaṃ varākyāḥ
kṛṣṇe gate kusuma-sāyaka tat prabhāte
bāṇāvaliṃ kathaya kutra vimokṣyasi tvam
//
niḥśvāsaiḥ saha sāmprataṃ sakhi gatā vṛddhiṃ dhruvaṃ rātrayaḥ
sārdhaṃ locana-vāriṇā vigalitaṃ yat prāktanaṃ me sukham
prāṇāśā tanutām upaiti ca muhur nūnaṃ tanu-spardhayā
kandarpaḥ param eka eva vijayī yāte'pi kānte sthitaḥ
//
nīrāgo'dhara-pallavo'timalinā veṇī dṛśau nāñjite
mlāyad-bāla-mṛṇālikā-dhavalatām ālambate'ṅga-cchaviḥ
itthaṃ subhru visaṃsthulāpi viraha-vyāpād vimardād iyaṃ
sakhyeva sthira-śobhayā dṛḍhataraṃ pratyaṅgam āliṅgitā
//
kiṃ tatra nāsti rajanī kiṃ vā candro na suṣṭhu-ruciḥ &
yena sakhi vallabhām api na smarati sa māṃ videśa-ruciḥ //
prasara śiśirāmodaṃ kaundaṃ samīra samīraya
prakaṭaya śaśinn āśāḥ kāmaṃ manoja samullasa
avadhi-divasaḥ pūrṇaḥ sakhyo vimuñcata tat-kathāṃ
hṛdayam adhunā kiñcit kartuṃ mamānyad ihecchati
//
ity ādi-virahāvasthāḥ
puṃso'pi hi bhavanti tāḥ
kandarpa-śara-pātādyā
mā bhūvan vairiṇām api
//
yatraikasmin vipanne'nyo
mṛtakalpo'pi tad-gatam
nāyakaḥ pralapet premṇā
karuṇo'asau smṛto yathā
//
dagdhā snigdha-vadhū-vilāsa-kadalī vīṇā samunmūlitā
pītā pañcama-kākalī-kavalitā śīta-dyūteḥ kaumudī
pluṣṭāḥ spaṣṭmaneka-ratna-nivahā nālaṃ rateḥ kevalaṃ
kandarpaṃ haratā hareṇa bhuvanaṃ niḥsāram etat kṛtam
//
vaktraṃ candramasā dṛśau mṛga-gaṇaiḥ keśāḥ kalāpi-vrajair
mātaṅgaiḥ stana-maṇḍalaṃ bhuja-yugollāso mṛṇālair api
saugandhyaṃ malayānilena balinā tanvī vibhajyeti sā
sarvair niṣkaruṇair hṛtā dhruvam aho daivena kiṃcin na me
//
iyatīṃ subhagāvasthāṃ gato'si yasyāḥ kṛte smarātaṅkāt &
mūrcchāṃ harāmi sā tava gata-puṇyā nayana-salilena //
pāśo vipāśita upāhita eṣa sāndraḥ
karpūra-reṇur upagūḍham uro natāṅgi
pāpena yena gamiteti daśām amuṣmin
mūrchā-virāma-lalitaṃ mayi dhehi cakṣuḥ
//
glāno muktāśrur udvignaḥ
srastāṅgo mukta-cetanaḥ
sa-cinto dainya-bhāg asminn
evaṃ prāyo jano bhavet
//
keṣāṃcit karuṇa-bhrāntiḥ
kāruṇyād atra jāyate
etasya mithunāvasthāṃ
vismṛtya rati-mūlajām
//
strī-puṃsayor bhaved eṣa
sāpekṣaḥ saṃgame punaḥ
śṛṅgāra-vacana-prāyaḥ
karuṇaḥ syāt sa cānyathā
//
tasmāc chṛṅgāra evāyaṃ
karuṇenānumoditaḥ
saundaryaṃ sutarāṃ dhatte
nibaddho viralaṃ budhaiḥ
//
kārur dāsī naṭī dhātrī
prātiveśyā ca śilpinī
bālā pravrajitā ceti
strīnāṃ jñeyaḥ sakhījanaḥ
//
kalā-kauśalam utsāho
bhaktiś cittajñatā smṛtiḥ
mādhuryaṃ narma-vijñānaṃ
vāgmitā ceti tad-guṇāḥ
//
vinodo maṇḍanaṃ śikṣo
[u]pālambho'tha prasādanam
saṅgamo virahāśvāsaḥ
sakhī-karmeti tad yathā
//
mayā ko'yaṃ mugdhe kathaya likhitaḥ satvara-sakhī
vacaḥ śrutvety uccair vinihita-dṛśā citra-phalake
na vaktuṃ tanvaṅgyā śakitam atha coddāma-vidalat
kadambākāreṇa priya iti samākhyāyi vapuṣā
//
pratyaṅgaṃ prati karma narma-parayā kṛtvādhirūḍhaṃ smarā
dautsukyaṃ pravilokya mohana-vidhau cāturyam ālokya ca
sadyo yāvaka-maṇḍanaṃ na racitaṃ pāde kuraṅgī-dṛśā
smerāntā viśada-cchade ca śayane dṛṣṭiḥ samāropitā
//
nīrandhraṃ parirabhyate priyatamo bhūyastarāṃ cumbyate
tad bāḍhaṃ kriyate yad asya rucitaṃ cāṭūccakais tanyate
sakhyā mugdha-vadhūr iyaṃ rati-vidhau yatnena saṃśikṣitā
nribhrāntaṃ guruṇā punaḥ śata-guṇaṃ puṣpeṣuṇā kāritā
//
subhaga bhagavatā hṛdye tasyā jvalat-smara-pāvake'py
abhiniveśatā premādhikyaṃ cirāt prakaṭīkṛtam
tava tu hṛdaye śīte'py evaṃ sadaiva sukhāptaye
mama sahacarī sā niḥsnehā manāg api na sthitā
//
ko'yaṃ vimuñca kuru nātha vaco madīyam
āśvāsaya smara-kṛśānu-kṛśāṃ kṛśāṅgīm
ekākinī kaṭhina-tāraka-rāja-kāntyā
pañcatvam āśu nanu yāsyati sā varākī
//
amuṃ dadhe'ṃśukam aham atra pādape
yuvām alaṃ nibhṛtam ihaiva tiṣṭhatām
rahaḥ-sthayor idam abhidhāya kāminoḥ
svayaṃ yayau nipuṇa-sakhī latāntaram
//
sphurati yad idam uccair locanaṃ tanvi vāmaṃ
stana-taṭam api dhatte cāru-romāñca-mālām
kalayati ca yad-antaḥ-kampatāmūru-kāṇḍaṃ
nanu vadati tad adya preyasā saṃgamaṃ te
//
ity ādi vividhaṃ sakhyo
vyāpāraṃ kurvate sadā
yoṣitāṃ mantra-sarvasva
nidhāna-kalaśopamāḥ
//
itthaṃ viracanīyo'yaṃ
śṛṅgāraḥ kavibhiḥ sadā
anena rahitaṃ kāvyaṃ
prāyo nīrasam ucyate
//
itthaṃ vicārya pracura-prayogā
nyo'muṃ nibadhnāti rasaṃ rasajñaḥ
tat-kāvyam āropya padaṃ vidagdha
vaktreṣu viśvaṃ paribambhramīti
//
iti śrī-rudra-bhaṭṭa-viracite śṛṅgāra-tilakābhidhāne kāvya-rasālaṅkāre vipralambho nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ
tṛtīya paricchedaḥ
vikṛtāṅga-vacaḥ-kṛtya
veṣebhyo jāyate rasaḥ
hāsyo'yaṃ hāsa-mūlatvāt
pātra-traya-gato yathā
//
kiñcid-vikasitair gaṇḍaiḥ
kiñcid visphāritekṣaṇaiḥ
kiñcid-lakṣya-dvijaiḥ so'yam
uttamānāṃ bhaved yathā
//
pāṇau kaṅkaṇam utphaṇaḥ phaṇipatir netraṃ jvalat-pāvakaṃ
kaṇṭhaḥ kuṇṭhita-kāla-kūṭa-kuṭilo vastraṃ gajendrājinam
gaurī-locana-lobhanāya subhago veṣo varasyeti me
gaṇḍollāsa-vibhāvitaḥ paśupater hāsodgamaḥ pātu vaḥ
//
madhyamānāṃ bhavaty eṣa
vivṛtānana-paṅkajaḥ
nīcānāṃ nipatad-bāṣpaḥ
śrūyamāṇa-dhvanir yathā
//
mugdhe tvaṃ subhage na vetsi madana-vyāpāram adyāpi taṃ
nūnaṃ te jalajaiṣiṇāyam alinā dṛṣṭo na bhartādharaḥ
sakhyaivaṃ hasitaṃ vadhūṃ prati tathā sānandam āvirbhavad
vaktrāntargata-sīdhu-vāsa-rasikair bhṛṅgair yathā dhāvitam
//
tyaktvā guñja-phalāni mauktikamayī bhūṣā staneṣv āhitā
strīṇāṃ kaṣṭam idaṃ kṛtaṃ sarasijaṃ karṇe na barhi-cchadam
itthaṃ nātha tavāridhāmni śavarair ālokya citra-sthitiṃ
bāspārdrīkṛta-locanaiḥ sphuṭa-ravaṃ dāraiḥ samaṃ hasyate
//
asmin sakhī-karāghāta
netrollāsāṅga-vartanam
nāsākapola-vispando
mukha-rāgaś ca jāyate
//
śokātmā karuṇo jñeyaḥ
priya-bhṛtya-dhana-kṣayāt
tatretthaṃ nāyako daiva
hataḥ syād duḥkha-bhājanam
//
bhartā saṃgara eva mṛtyu-vasatiṃ prāptaḥ samaṃ bandhubhir
yūnāṃ kāmam iyaṃ dunoti ca mano vaidhavya-bhāvād vadhūḥ
bālo dustyaja eka eva ca śiśuḥ kaṣṭaṃ kṛtaṃ vedhasā
jīvāmīti mahīpate pralapati tvad-vairi-sīmantinī
//
bhūpāto daiva-nindā ca
rodanaṃ dīna-niḥsvanaḥ
śarīra-tāḍanaṃ moho
vaivarṇyaṃ cātra jāyate
//
krodhātmako bhaved raudraḥ
pratiśatrūn amarṣataḥ
rakṣaḥ-prāyo bhaved atra
nāyako'tyugra-vigrahaḥ
//
yaḥ prāṇāpahatiḥ kṛtā mama pituḥ kṣudrair yudhi kṣatriyai
rāmo'haṃ ramaṇīr vihāya balavan niḥśeṣam eṣāṃ haṭhāt
bhāsvat-prauḍha-kuṭhāra-koṭi-ghaṭanā-kāṇḍa-truṭat-kandharā
sroto'ntaḥ-sruta-visra-śoṇita-bharaiḥ kuryāṃ krudhāṃ nirvṛtim
//
mukharāgāyudhotkṣepa
sveda-kampādhara-grahāḥ
śakti-śaṃsā karāghāto
bhrukuṭī cātra jāyate
//
utsāhātmā bhaved vīro
dayā-dānāji-pūrvakaḥ
trividho nāyakas tatra
jāyate sattva-saṃyutaḥ
//
gāmbhīryaudārya-saundarya
śaurya-dhairyādi-bhūṣitaḥ
āvarjita-jano janya
nirvyūḍha-prauḍha-vikramaḥ
//
ayi vihaṅga varāka kapotakaṃ
vimṛja dhehi dhṛtiṃ mama medasā
śibir ahaṃ bhavatā vidito na kiṃ
sakala-sattva-samuddharaṇa-kṣamaḥ
//
sukhito'si hare nūnaṃ
bhuvana-traya-mātra-labdhi-toṣeṇa
balir arthitado'smi yato
na yācitaḥ kiṃcid apy adhikam
//
yatrairāvaṇa-danta-tīvra-musalair eraṇḍa-kāṇḍāyitaṃ
vajreṇāpi vikīrṇa-vahnitatinā mārṇālanālāyitam
mad-vakṣasy avalambya kiṃcid adhunā tad vismṛtaṃ vajriṇā
yuddhaṃ yady avalambate sa tu punaḥ sajjo'smy ahaṃ rāvaṇaḥ
//
dhṛti-garvauddhatya-mati-smṛti-romāñcā bhavanti cāmuṣmin &
vividhā vākya-kṣepāḥ sotsāhāmarṣa-vegāś ca //
bhayānako bhaya-sthāyi
bhāvo'sau jāyate rasaḥ
śabdāder vikṛtād voḍhaṃ
bāla-strī-nīca-nāyakaḥ
//
śrutvā tūrya-ninādaṃ dvāre bhaya-cakita-lalita-bāhu-lataḥ &
dhanyasya lagati kaṇṭhe mugdha-śiśur dhūli-dhūsaritaḥ //
praṇaya-kalaha-saṅgān manyubhājā nirastaḥ
prakaṭita-caṭu-koṭiḥ pāda-padmānato'pi
nava-jaladhara-garjer bhītayāsau kayācit
truṭita-tarala-hāraṃ sasvaje prāṇanāthaḥ
//
kampoparuddha-sarvāṅgair
galat-svedoda-bindubhiḥ
tvad-ārabdhair mahī-nātha
vairibhir vanitāyitam
//
vaivarṇyam aśru saṃtrāso
hasta-pādādi-kampanam
svedāsya-śoṣa-dik-prekṣā
saṃbhramāś ca prakīrtitāḥ
//
jugupsā-prakṛtir jñeyo
bībhatso'hṛdya-darśanāt
śravaṇāt kīrtanād vāpi
pūty ādi-viṣayād yathā
//
luṭhat-kṛmi-kalevaraṃ sravad-asṛg-vasāvāsitaṃ
viśīrṇa-śava-saṃtati-prasarad-ugra-gandhānvitam
bhramat-pracura-patrikaṃ trika-vivarti-nṛtya-kriyā
pravīṇa-guṇa-kauṇapaṃ paribabhau paretājiram
//
nāsāpracchādanaṃ vaktra
kūṇanaṃ gātra-saṃvṛtiḥ
niṣṭhīvanādi cātra syād
udvegād uttameṣv api
//
vismayātmādbhuto jñeyo
raso rasa-vicakṣaṇaiḥ
māyendrajāla-divya-strī
vipinādy-udbhavo yathā
//
satyaṃ hṛtā tvayā haṃsa
vanitānām iyaṃ gatiḥ
bhramanty etās tathāpy etad
indrajālaṃ tad adbhutam
//
gadgadaḥ sādhuvādaś ca
svedaḥ pulaka-vepathū
dṛṣṭer niśalatāratvaṃ
vikāsaś cātra jāyate
//
samyag jñānodbhavaḥ śāntaḥ
samatvāt sarva-jantuṣu
gateccho nāyakas tatra
tamorāga-parikṣayāt
//
dhanam aharahar dattaṃ svīyaṃ yathārthitam arthine
kṛtam arikulaṃ nārī-śeṣaṃ sva-khaḍga-vijṛmbhitaiḥ
praṇayini jane rāgodrikte ratir vihitā ciraṃ
kim aparam ataḥ kartavyaṃ nas tanāv api nādaraḥ
//
nirālambaṃ mano hy atra
bāḍham ātmani tiṣṭhati
sukhe necchā tathā duḥkhe'py
udvego nātra jāyate
//
aṣṭāv amī rasāḥ pūrvaṃ
ye proktās tatra niścitam
pratyanīkau rasau dvau dvau
tat-samparkaṃ vivarjayet
//
śṛṅgāra-bībhatsa-rasau
tathā vīra-bhayānakau
raudrādbhutau tathā hāsya
karuṇau vairiṇau mithaḥ
//
hāsyo bhavati śṛṅgārāt
karuṇo raudra-karmataḥ
adbhutaś ca tathā vīrād
bībhatsāc ca bhayānakaḥ
//
yau janya-janakāv etau
rasāv uktau manīṣibhiḥ
yuktyā kṛto'pi saṃbhedas
tayor bāḍhaṃ na duṣyati
//
kecid rasa-vibhāgeṣu
bhāvāḥ pūrvaṃ pradarśitāḥ
svātantryeṇeha kīrtyante
ramyās te kṛtināṃ matāḥ
//
ratyādaya ime bhāvā
rasābhiprāya-sūcakāḥ
pañcāśat-sthāyi-saṃcāri
sāttvikās tān nibodhata
//
śṛṅgārādi-raseṣv eva
bhāvā ratyādayaḥ smṛtāḥ
pratyekaṃ sthairyato'nye ca
taryastriṃśac-carāḥ smṛtāḥ
//
prāyo'navasthite citte
bhāvāḥ saṃkīrṇa-saṃbhavāḥ
bāhulyena nigadyante
tathāpy ete yathā sthitāḥ
//
śaṅkāsūyā bhayaṃ glānir
vyādhiś cintā smṛtir dhṛtiḥ
autsukyaṃ vismayo harṣo
vrīḍonmādo madas tathā
//
viṣādo jaḍatā nidrā
[a]vahitthaṃ cāpalaṃ smṛtiḥ
iti bhāvāḥ prayoktavyā
śṛṅgāre vyabhicāriṇaḥ
//
śramaś capalatā nidrā
svapno glānis tathaiva ca
śaṅkāsūyāvahitthaṃ ca
hāsye bhāvā bhavanty amī
//
dainyaṃ cintā tathā glānir
nirvedo jaḍatā-smṛtiḥ
vyādhiś ca karuṇe jñeyā
bhāvā bhāva-viśāradaiḥ
//
harṣo'sūyā tathā garva
utsāho mada eva ca
cāpalyam ugratā vego
raudre bhāvāḥ prakīrtitāḥ
//
amarṣaḥ pratibodhaś ca
vitarko'tha matir dhṛtiḥ
krodho'sūyāśru saṃmoha
āvego romaharṣaṇam
//
garvo madas tathogratvaṃ
bhāvā vīre bhavanty amī
saṃtrāso maraṇaṃ caiva
vacanīyaṃ bhayānake
//
apasmāro viṣādaś ca
bhayaṃ vego matir madaḥ
unmādaś ceti vijñeyā
bhāvā bībhatsa-saṃbhavāḥ
//
āvego jaḍatā moho
vismayo harṣaṇaṃ matiḥ
iti bhāvān nibadhnanti
rase'sminn adbhute budhāḥ
//
evaṃ saṃcāriṇo bhāvā
jñeyāḥ pratirasaṃ sthitāḥ
sāttvikās tu bhavanty ete
sarve sarva-rasāśrayāḥ
//
yā nṛtya-gīta-pramadopabhoga
veṣāṅga-saṅkīrtana-cāru-bandhā
mādhurya-yuktālpa-samāsa-ramyā
vāṇī smṛtāsāv iha kaiśikīti
//
śṛṅgāra-hāsya-karuṇa
rasānāṃ parivṛddhaye
eṣā vṛttiḥ paryoktavyā
prayatnena budhair yathā
//
saundaryaṃ śaśa-lāñchanasya kavibhir mithyaiva tad varṇyate
saubhāgyaṃ kva nu paṅkajasya rajanī-saṃbhoga-bhagna-tviṣaḥ
ity ālocya cirāya cāru ruci-mantrasyat-kuraṅgī-dṛśo
vīkṣete nava-yauvanonnata-mukhau manye stanāvānanam
//
hasteṣuḥ kusumāyudhasya lalitaṃ rāga-śriyo locanaṃ
saubhāgyaika-gṛhaṃ vilāsa-nikaṣo vaidagdhya-siddhi-dhvajaḥ
sākṣīdaṃ mada-bāndhavasya nibhṛtaṃ kasyāpi līlā-nidheḥ
kakṣāntar-nakha-maṇḍanaṃ sakhi navaṃ pracchādyatāṃ vāsasā
//
samullasat-kāñcana-kuṇḍalojjvala
prabhāpi tāpāya babhūva yeṣv alam
vilāsinī-ramya-mukhāmbujanmasu
prajajvalus teṣv akṛśāḥ kṛśānavaḥ
//
yā citra-yuddha-bhrama-śastra-pāta
māyendrajāla-pluti-lāṅghitāḍhyā
ojasvi-gurv-akṣara-bandha-gāḍhā
jñeyā budhaiḥ sārabhaṭīti vṛttiḥ
//
raudre bhayānake caiva
bībhatse ca vicakṣaṇaiḥ
kāvya-śobhākarī vṛttir
iyam itthaṃ prayujyate
//
śastroddārita-kumbhi-kumbha-vigalad-raktākta-muktā-phalaṃ
sphāra-sphūrjita-kānti-kalpita-bṛhac-cañcac-catuṣkāyitam
krodhoddhāvita-dhīra-dhoraṇa-lasaat-khaḍgāgram ugrāgrahaṃ
yuddhaṃ siddha-vadhū-gṛhīta-subhaṭaṃ jātaṃ tadā durdharam
//
nāyaṃ garji-ravo gabhīra-paruṣaṃ tūryaṃ tadīyaṃ tv idaṃ
naite bhīma-bhujaṅga-bhoga-rucayo meghā ime tad-rajāḥ
itthaṃ nātha navāmbu-vāha-samaye tvat-sainya-śaṅkākulā
mlāyad-vaktra-ruco virodhi-vanitāstrasyanti naśyanti ca
//
pibann asṛk svadan māṃsam
ākarṣann antra-mālikām
kabandha-saṅkule kroṣṭā
bhramaty eṣa mahā-raṇe
//
harṣa-pradhānādhika-sattva-vṛttis
tyāgottarodāra-vaco-manojñā
āścarya-saṃpat-subhagā ca yā syāt
sā sātvatī nāma matātra vṛttiḥ
//
nātigūḍhārtha-saṃpattiḥ
śravya-śabda-manoramā
vīre raudre'dbhute śānte
vṛttir eṣā matā yathā
//
lakṣmyās tvaṃ janako nidhiś ca payasāṃ niḥśeṣa-ratnākaro
maryādā-niratas tvam eva jaladhe brūte'tra ko'nyādṛśam
kiṃ tv ekasya gṛhaṃ gatasya baḍavā-vahneḥ sadā tṛṣṇayā
klāntasyodara-pūraṇe'pi na saho yat tan manāṅ madhyamam
//
sphāritotkaṭa-kaṭhora-tārakākīrṇa- vahni-kaṇa-saṃtatiḥ krudhā &
durnimitta-taḍid-ākṛtir babhau dṛṣṭir iṣṭa-samarāṃśu-mālinaḥ //
atyadbhutaṃ narādhipa tava kīrtir dhavalayanty api jaganti &
raktān karoti suhṛdo malinayati ca vairi-vadanāni //
nivṛtta-viṣayāsaṅga
madhunā sucirāya me
ātmany eva samādhānaṃ
manaḥ kevalam icchati
//
pradhāna-puruṣa-prāyā
sad-vakrokti-nirantarā
bhāratīyaṃ bhaved vṛttir
vīrahāsyādbhutāśrayā
//
janma-deha-vadha-bandhanādikaṃ
tulyam etad itaraiḥ samaṃ satām
yat tathāpi vipulācalāḥ śriyaḥ
sāhasaika-paratātra kāraṇam
//
yaśodākṛta-rakṣasya
śāsitur bhuvana-druhām
bālye nibhṛta-gambhīro
harer hāsaḥ punātu vaḥ
//
nirbhayo'py eṣa bhūpālas
tad dadāti dviṣāṃ yudhi
asat teṣu yaśaḥ śubhram
ādatte cedam adbhutam
//
ity ādi ramyāḥ pravilokya vṛttīr
dṛṣṭvā nibandhāṃś ca mahā-kavīnām
ālokya vaicitryam idaṃ vidadhyāt
kāvyaṃ kaviḥ sajjana-citta-cauram
//
virasaṃ pratyanīkaṃ ca
duḥsandhāna-rasaṃ tathā
nīrasaṃ pātra-duṣṭaṃ ca
kāvyaṃ sadbhir na śasyate
//
vihāya jananī-mṛtyu
śokaṃ mugdhe mayā saha
yauvanaṃ mānaya spaṣṭam
ityādi virasaṃ matam
//
prabandhe nīyate yatra
rasa eko nirantaram
mahatīṃ vṛddhim icchanti
nīrasaṃ tac ca kecana
//
nakha-kṣatocchalat-pūti
pluta-gaṇḍa-sthalaṃ ratau
pibāmi vadanaṃ tasyāḥ
pratyanīkaṃ tad ucyate
//
tām evānucitāṃ gaccha
jvalitā tvat-kṛte tu yā
kiṃ te kṛtyaṃ mayā dhūrta
duḥsandhāna-rasaṃ tv idam
//
durjano dayitaḥ kāmaṃ
mano mlānaṃ manobhavaḥ
kṛśo viyoga-taptāyās
tasyā ity ādi nīrasam
//
mugdhā vyājaṃ vinā veśyā
kanyeyaṃ nipuṇā ratau
kula-strī sarvadā dhṛṣṭā
pātra-duṣṭaṃ tv idaṃ matam
//
anyeṣv api raseṣv ete
doṣā varjyā manīṣibhiḥ
yat samparkān na yāty eva
kāvyaṃ rasa-paramparām
//
iti mayā kathitena pathāmunā
rasa-viśeṣam aśeṣam upeyuṣā
lalita-pādapadāsadalaṅkṛtiḥ
kṛta-dhiyām iha vāgvanitāyate
//
śṛṅgāra-tilako nāma
grantho'yaṃ grathito mayā
vyutpattaye niṣevantu
kavayaḥ kāminaś ca ye
//
kānyā kāvya-kathā kīdṛg
vaidagdhī ko rasāgamaḥ
kiṃ goṣṭhī-maṇḍanaṃ hanta
śṛṅgāra-tilakaṃ vinā
//
tripura-vadhād eva gatām ullāsam umāṃ samasta-deva-natām &
śṛṅgāra-tilaka-vidhinā punar api rudraḥ prasādayati //
iti śrī-rudra-bhaṭṭa-viracite śṛṅgāra-tilakābhidhāne kāvya-rasālaṅkāre hāsyādi-rasa-nirūpaṇaṃ nāma tṛtīyaḥ paricchedaḥ