prathamo niḥṣyandaḥ yasyonmeṣanimeṣābhyāṃ jagataḥ pralayodayau | taṃ śakticakravibhavaprabhavaṃ śaṅkaraṃ stumaḥ || 1 || yatra sthitam idaṃ sarvaṃ kāryaṃ yasmāc ca nirgataṃ | tasyānāvṛtarūpatvān na nirodho 'sti kutracit || 2 || jāgradādi vibhede 'pi tadabhinne prasarpati | nivartate nijānnaiva svabhāvād upalabdhṛtaḥ || 3 || ahaṃ sukhī ca duḥkhī ca raktaś ca ityadisamvidaḥ | sukhādyavasthānusyūte vartante 'nyatra tāḥ sphuṭam || 4 || na duḥkhaṃ na sukhaṃ yatra na grāhyam grāhakaṃ na ca | na cāsti mūḍhabhāvo 'pi tad asti paramārthataḥ || 5 || yataḥ karaṇavargo 'yaṃ vimūḍho 'mūḍhavat svayam | sahāntareṇa cakreṇa pravṛttisthitisaṃhṛtiḥ || 6 || labhate tatprayatnena parīkṣyaṃ tattvam ādarāt | yataḥ svatantratā tasya sarvatreyam akṛtrimā || 7 || na hīcchānodanasyāyam prerakatvena vartate | api tv ātmabalasparśāt puruṣas tatsamo bhavet || 8 || nijāśuddhyāsamarthasya kartavyeṣv abhilāṣiṇaḥ | yadā kṣobhaḥ pralīyeta tadā syāt paramam padam || 9 || tadāsyākṛtrimo dharmo jñatvakartṛtvalakṣaṇah | yatas tadepsitaṃ sarvaṃ jānāti ca karoti ca || 10 || tam adhiṣṭhātṛbhāvena svabhāvam avalokayan | smayamāna ivāste yas tasyeyaṃ kusṛtiḥ kutaḥ || 11 || nābhāvo bhāvyatām eti na ca tatrāsty amūḍhatā | yato 'bhiyogasaṃsparśāt tadāsid iti niścayah || 12 || atas tatkṛtrimaṃ jñeyaṃ sauṣuptapadavat sadā | na tv evaṃ smaryamāṇatvaṃ tat tattvam pratipadyate || 13 || avasthāyugalaṃ cātra kāryakartṛtvaśabditam | kāryatā kṣayiṇī tatra kartṛtvam punar akṣayam || 14 || kāryonmukhaḥ prayatno yaḥ kevalaṃ so 'tra lupyate | tasmin lupte vilupto 'smīty abudhaḥ pratipadyate || 15 || na tu yo 'ntarmukho bhāvah sarvajñātvaguṇāspadam | tasya lopaḥ kadācit syād anyasyānupalambhanāt || 16 || tasyopalabdhiḥ satataṃ tripadāvyabhicāriṇī | nityaṃ syāt suprabuddhasya tadādyante parasya tu || 17 || jñānajñeyasvarūpiṇyā śaktyā paramayā yutaḥ | padadvaye vibhur bhāti tadanyatra tu cinmayaḥ || 18 || guṇādispandaniḥṣyandāḥ sāmānyaspandasaṃśrayāt | labdhātmalābhaḥ satataṃ syur jñasyāparipanthinaḥ || 19 || aprabudhadhiyas tv ete svasthitisthaganodyatāḥ | pātayanti duruttāre ghore saṃsāravartmani || 20 || ataḥ satatam udyuktaḥ spandatattvaviviktaye | jāgrad eva nijam bhāvam acireṇādhigacchati || 21 || atikruddhaḥ prahṛṣṭo vā kiṃ karomīti vā mṛśan | dhāvan va yat padaṃ gacchet tatra spandaḥ pratiṣṭhitaḥ || 22 || yām avasthāṃ samālambya yad ayam mama vakṣyati | tadavaśyaṃ kariṣye 'ham iti saṃkalpya tiṣṭhati || 23 || tām aśrityordhvamārgeṇa candrasūryāv ubhāv api | sauṣumne 'dhvanyastamito hitvā brahmā.ṅdagocaram || 24 || tadā tasmin mahāvyomni pralīnaśaśibhāskare | sauṣuptapadavan mūḍhaḥ prabuddhaḥ syād anāvṛtaḥ || 25 || dvitīyo niḥṣyandaḥ tadākramya balam mantrāḥ sarvajñābalaśālinaḥ | pravartante 'dhikārāya karaṇānīva dehinām || 1 || tatraiva sampralīyante śāntarūpā nirañjanāḥ | sahārādhakacittena tenaite śivadharmiṇaḥ || 2 || yasmāt sarvamayo jīvaḥ sarvabhāvasamudbhavāt | tatsaṃvedanarūpeṇa tādātmyapratipattitaḥ || 3 || tasmāc chabdārthacintāsu na sāvasthā na yā śivaḥ | bhoktaiva bhogyabhāvena sadā sarvatra saṃsthitaḥ || 4 || iti vā yasya saṃvittiḥ krīḍātvenākhilaṃ jagat | sa paśyan satataṃ yukto jīvanmukto na saṃśayaḥ || 5 || ayam evodayas tasya dhyeyasya dhyāyicetasi | tadātmatāsamāpattir icchataḥ sādhakasya yā || 6 || iyam evāmṛtaprāptir ayam evātmano grahaḥ | iyaṃ nirvāṇa-dīkṣā ca śivasadbhāvadāyini || 7 || tṛtīyo niḥṣyandaḥ yathecchābhyarthito dhātā jāgrato 'rthān hṛdi sthitān somasūryodayaṃ kṛtvā sampādayati dehinaḥ || 1 | tathā svapne 'py abhīṣṭārthān praṇayasyānatikramāt | nityaṃ sphuṭataraṃ madhye sthito 'vaśyaṃ prakāśayet || 2 || anyathā tu svatantrā syāt sṛṣṭis taddharmakatvataḥ | satataṃ laukikasyeva jāgratsvapnapadadvaye || 3 || yathā hi artho 'sphuṭo dṛṣṭaḥ sāvadhāne 'pi cetasi | bhūyaḥ sphuṭataro bhāti svabalodyogabhāvitaḥ || 4 || tathā yat paramārthena yena yatra yathā sthitam | tat tathā balam ākramya na cirāt sampravartate || 5 || durbalo 'pi tadākramya yataḥ kārye pravartate | ācchādayed bubhukṣāṃ ca tathā yo 'ti bubhukṣitaḥ || 6 || anenādhiṣṭhite dehe yathā sarvajñatādayaḥ | tathā svātmany adhiṣṭhānāt sarvatraivam bhaviṣyati || 7 || glānir vilu.ṅthikā dehe tasyāścājñānataḥ sṛtiḥ | tad unmeṣaviluptaṃ cet kutaḥ sā syād ahetukā || 8 || ekacintāprasaktasya yataḥ syād aparodayaḥ | unmeṣaḥ sa tu vijñeyaḥ svayaṃ tam upalakṣayet || 9 || ato bindur ato nādo rūpam asmād ato rasaḥ | pravartante 'cireṇaiva kṣobhakatvena dehinaḥ || 10 || didṛkṣayeva sarvārthān yadā vyāpyāvatiṣṭhate | tadā kiṃ bahunoktena svayam eva avabhotsyate || 11 || prabuddhaḥ sarvadā tiṣṭhej jñānenālokya gocaram | ekatrāropayet sarvaṃ tato 'nyena na pīḍyate || 12 || śabdarāśisamutthasya śaktivargasya bhogyatām | kalāviluptavibhavo gataḥ san sa paśuḥ smṛtaḥ || 13 || parāmṛtarasāpāyas tasya yaḥ pratyayodbhavaḥ | tenāsvatantratām eti sa ca tanmātragocaraḥ || 14 || svarūpāvaraṇe cāsya śaktayaḥ satatotthitāḥ | yataḥ śabdānuvedhena na vinā pratyayodbhavaḥ || 15 || seyaṃ kriyātmikā śaktiḥ śivasya paśuvartinī | bandhayitrī svamārgasthā jñāta siddhyupapādikā || 16 || tanmātrodayarūpena mano 'haṃbuddhivartinā | puryaṣṭakena saṃruddhas taduttham pratyayodbhavam || 17 || bhuṅkte paravaśo bhogaṃ tadbhāvāt saṃsared ataḥ | saṃsṛtipralayasyāsya kāraṇaṃ sampracakṣmahe || 18 || yadā tv ekatra saṃrūḍhas tadā tasya layodayau | niyacchan bhoktṛtām eti tataś cakreśvaro bhavet || 19 || caturtho niḥṣyandaḥ agādhasaṃśayāmbhodhisamuttaraṇatārinīm | vande vicitrārthapadāṃ citrāṃ tāṃ gurubhāratīm || 1 || labdhvāpy alabhyam etaj jñānadhanaṃ hṛdguhāntakṛtanihiteḥ | vasuguptavac chivāya hi bhavati sadā sarvalokasya || 2 || Gandharva-nagaram / DSO Sanskrit Archive