ācāryadharmakīrtiviracitā sambandhaparīkṣā (prabhācandrakṛtavyākhyopetā)
nanu cāṇū nāmayaḥśalākākalpatvenānyonyaṃ sambandhābhāvataḥ sthūlādipratīterbhrāntatvāt kathaṃ tadvaśāt tatsvabhāvo bhāvaḥ syāt? tathā hi - sambandho 'rthānāṃ pāratantryalakṣaṇo vā syāt, rūpaśleṣalakṣaṇo vā syāt? prathamapakṣe kimasau niṣpannayoḥ sambandhinoḥ syāt, aniṣpannayorvā? na tāvadaniṣpannayoḥ; svarūpasyaivāsattvāt śaśāśvaviṣāṇavat / niṣpannayośca pāratantryābhāvādasambandha eva /
uktañca-
pāratantryaṃ hi sambandhaḥ siddhe kā paratantratā /
tasmāt sarvasya bhāvasya sambandho nāsti tattvataḥ // 1 //
nāpi rūpaśleṣalakṣaṇo 'sau; sambandhinordvitve rūpaśleṣavirodhāt / tayoraikye vā sutarāṃ sambandhābhāvaḥ, sambandhinorabhāve sambandhāyogāt; dviṣṭhatvāttasya / atha nairantaryaṃ tayo rūpaśleṣaḥ? na; asyāntarālabhāvarūpatvenātāttvikatvāt sambandharūpatvāyogaḥ / nirantaratāyāśca sambandharūpatve sāntaratāpi kathaṃ sambandho na syāt?
kiñca- asau rūpaśleṣaḥ sarvātmanā, ekadeśena vā syāt? sarvātmanā rūpaśleṣe aṇūnāṃ piṇḍaḥ aṇumātraḥ syāt / ekadeśena tacchaleṣe kimekadeśāstasyātmabhūtāḥ, parabhūtā vā? ātmabhūtāścet; na ekadeśena rūpaśleṣastadabhāvāt / parabhūtāścet; tairapyaṇūnāṃ sarvātmanaikadeśena vā rūpaśleṣe sa eva paryanuyogaḥ, anavasthā ca syāt / taduktam-
rūpaśleṣo hi sambadho dvitve sa ca kathaṃ bhavet /
tasmāt prakṛtibhinnānāṃ sambandho nāsti tattvataḥ // 2 //
kiñca- parāpakṣaiva sambandhaḥ, tasya dviṣṭhatvāt / taṃ cāpekṣate bhāvaḥ svayaṃ san, asan vā? na tāvadasan; apekṣādharmāśrayatvavirodhāt kharaśṛṅgavat / nāpi san; sarvanirāśaṃsatvāt, anyathā sattvavirodhāt / tanna parāpekṣā nāma yadrūpaḥ sambandhaḥ siddhyet /
uktañca-
parāpekṣā hi sambandhaḥ so 'san kathamapekṣate /
saṃśca sarvanirāśaṃso bhāvaḥ kathamapekṣate // 3 //
kiñca- asau sambandhaḥ sambandhibhyāṃ bhinnaḥ, abhinno vā? yadyabhinnaḥ; tadā sambandhināveva, na sambandhaḥ kaścit, sa eva vā, na tāviti? bhinnaścet; sambandhinau kevalau kathaṃ sambaddhau syātām?
bhavatu vā sambandho 'rthāntaram; tathāpi tenaikena sambandhena saha dvayoḥ sambandhinoḥ kaḥ sambandhaḥ? yathā sambandhinoryathoktadoṣānna kaścit sambandhaḥ, tathātrāpi / tenānayoḥ sambandhāntarābhyupagame cānavasthā syāt; tatrāpi sambandhāntarānuṣaṅgāt / tanna sambandhinoḥ sambandhabuddhirvāstavī; tavadyatirekeṇānyasya sambandhasyāsambhavāt / taduktam-
dvayorekābhisambandhāt sambandho yadi taddvayoḥ /
kaḥ sambandho 'navasthā ca na sambandhamatistathā // 4 //
tataḥ-
tau ca bhāvau tadanyaśca sarve te svātmani sthitāḥ /
ityamiśrāḥ svayaṃ bhāvāstān miśrayati kalpanā // 5 //
tau ca bhāvau sambandhinau tābhyāmanyaśca sambandhaḥ, sarve te svātmani svasvarūpe sthitāḥ / tenāmiśrā vyāvṛttasvarūpāḥ svayaṃ bhāvāḥ, tathāpi tānmiśrayati yojayati kalpanā // 5 //
ata eva tadvāstavasambandhābhāve 'pi tāmeva kalpanāmanurundhānairvyavahartṛbhirbhāvānāṃ bhedo 'nyāpohaḥ, tasya pratyāyanāya kriyākārakādivācinaḥ śabdāḥ prayojyante- 'devadatta gāmabhyāja śuklāṃ daṇḍena ityādayaḥ / na khalu kārakāṇāṃ kriyayā sambandho 'sti; kṣaṇikatvena kriyākāle kārakāṇāmasambhavāt / uktañca-
tāmeva cānurundhānaiḥ kriyākārakavācinaḥ /
bhāvabhedapratītyarthaṃ saṃyojyante 'bhidhāyakāḥ // 6 //
kāryakāraṇabhāvopi tayorasahabhāvataḥ /
prasiddhyati kathaṃ dviṣṭho 'dviṣṭhe sambandhatā katham // 7 //
kāryakāraṇabhāvastarhi sambadho bhaviṣyati- ityapyasamīcīnam, kāryakāraṇayorasahabhāvatastasyāpi dviṣṭhasyāsambhavāt / na khalu kāraṇakāle kāryaṃ tatkāle vā kāraṇamasti, tulyakālaṃ kāryakāraṇabhāvanupapatteḥ, savyetaragoviṣāṇavat / tanna sambandhinau sahabhāvinau vidyete yeṃnānayorvartamāno 'sau sambandhaḥ syāt / adviṣṭhe ca bhāve sambandhatānupapannaiva // 7 //
krameṇa bhāva ekatra varttamāno 'nyanispṛhaḥ /
tadbhāve 'pi tadbhāvāt sambandho naikavṛttimān // 8 //
kārye kāraṇe vā krameṇāsau sambandho vartate- ityapyasāmpratam; yataḥ krameṇāpi bhāvaḥ sambandhākhya ekatra kāraṇe kārye vā varttamāno 'nyanispṛhaḥ kāryakāraṇayoranyatarānapekṣo naikavṛttimān sambandho yuktaḥ; tadabhāvepi kāryakāraṇayorabhāve 'pi tadbhāvāt // 8 //
yadyapekṣya tayorekamanyatrāsau pravartate /
upakārī hyapekṣyaḥ syāt kathaṃ copakarotyasan // 9 //
yadi punaḥ kāryakāraṇayorekaṃ kāryaṃ kāraṇaṃ vāpekṣyānyatra kārye kāraṇe vāsau sambandhaḥ krameṇa varttata iti saspṛhatvena dviṣṭha eveṣyate; tadānenāpekṣyamāṇenopakāriṇā bhavitavyam, yasmādupakāryapekṣyaḥ syāt, nānyaḥ / kathaṃ copakarotyasan? yadā kāraṇakāle kāryākhyo bhāvo 'san tatkāle vā kāraṇākhyastadā naivopakuryād; asāmarthyāt // 9 //
yadyekārthābhisambandhāt kāryakāraṇatā tayoḥ /
prāptā dvitvādisambandhāt savyetaraviṣāṇayoḥ // 10 //
kiñca- yadyekārthābhisambandhāt kāryakāraṇatā tayoḥ kāryakāraṇabhāvatvenābhimatayoḥ; tarhi dvitvasaṃkhyāparatvāparatvavibhāgādisambandhāt prāptā sā savyetaragoviṣāṇayorapi // 10 //
dviṣṭho hi kaścit sambandho nāto 'nyattasya lakṣaṇam /
bhāvābhāvopadhiryogaḥ kāryakāraṇatā yadi // 11 //
na yena kenacidekena sambandhāt seṣyate; kiṃ tarhi? sambandhalakṣaṇenaiveti cet; tanna, dviṣṭho hi kaścitpadārthaḥ sambandhaḥ, nāto 'rthadvayābhisambandhādanyat tasya lakṣaṇam, yenāsya saṃkhyāderviśeṣo vyavasthāpyeta // 11 //
yogopādhi na tāveva karyakāraṇatātra kim /
bhedāccennanvayaṃ śabdo niyoktāraṃ samāśritaḥ // 12 //
kasyacidbhāve bhāvo 'bhāve cābhāvaḥ, tāvupādhī viśeṣaṇaṃ yasya yogasya=sambandhasya sa kāryakāraṇatā yadi na sarvasambandhaḥ; tadā tāveva yogopādhī bhāvābhāvau kāryakāraṇatāstu, kimasatsambandhakalpanayā? bhedāccet 'bhāve hi bhāvo 'bhāve cābhāvaḥ' iti bahavo 'bhidheyāḥ kathaṃ kāryakāraṇatetyekārthābhidhāyinā śabdenocyante? nanvayaṃ śabdo niyoktāraṃ samāśritaḥ / niyoktā hi yaṃ śabdaṃ yathā prayuṅkte tathā prāha, ityanekatrāpyekā śrutirna virudhyate iti tāveva kāryakāraṇatā // 12 //
paśyanneka madṛṣṭasya darśane tadadarśane /
apaśyatkāryamanveti vinā vyākhyātṛbhirjanaḥ // 13 //
yasmāt paśyannekaṃ kāraṇābhimatamupalabdhilakṣaṇaprāptasyādṛṣṭasya kāryākhyasya darśane sati tadadarśane ca satyapaśyatkāryamanveti 'idamato bhavati' iti pratipadyate janaḥ 'ata idaṃ jātam' ityākhyātṛbhirvināpi // 13 //
darśanādarśane muktvā kāryabuddherasambhavāt /
kāryādiśrutirapyatra lāghavārtha niveśitā // 14 //
tasmād darśanādarśane viṣayiṇi viṣayopacārāt- bhāvābhāvau muktvā kāryabuddherasambhavāt kāryādiśrutirapyatra 'bhāvābhāvayormā lokaḥ pratipadamiyatīṃ śabdamālāmabhidadhyāt' iti vyavahāralāghavārthaṃ niveśiteti // 14 //
tadbhāvābhāvāt tatkāryagatiryāpyanuvarṇyate /
saṅketaviṣayākhyā sā sāsnādergogatiryathā // 15 //
anvayavyatirekābhyāṃ kāryakāraṇatā nānyā cet kathaṃ bhāvābhāvābhyāṃ sā prasādhyate? tadabhāvābhāvāt liṅgāt tatkāryatāgatiryāpyanuvarṇyate- 'asyedaṃ kāryaṃ kāraṇaṃ ca' iti; saṅketaviṣayākhyā sā / yathā 'gaurayaṃ sāsnādimattvāt' ityanena govyavahārasya viṣayaḥ pradarśyate // 15 //
bhāve bhāvini tadbhāvo bhāva eva ca bhāvitā /
prasiddhe hetuphalate pratyakṣānupalambhataḥ // 16 //
yataśca 'bhāve bhāvini=bhavanadharmiṇi tadbhāvaḥ=kāraṇābhimatasya bhāva eva kāraṇatvam, bhāve eva kāraṇābhimatasya bhāvitā kāryābhimatasya kāryatvam' iti prasiddhe pratyakṣānupalambhato hetuphalate / tato bhāvābhāvāveva kāryakāraṇatā, nānyā // 16 //
etāvanmātratattvārthāḥ kāryakāraṇagocarāḥ /
vikalpā darśayantyarthān mithyārthā ghaṭitāniva // 17 //
tenaitāvanmātraṃ=bhāvābhāvau tāveva tattvaṃ 'yasyārthasyāsāvetāvanmātratattvaḥ, so 'rtho yeṣāṃ vikalpānāṃ te etāvanmātratattvārthāḥ=etāvanmātrabījāḥ kāryakāraṇagocarāḥ, darśayanti ghaṭitāniva=sambaddhānivāsambaddhānapyarthān / evaṃ ghaṭanācca mithyārthāḥ // 17 //
bhinne kā ghaṭanābhinne kāryakāraṇatāpi kā /
bhāvehyanyasya viśliṣṭau śliṣṭau syātāṃ kathaṃ ca tau // 18 //
kiñca, asau kāryakāraṇabhūto 'rtho bhinnaḥ, abhinno vā syāt? yadi bhinnaḥ;, tarhi bhinne kā ghaṭanā svasvabhāvavyavasthiteḥ? athābhinnaḥ; tadābhinne kāryakāraṇatāpi kā? naiva syāt /
syādetat, na bhinnasyābhinnasya vā sambandhaḥ / kiṃ tarhi? sambandhākhyenaikena sambandhāt; ityatrāpi bhāve sattāyāmanyasya sambandhasya viśliṣṭau kāryakāraṇābhimatau śliṣṭau syātām, kathaṃ ca tau saṃyogisamavāyinau? ādigrahaṇāt svasvāmyādikam // 18 //
saṃyogisamavāyyādi sarvametena cintitam /
anyonyānupakārācca na sambandhī ca tādṛśaḥ // 19 //
sarvametenāntantaroktena sāmānyasambandhapratiṣedhena cintitam saṃyogyādīnāmanyonyamanupakārāccājanyajanakabhāvācca na sambandhī ca tādṛśo 'nupakāryopakārakabhūtaḥ // 19 //
janane 'pi hi kāryasya kenacit samavāyinā /
samavāyī tadā nāsau na tato 'tiprasaṅgataḥ // 20 //
athāsti kaścit samavāyī yo 'vayavirūpaṃ kāryaṃ janayati, ato nānupakārādasambandhiteti; tanna; yato janane 'pi kāryasya kenacit samavāyinābhyupagamyamāne samavāyī, nāsau tadā; jananakāle kāryasyāniṣpatteḥ / na ca tato jananāt samavāyitvaṃ siddhyati; kumbhakārāderapi ghaṭe samavāyitvaprasaṅgāt // 20 //
tayoranupakāre 'pi samavāye paratra vā /
sambandho yadi viśvaṃ syāt samavāyi parasparam // 21 //
tayoḥ samavāyinoḥ parasparamanupakāre 'pi tābhyāṃ vā samavāyasya nityatayā samavāyena vā tayoḥ paratra vā kvacidanupakāre 'pi sambandho yadīṣyate; tadā viśvaṃ parasparāsambaddhaṃ samavāyi parasparaṃ syāt // 21 //
saṃyogajanane 'piṣṭau tataḥ saṃyoginau na tau /
karmādiyogitāpatteḥ sthitiśca prativarṇitā // 22 //
ityācāryadharmakīrtiviracitā sambandhaparīkṣā samāptā /
yadi ca saṃyogasya kāryatvāttasya tābhyāṃ jananāt saṃyogitā tayoḥ tadā saṃyogajanane 'piṣṭau, tataḥ saṃyogajananānna tau saṃyoginau, karmaṇo 'pi saṃyogitāpatteḥ / saṃyogo hyanyatarakarmajaḥ ubhayakarmajaśceṣyate / ādigrahaṇāt saṃyogasyāpi saṃyogitā syāt / na saṃyogajananāt saṃyogitā, kintarhi? sthāpanāditi cet; na sthitiśca prativarṇitā=granthāntare pratikṣiptā, sthāpyasthāpakayorjanyajanakatvābhāvānnānyā sthitiriti // 22 //
iti prabhācandrakṛtā sambandhaparīkṣāvyākhyā samāptā /