Ratnagotravibhāgo Mahāyānottaratantraśāstram 1. prathamaḥ paricchedaḥ oṃ namaḥ śrīvajrasattvāya / buddhaśca dharmaśca gaṇaśca dhāturbodhirguṇāḥ karma ca bauddhamantyam / kṛtsnasya śāstrasya śarīrametat samāsato vajrapadāni sapta // 1 // vajropamasyādhigamārthasya padaṃ sthānamiti vajrapadam / tatra śruticintāmayajñānaduṣprativedhādanabhilāpyasvabhāvaḥ pratyātmavedanīyo 'rtho vajravadveditavyaḥ / yānyakṣarāṇi tamarthamabhivadanti tatprāptyanukūlamārgābhidyotanatastāni tatpratiṣṭhābhūtatvāt padamityucyante / iti duṣprativedhārthena pratiṣṭhārthena ca vajrapadatvamarthavyañjanayoranugantavyam / tatra katamo 'rthaḥ katamadvyañjanam / artha ucyate saptaprakāro 'dhigamārtho yaduta buddhārtho dharmārthaḥ saṃghārtho dhātvartho bodhyartho guṇārthaḥ ( Rgv 2 ) karmārthaśca / ayamucyate 'rthaḥ / yairakṣaraireṣa saptaprakāro 'dhigamārthaḥ sūcyate prakāśyata idamucyate vyañjanam / sa caiṣa vajrapadanirdeśo vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / anidarśano hyānanda tathāgataḥ / sa na śakyaścakṣuṣā draṣṭum / anabhilāpyo hyānanda dharmaḥ / sa na śakyaḥ karṇena śrotum / asaṃskṛto hyānanda saṃghaḥ / sa na śakyaḥ kāyena vā cittena vā paryupā situm / itīmāni trīṇi vajrapadāni dṛḍhādhyāśayaparivartānusāreṇānugantavyāni / tathāgataviṣayo hi śāriputrāyamarthastathāgatagocaraḥ / sarvaśrāvakapratyekabuddhairapi tāvacchāriputrāyamartho na śakyaḥ samyak svaprajñayā xxx draṣṭuṃ vā pratyavekṣituṃ vā / prāgeva bālapṛthagjanairanyatra tathāgataśraddhāgamanataḥ / śraddhāgamanīyo hi śāriputra paramārthaḥ / paramārtha iti śāriputra sattvadhātoretadadhivacanam / sattvadhāturiti śāriputra tathāgatagarbhasyaitadadhivacanam / tathāgatagarbha iti śāriputra dharmakāyasyaitadadhivacanam / itīdaṃ caturthaṃ vajrapadamanūnatvāpūrṇatvanirdeśaparivartānusāreṇānugatavyam / ( Rgv 3 ) anuttarā samyaksaṃbodhiriti bhagavan nirvāṇadhātoretadadhivacanam / nirvāṇadhāturiti bhagavan tathāgatadharmakāyasyaitadadhivacanam / itīdaṃ pañcamaṃ vajrapadamāryaśrīmālāsūtrānusāreṇānugantavyam / yo 'yaṃ śāriputra tathāgatanirdiṣṭo dharmakāyaḥ so 'yamavinirbhāgadharmā / avinirmuktajñānaguṇo yaduta gaṅgānadīvālikāvyatikrāntaistathāgatadharmaiḥ / itīdaṃ ṣaṣṭhaṃ vajrapadmanūnatvāpūrṇatvanirdeśānusāreṇānugantavyam / na mañjuśrīstathāgataḥ kalpayati na vikalpayati / athavāsyānābhogenākalpayato 'vikalpayata iyamevaṃrūpā kriyā pravartate / itīdaṃ saptamaṃ vajrapada tathāgataguṇajñānācintyaviṣayāvatāranirdeśānusāreṇānugantavyam / itīmāni samāsataḥ sapta vajrapadāni sakalasyāsya śāstrasyoddeśamukhasaṃgrāhārthena śarīramiti veditavyam / svalakṣaṇenānugatāni caiṣāṃ yathākramaṃ dhāraṇirājasūtre / nidānatastrīṇi padāni vidyāccatvāri dhīmajjinadharmabhedāt // 2 // eṣāṃ ca saptānāṃ vajrapadānāṃ svalakṣaṇanirdeśena yathākramamāryadhāraṇīśvararājasūtranidānaparivartānugatāni trīṇi padāni veditavyāni / tata ūrdhvamavaśiṣṭāni catvāri bodhisattvatathāgatadharmanirdeśabhedāditi / tasmādyaduktam / bhagavān sarvadharmasamatābhisaṃbuddhaḥ supravartitadharmacakro 'nantaśiṣyagaṇasuvinīta iti / ebhistribhirmūlapadairyathākramaṃ trayāṇāṃ ratnānāmanupūrvasamutpādasamudāgamavyavasthānaṃ veditavyam / avaśiṣṭāni catvāri padāni triratnotpattyanurūpahetusamudāgamanirdeśo veditavyaḥ / tatra yato 'ṣṭamyāṃ bodhisattvabhūmau vartamānaḥ sarvadharmavaśitāprāpto ( Rgv 4 ) bhavati tasmāt sa bodhimaṇḍavaragataḥ sarvadharmasamatābhisaṃbuddha ityucyate / yato navamyāṃ bodhisattvabhūmau vartamāno 'nuttaradharmabhāṇakatvasaṃpannaḥ sarvasattvāśayasuvidhijña indriyaparamapāramitāprāptaḥ sarvasattvakleśavāsanānusaṃdhisamudghātanakuśalo bhavati tasmāt so 'bhisaṃbuddhabodhiḥ supravartitadharmacakra ityucyate / yato daśamyāṃ bhūmāvanuttaratathāgatadharmayauvarājyābhiṣekaprāptyanantaramanābhogabuddhakāryāpratipraśrabdho bhavati tasmāt sa supravartitadharmacakro 'nantaśiṣyagaṇasuvinīta ityucyate / tāṃ punaranantaśiṣyagaṇasuvinītatāṃ tadanantaramanena granthena darśayati / mahatā bhikṣusaṃghena sārdha yāvadaprameyeṇa ca bodhisattvagaṇena sārdhamiti / yathākramaṃ śrāvakabodhau buddhabodhau ca suvinītatvādevaṃguṇa samanvāgatairiti / tataḥ śrāvakabodhisattvaguṇavarṇanirdeśānantaramacintyabuddhasamādhivṛṣabhitāṃ pratītya vipularatnavyūhamaṇḍalavyūha nirvṛttitathāgatapariṣatsamāvartanavividhadivyadravyapūjāvidhānastutimeghābhisaṃpravarṣaṇato buddharatnaguṇavibhāgavyavasthānaṃ veditavyam / tadanantaramudāradharmāsanavyūhaprabhādharmaparyāyanāmaguṇaparikīrtanato dharmaratnaguṇavibhāgavyavasthānaṃ veditavyam / tadanantaramanyonyaṃ bodhisattvasamādhigocaraviṣayaprabhāva saṃdarśanatadvicitraguṇavarṇanirdeśataḥ saṃgharatnaguṇavibhāgavyavasthānaṃ veditavyam / tadanantaraṃ ( Rgv 5 ) punarapi buddharaśmyabhiṣekairanuttaradharmarājajyeṣṭhaputraparamavaiśāradyapratibhānopakaraṇatāṃ pratītya tathāgatabhūtaguṇaparamārthastutinirdeśataśca mahāyānaparamadharmakathāvastūpanyasanataśca tatpratipatteḥ paramadharmaiśvaryaphalaprāptisaṃdarśanataśca yathāsaṃkhyameṣāmeva trayāṇāṃ ratnānāmanuttaraguṇavibhāgavyavasthānaṃ nidānaparivartāvasānagatameva draṣṭavyam / tataḥ sūtranidānaparivartānantaraṃ buddhadhātuḥ ṣaṣṭyākāratadviśuddhiguṇaparikarmanirdeśena paridīpitaḥ / viśodhye 'rthe guṇavati tadviśuddhiparikarmayogāt / imaṃ cārthavaśamupādāya daśasu bodhisattvabhūmiṣu punarjātarūpaparikarmaviśeṣodāharaṇamudāhṛtam / asminneva ca sūtre tathāgatakarmanirdeśānantaramaviṃśuddhavaiḍūryamaṇidṛṣṭāntaḥ kṛtaḥ / tadyathā kulaputra kuśalo maṇikāro maṇiśuddhisuvidhijñaḥ / sa maṇigotrādaparyavadāpitāni maṇiratnāni gṛhītvā tīkṣṇena khārodakenotkṣālya kṛṣṇena keśakambalaparyavadāpanena paryavadāpayati / na ca tāvanmātreṇa vīrya praśrambhayati / tataḥ paścāt tīkṣṇenāmiṣarasenotkṣālya khaṇḍikāparyavadāpanena paryavadāpayati / na ca tāvanmātreṇa vīrya praśrambhayati / tataḥ sa paścānmahābhaiṣajyarasenotkṣālya sūkṣmavastraparyavadāpanena paryavadāpayati / paryavadāpitaṃ cāpagatakācamabhijātavaiḍūryamityucyate / ( Rgv 6 ) evameva kulaputra tathāgato 'pyapariśuddhaṃ sattvadhātuṃ viditvānityaduḥkhānātmāśubhodvegakathayā saṃsārābhiratān sattvānudvejayati / ārye ca dharmavinaye 'vatārayati / na ca tāvanmātreṇa vīrya praśrambhayati / tataḥ paścācchūnyānimittapraṇihitakathayā tathāgatanetrīmavabodhayati / na ca tāvanmātreṇa tathāgato vīryaṃ praśrambhayati / tataḥ paścādavivartyadharmacakrakathayā trimaṇḍalapariśuddhikathayā ca tathāgataviṣaye tān sattvānavatārayati nānāprakṛtihetukān / avatīrṇāśca samānāstathāgatadharmatāmadhigamyānuttarā dakṣiṇīyā ityucyanta iti / etadeva viśuddhagotraṃ tathāgatadhātumabhisaṃdhāyoktam / yathā pattharacuṇṇamhi jātarūpaṃ na dissati / parikammena tad diṭṭhaṃ evaṃ loke tathāgatā iti // tatra katame te buddhadhātoḥ ṣaṣṭyākāraviśuddhiparikarmaguṇāḥ / tadyathā caturākāro bodhisattvālaṃkāraḥ / aṣṭākāro bodhisattvāvabhāsaḥ / ṣoḍaśākārī bodhisattvamahākaruṇā / dvātriṃśadākāraṃ bodhisattvakarma / tannirdeśānantaraṃ buddhabodhiḥ ṣoḍaśākāramahābodhikaruṇānirdeśena paridīpitā / tannirdeśānantaraṃ buddhaguṇā daśabalacaturvaiśāradyaṣṭādaśāveṇikabuddhadharmanirdeśena paridīpitāḥ / tannirdeśānantaraṃ buddhakarma dvātriṃśadākāra niruttaratathāgatakarmanirdeśena paridīpitam / evamimāni sapta vajrapadāni svalakṣaṇanirdeśato vistareṇa yathāsūtramanugantavyāni / kaḥ punareṣāmanuśleṣaḥ / ( Rgv 7 ) buddhāddharmo dharmataścāryasaṃghaḥ saṃghe garbho jñānadhātvāptiniṣṭhaḥ / tajjñānāptiścāgrabodhirbalādyairdhamairyuktā sarvasattvārthakṛdbhiḥ // 3 // uktaḥ śāstrasaṃbandhaḥ / idānīṃ ślokānāmartho vaktavyaḥ / ye sattvāstathāgatena vinītāste tathāgataṃ śaraṇaṃ gacchanto dharmatāniṣyandābhiprasādena dharma ca saṃghaṃ ca śaraṇaṃ gacchanti / atastatprathamato buddharatnamadhikṛtya ślokaḥ / yo buddhatvamanādimadhyanidhanaṃ śāntaṃ vibuddhaḥ svayaṃ buddhvā cābudhabodhanārthamabhayaṃ mārgaṃ dideśa dhruvam / tasmai jñānakṛpāsivajravaradhṛgduḥkhaṅkuraikacchide nānādṛggahanopagūḍhavimatiprākārabhettre namaḥ // 4 // anena kiṃ darśayati / asaṃskṛtamanābhogamaparapratyayoditam / buddhatvaṃ jñānakāruṇyaśaktyupetaṃ dvayārthavat // 5 // anena samāsato 'ṣṭābhirguṇaiḥ saṃgṛhītaṃ buddhatvamudbhāvitam / aṣṭau guṇāḥ katame / asaṃskṛtatvamanābhogatāparapratyayābhisaṃbodhirjñānaṃ karuṇā śaktiḥ svārthasaṃpat parārthasaṃpaditi / ( Rgv 8 ) anādimadhyanidhanaprakṛtatvādasaṃskṛtam / śāntadharmaśarīratvādanābhogamiti smṛtam // 6 // pratyātmamadhigamyatvādaparapratyayodayam / jñānamevaṃ tridhā bodhāt karuṇā mārgadeśanāt // 7 // śaktirjñānakṛpābhyāṃ tu duḥkhakleśanibarhaṇāt / tribhirādyairguṇaiḥ svārthaḥ parārthaḥ paścimaistribhiḥ // 8 // saṃskṛtaviparyayeṇāsaṃskṛtaṃ veditayvam / tatra saṃskṛtamucyate yasyotpādo 'pi prajñāyatesthitirapi bhaṅgo 'pi prajñāyate / tadabhāvādbuddhatvamanādimadhyanidhanamasaṃskṛtadharmakāya prabhāvitaṃ draṣṭavyam / sarvaprapañcavikalpopaśāntatvādanābhogam / svayaṃbhūjñānādhigamyatvādaparapratyayodayam / udayo 'trābhisaṃbodho 'bhipretotpādaḥ / ityasaṃskṛtādapravṛttilakṣaṇādapi tathāgatatvādanābhogataḥ sarvasaṃbuddhakṛtyamā saṃsārakoṭeranuparatamanupacchinnaṃ pravartate / ityevamatyadbhutācintyaviṣayaṃ buddhatvamaśrutvā parataḥ svayamanācāryakeṇa svayaṃbhūjñānena nirabhilāpyasvabhāvatāmabhisaṃbudhya tadanubodhaṃ pratyabudhānāmapi jātyandhānāṃ pareṣāmanubodhāya tadanugāmimārgavyupadeśakaraṇādanuttarajñānakaruṇānvitatvaṃ veditavyam / mārgasyābhayatvaṃ lokottaratvāt / lokottaratvamapunarāvṛttitaśca / yathākramaṃ paraduḥkhakleśamūlasamudghātaṃ pratyanayoreva tathāgatajñānakaruṇayoḥ śaktirasivajradṛṣṭāntena paridīpitā / tatra duḥkhamūlaṃ samāsato yā kacidbhaveṣu nāmarūpābhinirvṛttiḥ / kleśamūlaṃ ya kācitsatkāyābhiniveśapūrvikā dṛṣṭirvicikitsā ca / tatra nāmarūpasaṃgṛhītaṃ duḥkhamabhinirvṛttilakṣaṇatvādaṅkurasthānīyaṃ veditavyam / ( Rgv 9 ) tacchettṛtve tathāgatajñānakaruṇāyoḥ śaktirasidṛṣṭantenopamitā veditavyā / dṛṣṭivicikitsāsamgṛhīto darśanamārgapraheyaḥ / kleśo laukikajñānaduravagāho durbhedaṃtvādvanagahanopagūḍhaprākārasadṛśaḥ / tadbhettṛtvāt tathāgatajñānakaruṇayoḥ śaktirvajradṛṣṭāntenopamitā veditavyā / ityete yathāddiṣṭāḥ ṣaṭ tathāgataguṇā vistaravibhāganirdeśato 'nayaivānupūrvyā sarvabuddhaviṣayāvatārajñānālokālaṃkārasūtrānusāreṇānugantavyāḥ / tatra yaduktamanutpādo 'nirodha iti mañjuśrīstathāgato 'rhan samyaksaṃbuddha eṣa ityanena tāvadasaṃskṛtalakṣaṇastathāgata iti paridīpitam / yatpunaranantaraṃ vimalavaiḍūryapṛthivīśakrapratibimbodāharaṇamādiṃ kṛtvā yāvannavabhirudāharaṇairetamevānutpādānirodhatathāgatārthamadhikṛtyāha / evameva mañjuśrīstathāgato 'rhan samyaksaṃbuddho neñjate na viṭhapati na prapañcayati na kalpayati na vikalpayati / akalpo 'vikalpo 'citto 'manasikāraḥ śītibhūto 'nutpādo 'nirodho 'dṛṣṭo 'śruto 'nāghrāto 'nāsvādito 'spṛṣṭo 'nimitto 'vijñaptiko 'vijñapanīya ityevamādirupaśamaprabhedapradeśanirdeśaḥ / anena svakriyāsu sarvaprapañcavikalpopaśāntatvādanābhogastathāgata iti paridīpitam / tata ūrdhvamudāharaṇanirdeśādavaśiṣṭena granthena sarvadharmadharmatathatābhisaṃbodhamukheṣvaparapratyayābhisaṃbodhastathāgatasya paridīpitaḥ / yatpunarante ṣoḍaśākārāṃ tathāgatabodhiṃ nirdiśyaivamāha / tatra mañjuśrīstathāgatasyaivaṃrūpān sarvadharmānabhisaṃbudhya sattvānāṃ ca dharmadhātuṃ vyavalokyāśuddhamavimalaṃ sāṅganaṃ vikrīḍitā nāma sattveṣu ( Rgv 10 ) mahākaruṇā pravartata iti / anena tathāgatasyānuttarajñānakaruṇānvitatvamudbhāvitam / tatraivaṃrūpān sarvadharmāniti yathāpūrva nirdiṣṭānabhāvasvabhāvāt / abhisaṃbudhyeti yathābhūtamavikalpabuddhajñānena jñātvā / sattvānāmiti niyatāniyatamithyāniyatarāśivyavaśitānām / dharmadhātumiti svadharmatāprakṛtinirviśiṣṭattathāgatagarbham / vyavalokyeti sarvākāramanāvaraṇena buddhacakṣuṣā dṛṣṭvā / aśuddhaṃ kleśāvaraṇena bālapṛthagjanānām / avimalaṃ jñeyāvaraṇena śrāvakapratyekabuddhānām / sāṅganaṃ tadubhayānyatamaviśiṣṭatayā bodhisattvānām / vikrīḍitā vividhā saṃpannavinayopāyamukheṣu supraviṣṭatvāt / sattveṣu mahākaruṇā pravartata iti samatayā sarvasattvanimittamabhisaṃbuddhabodheḥ svadharmatādhigamasaṃprāpaṇāśayatvāt / yadita ūrdhvamanuttarajñānakaruṇāpravṛtterasamadharmacakrapravartanābhinirhāraprayogāśraṃsanamiyamanayoḥ parārthakaraṇe śaktirveditavyā / tatraiṣāmeva yathākramaṃ ṣaṇṇāṃ tathāgataguṇānāmādyaistribhirasaṃskṛtādibhiryogaḥ svārthasaṃpat / tribhiravaśiṣṭairjñānādibhiḥ parārthasaṃpat / api khalu jñānena paramanityopaśāntipadasvābhisaṃbodhisthānaguṇāt svārthasaṃpat paridīpitā / karuṇāśaktibhyāmanuttaramahādharmacakrapravṛttisthānaguṇāt parārthasaṃpaditi / ato buddharatnāddharmaratnaprabhāvaneti tadanantaraṃ tadadhikṛtya ślokaḥ / yo nāsanna ca sanna cāpi sadasannānyaḥ sato nāsato 'sakyastarkayituṃ niruktyapagataḥ pratyātmavedyaḥ śivaḥ / ( Rgv 11 ) tasmai dharmadivākarāya vimalajñānāvabhāsatviṣe sarvāramvaṇa rāgadoṣatimiravyāghātakartre namaḥ // 9 // anena kiṃ darśitam / acintyādvayaniṣkalpaśuddhivyaktivipakṣataḥ / yo yena ca virāgo 'sau dharmaḥ satyadvilakṣaṇaḥ // 10 // anena samāsato 'ṣṭābhirguṇaiḥ saṃgṛhītaṃ dharmaratnamudbhāvitam / aṣṭau guṇāḥ katame / acintyatvamadvayatā nirvikalpatā śuddhirabhivyaktikaraṇaṃ pratiparkṣatā virāgo virāgaheturiti / nirodhamārgasatyābhyāṃ saṃgṛhītā virāgitā / guṇaistribhistribhiścaite veditavye yathākramam // 11 // eṣāmeva yathākramaṃ ṣaṇṇāṃ guṇānāṃ tribhirādyairacintyādvayanirvikalpatāguṇairnirodhasatyaparidīpanādvirāgasaṃgraho veditavyaḥ / tribhiravaśiṣṭaiḥ śuddhyabhivyaktipratipakṣatāguṇairmārgasatyaparidīpanādvirāgahetusaṃgraha iti / yaśca virāgo nirodhasatyaṃ yena ca virāgo mārgasatyena tadubhayamabhisamasya vyavadānasatya dvayalakṣaṇo virāgadharma iti paridīpitam / atarkyatvādalāpyatvādāryajñānādacinyatā / śivatvādadvayākalpau śuddhyādi trayanarkavat // 12 // samāsato nirodhasatyasya tribhiḥ kāraṇairacintyatvaṃ veditavyam / katamaistribhiḥ / asatsatsadasannobhayaprakāraiścaturbhirapi tarkāgocaratvāt / sarvarutaravitaghoṣavākpathaniruktisaṃketavyavahārābhilāpairanabhilāpyatvāt / āryāṇāṃ ca pratyātmavedanīyatvāt / ( Rgv 12 ) tatra nirodhasatyasya kathamadvayatā nirvikalpatā ca veditavyā / yathoktaṃ bhagavatā / śivo 'yaṃ śāriputra dharmakāyo 'dvayadharmāvikalpadharmā / tatra dvayamucyate karma kleśāṃśca / vikalpa ucyate karmakleśasamudayaheturayoniśomanasikāraḥ / tatprakṛtinirodhaprativedhād dvayavikalpāsamudācārayogena yo duḥkhasyātyantamanutpāda idamucyate duḥkhanirodhasatyam / na khalu kasyaciddharmasya vināśādduḥkhanirodhasatyaṃ paridīpitam / yathoktam / anutpādānirodhe mañjuśrīścittamanovijñānāni na pravartante / yatra cittamanovijñānāni na pravartante tatra na kaścitparikalpo yena parikalpenāyoniśomanasikuryāt / sa yoniśomanasikārapra yukto 'vidyāṃ na samutvāpayati / yaccāvidyāsamutthānaṃ tad dvādaśānāṃ bhavāṅgānāmasamutthānam / sājātiriti vistaraḥ / yathoktam / na khalu bhagavan dharmavināśo duḥkhanirodhaḥ / duḥkhanirodhanāmnā bhagavannanādikāliko 'kṛto 'jāto 'nutpanno 'kṣayaḥ kṣayāpagataḥ nityo dhruvaḥ śivaḥ śāśvataḥ prakṛtipariśuddhaḥ sarvakleśakośavinirmukto gaṅgāvālikāvyativṛttairavinirbhāgairacintyairbuddhadharmaiḥ samanvāgatastathāgatadharmakāyo deśitaḥ / ayameva ca bhagavaṃstathāgatadharmakāyo 'vinirmuktakleśakośastathāgatagarbhaḥ sūcyate / iti sarvavistareṇa yathāsūtrameva duḥkhanirodhasatyavyavasthānamanugantavyam / asya khalu duḥkhanirodhasaṃjñitasya tathāgatadharmakāyasya prāptiheturavikalpajñānadarśanabhāvanāmārgastrividhena sādharmyeṇa dinakarasadṛśaḥ veditavyaḥ / maṇḍalaviśuddhisādharmyeṇa sarvopakleśamalavigatatvāt / rūpābhidhyaktikaraṇasādharmyeṇa sarvākārajñeyāvabhāsakatvāt / tamaḥpratipakṣasādharmyeṇa ca sarvākārasatyadarśanavibandhapratipakṣabhūtatvāt / ( Rgv 13 ) vibandha punarabhutavastunimittārambaṇamanasikārapūrvikā rāgadveṣamohotpattiranuśayaparyutthānayogāt / anuśayato hi bālānāma bhūtamatatsvabhāvaṃ vastu śubhākāreṇa vā nimittaṃ bhavati rāgotpattitaḥ / pratighākāreṇa vā dveṣotpattitaḥ / avidyākāreṇa vā mohotpattitaḥ / tacca rāgadveṣamohanimittamayathābhutamārambaṇaṃ kurvatāmayoniśomanasikāraścittaṃ paryādadāti / teṣāmayoniśomanasikāraparyavasthitacetasāṃ rāgadveṣamohānāmanyatakleśasamudācāro bhavati / te tatonidānaṃ kāyena vācā manasā rāgajamapi karmābhisaṃskurvanti / dveṣajamapi mohajamapi karmābhisaṃskurvanti / karmataśca punarjanmānubandha eva bhavati / evameṣāṃ bālānāmanuśayavatāṃ / nimittagrāhiṇāmārambaṇacaritānāmayoniśomanasikārasamudācārāt kleśasamudayaḥ / kleśamudāyāt karmasamudayaḥ / karmasamudayājjanmasamudayo bhavati / sa punareṣa sarvākārakleśakarmajanmasaṃkleśo bālānāmekasya dhātoryathābhūtamajñānādadarśanācca pravartate / sa ca tathā draṣṭavyo yathā parigaveṣayanna tasya kiṃcinnimittamārambaṇaṃ vā paśyati / sa yadā na nimittaṃ nārambaṇaṃ vā paśyati tadā bhūtaṃ paśyati / evamete dharmāstathāgatenābhisaṃbuddhāḥ samatayā samā iti / ya evamasataśca nimittārambaṇasyādarśanāt sataśca yathābhūtasya paramārthasatyasya darśanāt tadubhayoranutkṣepāprakṣepasamatājñānena sarvadharmasamatābhisaṃbodhaḥ so 'sya sarvākārasya tattvadarśanavibandhasya pratipakṣo veditavyo yasyodayāditarasyātyantamasaṃgatirasamavadhānaṃ pravartate / sa khalveṣa dharmakāyaprāptiheturavikalpajñānadarśanabhāvanāmārgo vistareṇa yathāsūtraṃ prajñāpāramitānusāreṇānugantavyaḥ / ato mahāyānadharmaratnādavaivartikabodhisattvagaṇaratnaprabhāvaneti tadanantaraṃ tadadhikṛtya ślokaḥ / ( Rgv 14 ) ye samyak pratividhya sarvajagato nairātmyakoṭiṃ śivāṃ taccittaprakṛtiprabhāsvaratayā kleśāsvabhāvekṣaṇāt / sarvatrānugatāmanāvṛtadhiyaḥ paśyanti saṃbuddhatāṃ tebhyaḥ sattvaviśuddhyanantaviṣayajñānekṣaṇebhyo namaḥ // 13 // anena kiṃ darśitam / yathāvadyāvadadhyātmajñānadarśanaśuddhitaḥ / dhīmatāmavivartyānāmanuttaraguṇairgaṇaḥ // 14 // anena samāsato 'vaivartikabodhisattvagaṇaratnasya dvābhyāmākārābhyāṃ yathāvadbhāvikatayā yāvadbhāvikatayā ca lokottarajñānadarśanaviśuddhito 'nuttaraguṇānvitatvamudbhāvitam / yathāvattajjagacchantadharmatāvagamāt sa ca / prakṛteḥ pariśuddhatvāt kleśasyādikṣayekṣaṇāt // 15 // tatra yathāvadbhāvikatā kṛtsnasya pudgaladharmākhyasya jagato yathāvannairātmyakoṭerava gamādveditavyā / sa cāyamavagamo 'tyantādiśāntasvabhāvatayā pudgaladharmāvināśayogena samāsato dvābhyāṃ kāraṇābhyāmutpadyate / prakṛtiprabhāsvaratādarśanācca cittasyādikṣayanirodhadarśanācca tadupakleśasya / tatra yā cittasya ( Rgv 15 ) prakṛtiprabhāsvaratā yaśca tadupakleśa ityetad dvayamanāsravai dhātau kuśalākuśalayościttayorekecaratvād dvitīyacittānabhisaṃdhānayogena paramaduṣprativedhyam / ata āha / kṣaṇikuṃ bhagavan kuśalaṃ cittam / na kleśaiḥ saṃkliśyate / kṣaṇikamakuśalaṃ cittam / na saṃkliṣṭameva taccittaṃ kleśaiḥ / na bhagavan kleśāstaccittaṃ spṛśanti / kathamatra bhagavannasparśanadharmi cittaṃ tamaḥkliṣṭaṃ bhavati / asti ca bhagavannupakleśaḥ / astyupakliṣṭaṃ cittam / atha ca punarbhagavan prakṛtipariśuddhasya cittasyopakleśārtho duṣprativedhyaḥ / iti vistareṇa yathāvadbhāvikatāmārabhya duṣpratividhārthanirdeśo yathāsūtramanugantavyaḥ / yāvadbhāvikatā jñeyaparyantagatayā dhiyā / sarvasattveṣu sarvajñadharmatāstitvadarśanāt // 16 // tatra yāvadbhāvikatā sarvajñeyavastuparyantagatayā lokottarayā prajñayā sarvasattveṣvantaśastiryagyonigateṣvapi tathāgatagarbhāstitvadarśanādveditavyā / tacca darśanaṃ bodhisattvasya prathamāyāmeva bodhisattvabhūmāvutpadyate sarvatragāthane dharmadhātuprativedhāt / ( Rgv 16 ) ityevaṃ yo 'vabodhastatpratyātmajñānadarśanam / tacchuddhiramale dhātāvasaṅgāpratighā tataḥ // 17 // ityevamanena prakāreṇa yathāvadbhāvikatayā ca yāvadbhāvikatayā ca yo lokottaramārgāvabodhastadāryāṇāṃ pratyātmamananyasādhāraṇaṃ lokottarajñānadarśanamabhipretam / tacca samāsato dvābhyāṃ kāraṇābhyāmitaprādeśikajñānadarśanamupanidhāya suviśuddhirityucyate / katamābhyāṃ dvābhyām / asaṅgatvādapratihatatvācca / tatra yathāvadbhāvikatayā sattvadhātuprakṛtiviśuddhaviṣayatvādasaṅgam yāvadbhāvikatayānantejñeyavastuviṣayatvādapratihatam / jñānadarśanaśuddhyā buddhajñānādanuttarāt / avaivartyādbhavantyāryāḥ śaraṇaṃ sarvadehinām // 18 // itīyaṃ jñānadarśanaśuddhiravinivartanīyabhūmisamārūḍhānāṃ bodhisattvānāmanuttarāyāstathāgatajñānadarśanaviśuddherupaniṣadgatatvādanuttarā veditavyā tadanyebhyo vā dāna śīlādibhyo bodhisattvaguṇebhyo madyogādavinivartanīyā bodhisattvāḥ śaraṇa bhūtā bhavanti sarvasattvānāmiti / śrāvakasaṃgharatnāgrahaṇaṃ bodhisattvagaṇaratnānantaraṃ tatpūjānarhatvāt / na hi jātu paṇḍitā bodhisattvaśrāvakaguṇāntarajñā mahābodhivipulapuṇyajñānasaṃbhārāpūryamāṇajñānakaruṇāmaṇḍalamaprameyasattvadhātugaṇasaṃtānāvabhāsapratyupasthitamanuttaratathāgatapūrṇacandra gamanānukūlamārgapratipannaṃ ( Rgv 17 ) bodhisattvanavacandramutsṛjya prādeśikajñānaniṣṭhāgatamapi tārārūpavat svasaṃtānāvabhāsapratyupasthitaṃ śrāvakaṃ namasyanti / parahitakriyāśayaviśuddheḥ saṃniśrayaguṇenaiva hi prathamacittotpādiko 'pi bodhisattvo niranukrośamananyapoṣigaṇyamanāsravaśīlasaṃvaraviśuddhiniṣṭhāgatamāryaśrāvakamabhibhavati / prāgeva tadanyairdaśavaśitādibhirbodhisattvaguṇaiḥ / vakṣyati hi / yaḥ śīlamātmārthakaraṃ vibharti duḥśīlasattveṣu dayāviyukteḥ / ātmaṃbhariḥ śīladhanapraśuddho viśuddhaśīlaṃ na tamāhurāryam // yaḥ śīlamādāya paropajīvyaṃ karoti tejo 'nilavāribhūvat / kāruṇyamutpādya paraṃ pareṣu sa śīlavāṃstatpratirūpako 'nya iti // tatra kenārthena kimadhikṛtya bhagavatā śaraṇatrayaṃ prajñaptam // śāstṛśāsanaśiṣyārthairadhikṛtya triyānikān / kāratrayādhimuktāṃśca prajñaptaṃ śaraṇatrayam // 19 // ( Rgv 18 ) buddhaḥ śaraṇamagryatvād dvipadānāmiti śāstṛguṇodbhāvanārthena buddhabhāvāyopagatān bodhisattvān pudgalān buddhe ca paramakārakriyādhimuktānadhikṛtya deśitaṃ prajñaptam / dharmaḥ śaraṇamagryatvādvirāgāṇāmiti śāstṛḥ śāsana guṇodbhāvanārthena svayaṃ pratītya gambhīradharmānubodhāyopagatān pratyekabuddhayānikān pudgalān dharme ca paramakārakriyādhimuktānadhikṛtya deśitaṃ prajñaptam / saṃghaḥ śaraṇamagryatvādgaṇānāmiti śāstuḥ śāsane supratipannaśiṣyaguṇodbhāvanārthena parataḥ śravaghoṣasyānugamāyopagatān śrāvakayānikān pudgalān saṃghe ca paramakārākriyādhimuktānadhikṛtya deśitaṃ prajñaptam / ityanena samāsatastrividhenārthena ṣaṭ pudgalānadhikṛtya prabhedayo bhagavatā saṃvṛtipadasthānena sattvānāmanupūrvanayāvatārārthamimāni trīṇi śaraṇāni deśitāni prajñaptāni / tyājyatvān moṣadharmatvādabhāvāt sabhayatvataḥ / dharmo dvidhāryasaṃghaśca nātyantaṃ śaraṇaṃ param // 20 // dvividho dharmaḥ / deśanādharmo 'dhigamadharmaśca / tatra deśanādharmaḥ sūtrādideśanāyā nāmapadavyañjanakāyasaṃgṛhītaḥ / sa ca mārgābhisamayaparyavasānatvāt kolopama ityuktaḥ / adhigamadharmo hetuphalabhedena dvividhaḥ / yaduta mārgasatyaṃ nirodhasatyaṃ ( Rgv 19 ) ca / yena yadadhigamyata iti kṛtvā / tatra mārgaḥ saṃskṛtalakṣaṇaparyāpannaḥ / yat saṃskṛtalakṣaṇaparyāpannaṃ tan mṛṣāmoṣadharmi / yan mṛṣāmoṣadharmi tadasatyam / yadasatyaṃ tadanityam / yadanityaṃ tadśaraṇam / yaśca tena mārgeṇa nirodho 'dhigataḥ so 'pi śrāvakanayena pradīpocchedavat kleśaduḥkhābhāvamātraprabhāvitaḥ / na cābhāvaḥ śaraṇamaśaraṇaṃ vā bhavitumarhati / saṃgha iti traiyānikasya gaṇasyaitadadhivacanam / sa ca nityaṃ sabhayastathāgataśaraṇagato niḥsaraṇaparyeṣī śaikṣaḥ sakaraṇīyaḥ pratipannakaścānuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti / kathaṃ samayaḥ / yasmādarhatāmapi kṣīṇapunarbhavānāmaprahīṇatvādvāsaṃnāyāḥ satatasamitaṃ sarvāsaṃskāreṣu tīvrā bhayasaṃjñā pratyupasthitā bhavati syādyathāpi nāmotkṣiptāsike vadhakapuruṣe tasmātte 'pi nātyantasukhaniḥsaraṇamadhigatāḥ / na hi śaraṇaṃ śaraṇaṃ paryeṣate / yathaivā śaraṇāḥ sattvā yena tena bhayena bhītāstatastato niḥsaraṇaṃ paryeṣante tadvadarhatāmapyasti tadbhayaṃ yataste bhayādbhītāstathāgatameva śaraṇamupagacchanti / yaścaivaṃ sabhayatvāccharaṇamupagacchatyavaśyaṃ bhayānniḥsaraṇaṃ sa paryeṣyate / niḥsaraṇaparyeṣitvācca bhayanidānaprahāṇamadhikṛtya śaikṣo bhavati sakaraṇīyaḥ / śaikṣatvāt ( Rgv 20 ) pratipannako bhavatyabhayamāryabhasthānamanuprāptuṃ yadutānuttarāṃ samyaksaṃbodhim / tasmātso 'pi tadaṅgaśaraṇatvānnātyantaṃ śaraṇam / evamime dve śaraṇe paryantakāle śaraṇe ityucyete / jagaccharaṇamekatra buddhatvaṃ pāramārthikam / munerdharmaśarīratvāt tanniṣṭhatvādgaṇasya ca // 21 // anena tu pūrvoktena vidhinānutpādānirodhaprabhāvitasya munervyavadānasatyadvayavirāgadharmakāyatvād dharmakāyaviśuddhiniṣṭhādhigamaparyavasānatvācca traiyānikasya gaṇasya pāramārthikamevātrāṇe 'śaraṇe loke 'parāntakoṭisamamakṣayaśaraṇaṃ nityaśaraṇaṃ dhruvaśaraṇaṃ yaduta tathāgatā arhantaḥ samyaksaṃbuddhāḥ / eva ca nityadhruvaśivaśāśvataikaśaraṇanirdeśo vistareṇāryaśrīmālāsūtrānusāreṇānugantavyaḥ / ratnāni durlabhotpādāna nirmalatvāt prabhāvataḥ / lokālaṃkārabhūtatvādagratvān nirvikārataḥ // 22 // samāsataḥ ṣaḍvidhena ratnasādharmyeṇaitāni buddhadharmasaṃghākhyāni trīṇi ratnānyucyante / yaduta durlabhotpādabhāvasādharmyeṇa bahubhirapi kalpaparivarteranavāptakuśalamūlānāṃ tatsamavadhānāpratilambhāt / vaimalyasādharmyeṇa sarvācāramalavigatatvāt / prabhāvasādharmyeṇa ṣaḍabhijñādyacintyaprabhāvaguṇayogāt / lokālaṃkārasādharmyeṇa sarvajagadāśayaśobhānimittatvāt / ratnaprativarṇikāgryasādharmyeṇa lokottaratvāt / stutinindādyavikārasādharmyeṇāsaṃskṛtasvabhāvatvāditi / ( Rgv 21 ) ratnatrayanirdeśānantaraṃ yasmin satyeva laukikalokottaraviṃśuddhiyoniratnatrayamutpadyate tadadhikṛtya ślokaḥ / samalā tathatātha nirmalā vimalāḥ buddhaguṇā jinakriyā / viṣayaḥ paramārthadarśināṃ śubharatnatrayasargako yataḥ // 23 // anena kiṃ paridīpitam / gotraṃ ratnatrayasyāsya viṣayaḥ sarvadarśinām / caturvidhaḥ sa cācintyaścaturbhiḥ kāraṇaiḥ kramāt // 24 // tatra samalā tathatā yo dhāturavinirmuktakleśakośastathāgatagarbha ityucyate / nirmalā tathatā sa eva buddhabhūmāvāśrayaparivṛttilakṣaṇo yastathāgatadharmakāye ityucyate / vimalabuddhaguṇā ye tasminnevāśrayaparivṛttilakṣaṇe tathāgatadharmakāye lokottarā daśabalādayo buddhadharmāḥ / jinakriyā teṣāmeva daśabalādīnāṃ buddhadharmāṇāṃ pratisvamanuttaraṃ karma yadaniṣṭhitamaviratamapratipraśrabdhaṃ bodhisattvavyākaraṇakathāṃ nopacchinatti / tāni punarimāni catvāri sthānāni yathāsaṃkhyameva caturbhiḥ kāraṇairacintyatvāt sarvajñaviṣayā ityucyante / katamaiścaturbhiḥ / śuddhyupakliṣṭatāyogāt niḥsaṃkleśaviśuddhitaḥ / avinirbhāgadharmatvādanābhogāvikalpataḥ // 25 // tatra samalā tathatā yugapadekakālaṃ viśuddhā ca saṃkliṣṭā cetyacintyametat sthānaṃ gambhīradharmanayādhimuktānāmapi pratyekabuddhānāmagocaraviṣatvāt / yata ( Rgv 22 ) āha / dvāvimau devi dharmau duṣprativedhyau / prakṛtipariśuddhicittaṃ duṣprativedhyam / tasyaiva cittasyopakliṣṭatā duṣprativedhyā / anayordevi dharmayoḥ śrotā tvaṃ vā bhaverathavā mahādharmasamanvāgatā bodhisattvāḥ / śeṣāṇāṃ devi sarvaśrāvakapratyekabuddhānāṃ tathāgataśraddhāgamanīyā vevaito dharmāviti / tatra nirmalā tathatā pūrvamalāsaṃkliṣṭā paścādviśuddhetyacintyametat sthānam / yat āha / prakṛtiprabhāsvaraṃ cittam / tattathaiva jñānam / tata ucyate / ekakṣaṇalakṣaṇasamāyuktayā prajñayā samyaksaṃbodhirabhisaṃbuddheti / tatra vimalā buddhaguṇāḥ paurvāparyeṇaikāntasaṃkliṣṭāyāmapi pṛthagjanabhūmāvavinirbhāgadharmatayā nirviśiṣṭā vidyanta ityacintyametat sthānam / yat āha / na sa kaścitsattvaḥ sattvanikāye saṃvidyate yatra tathāgatajñānaṃ na sakalamanupraviṣṭam / api tu saṃjñāgrāhatastathāgatajñānaṃ na prajñāyate / saṃjñāgrāhavigamāt punaḥ sarvajñajñānaṃ svayaṃbhūjñānamasaṅgataḥ prabhavati / tadyathāpi nāma bho jinaputra trisāhasramahāsahasralokadhātupramāṇaṃ mahāpustaṃ bhavet / tasmin khalu punarmahāpuste trisāhasramahāsāhasralokadhātuḥ sakalasamāpta ālikhito bhavet / mahāpṛthivīpramāṇena mahāpṛthivī / dvisāhasralokadhātupramāṇena dvisāhasralokadhātuḥ / sāhasralokadhātupramāṇena sāhasralokadhātuḥ / cāturdvīpikapramāṇena cāturdvīpikāḥ / mahāsamudrapramāṇena mahāsamudrāḥ / jambūdvīpapramāṇena jambūdvīpāḥ / pūrvavidehadvīpapramāṇena pūrvavidehadvīpāḥ / godāvarīdvīpapramāṇena godāvarīdvīpāḥ / uttarakurudvīpapramāṇenottarakurudvīpāḥ / sūmerupramāṇena sumeravaḥ / ( Rgv 23 ) bhūmyavacaradevavimānapramāṇena bhūmyavacaradevavimānāni / kāmāvacaradevavimānapramāṇena kāmāvacaradevavimānāni / rūpāvacaradevavimānapramāṇena rūpāvacaradevavimānāni / tacca mahāpustaṃ trisāhasramahāsāhasralokadhātvāyāmavistarapramāṇaṃ bhavet / tatkhālu punarmahāpustamekasmin paramāṇurajasi prakṣiptaṃ bhavet / yathā caikaparamāṇurajasi tanmahāpustaṃ prakṣiptaṃ bhavet tathānyeṣu sarvaparamāṇurajaḥsu tatpramāṇānyeva mahāpustānyabhyantarapraviṣṭāni bhaveyuḥ / atha kaścideva puruṣa utpadyate paṇḍito nipuṇo vyakto medhāvī tatropagamikayā mīmāṃsayā samanvāgataḥ divyaṃ cāsya cakṣuḥ samantapariśuddhaṃ prabhāsvaraṃ bhavet / sa divyena cakṣuṣā vyavalokayati / idaṃ mahāpustamevaṃbhūtamihaiva parītte paramāṇurajasyanitiṣṭhataṃ / na kasyacidapi sattvasyopakāritbhūtaṃ bhavati / tasyaivaṃ syāt / yannvahaṃ mahāvīryabalasthāmnā etatparamāṇurajo bhittvā etanmahāpustaṃ sarvajagadupajīvyaṃ kuryām / sa mahāvīryabalasthāma saṃjanayitvā sūkṣmeṇa vajreṇa tatparamāṇurajo bhittvā yathābhiprāyaṃ tanmahāpustaṃ sarvajagadupajīvyaṃ kuryāt / yathā caikasmāt tathāśeṣebhyaḥ paramāṇubhyastathaiva kuryāt / evameva bho jinaputra tathāgatajñānamapramāṇajñānaṃ sarvasattvopajīvyajñānaṃ sarvasattvacittasaṃtāneṣu sakalamanupraviṣṭam / sarvāṇi ca tāni sattvacittasaṃtānānyapi tathāgatajñānapramāṇāni / atha ca punaḥ saṃjñāgrāhavinivaddhā ( Rgv 24 ) bālā na jānanti na prajānanti nānubhavanti na sākṣātkurvanti tathāgatajñānam / tatastathāgato 'saṅgeṇa tathāgatajñānena sarvadharmadhātusattvabhavanāni vyavalokyācāryasaṃjñī bhavati / aho bata ime sattvā yathāvat tathāgatajñānaṃ na prajānanti / tathāgatajñānānupraviṣṭāśca / yannvahameṣā sattvānāmāryeṇa mārgopadeśena sarvasaṃjñākṛtabandhanāpanayanaṃ kuryā yathā svayamevāryamārgabalādhānena mahatīṃ saṃjñāgranthiṃ vinivartya tathāgatajñānaṃ pratyabhijānīran / tathāgatasamatāṃ cānuprāpnuyaḥ / te tathāgatamārgopadeśena sarvasaṃjñākṛtabandhanāni vyapanayanti / apanīteṣu ca sarvasaṃjñākṛtabandhaneṣu tat tathāgatajñānama pramāṇaṃ bhavati sarvajagadupajīvyamiti / tatra jinakriyā yugapatsarvatra sarvakālamanābhogenāvikalpato yathāśayeṣu yathāvainayikeṣu sattveṣvakṣūṇamanuguṇaṃ pravartata ityacintyametat sthānam / yata āha / saṃkṣepamātrakeṇāvatāraṇārthaṃ sattvānāmapramāṇamapi tathāgatakarma pramāṇato nirdiṣṭam / api tu kulaputra yattathāgatasya bhūtaṃ tathāgatakarma tadapramāṇamacintyamavijñeyaṃ sarvalokena / anudāharaṇamakṣaraiḥ / duḥsaṃpādaṃ parebhyaḥ / adhiṣṭhitaṃ sarvabuddhakṣetreṣu / samatānugataṃ sarvabuddhaiḥ / samatikrāntaṃ sarvābhogakriyābhyaḥ / nirvikalpamākāśasamatayā / nirnītākāraṇaṃ dharmadhātukriyayā / iti vistareṇa yāvadviśuddhavaiḍūryamaṇiduṣṭāntaṃ kṛtvā nirdiśati / tadanena kulaputra paryāyeṇaivaṃ veditavyamacintyaṃ tathāgatakarma samatānugataṃ ca sarvato 'navadyaṃ ca triratnavaṃśanupacchettṛ ca / yatrācintye tathāgatakarmaṇi pratiṣṭhitastathāgata ākāśasvabhāvatāṃ ca kāyasya na vijahāti ( Rgv 25 ) sarvabuddhakṣetreṣu ca darśanaṃ dadāti / anabhilāpyadharmatāṃ ca vāco na vijahāti yathārutavijñaptyā ca sattvebhyo dharmaṃ deśayati / sarvacittārambaṇavigataśca sarvasattvacittacaritāśayāṃśca prajānātiti / bodhyaṃ bodhistadaṅgāni bodhaneti yathākramam / heturekaṃ padaṃ trīṇi pratyayastadviśuddhaye // 26 // eṣāṃ khalvapi caturṇāmarthapadānāṃ sarvajñeyasaṃgrahamupādāya prathamaṃ boddhavyapadaṃ draṣṭavyam / tadanubodho bodhiriti dvitīyaṃ bodhipadam / bodheraṅgabhūtā buddhaguṇā iti tritīyaṃ bodhyaṅgapadam / bodhyaṅgaireva bodhanaṃ pareṣāmiti caturtha bodhanāpadam / itīmāni catvāri padānyadhikṛtya hetupratyayabhāvena ratnatrayagotravyavasthānaṃ veditavyam / tatraiṣāṃ caturṇāṃ padānāṃ prathamaṃ lokottaradharmavijatvāt pratyātmayoniśomanasikārasaṃniśrayeṇa tadviśuddhimupādāya triratnotpattiheturanugantavyaḥ / ityevamekaṃ padaṃ hetuḥ / kathaṃ trīṇi pratyayaḥ / tathāgato 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya daśabalādibhirbuddhadharmerdvātriśadākāraṃ tathāgatakarma kurvan parato ghoṣasaṃniśrayeṇa tadviśuddhimupādāya triratnotpattipratyayo 'nugantavyaḥ / ityevaṃ trīṇi pratyayaḥ / ataḥ parameṣāmeva caturṇā padānāmanupūrvamavaśiṣṭena granthena vistaravibhāganirdeśo veditavyaḥ / tatra samalāṃ tathatāmadhikṛtya yaduktaṃ sarvasattvāstathāgatagarbhā iti tat kenārthena / ( Rgv 26 ) buddhajñānāntargamāt sattvarāśestannairmalyasyādvayatvāt prakṛtyā / bauddhe gotre tatphalasyopacārāduktāḥ sarve dehino buddhagarbhāḥ // 27 // saṃbuddhakāyaspharaṇāt tathatāvyatibhedataḥ / gotrataśca sadā sarve buddhagarbhāḥ śarīriṇaḥ // 28 // samāsatastrividhenārthena sadā sarvasattvāstathāgatagarbhā ityuktaṃ bhagavatā / yaduta sarvasattveṣu tathāgatadharmakāyaparispharaṇārthena tathāgatatathatāvyatibhedārthena tathāgatagotrasaṃbhavārthena ca / eṣāṃ punastrayāṇāmarthapadānāmutaratra tathāgatagarbhasūtrānusāreṇa nirdeśo bhaviṣyati / pūrvataraṃ tu yenārthena sarvatrāviśeṣeṇa pravacane sarvākāraṃ tadarthasūcanaṃ bhavati tadapyādhikṛtya nirdekṣyāmi / uddānam / svabhāvahetvo phalakarmayogavṛttiṣvavasthāsvatha sarvagatve / sadāvikāritvaguṇeṣvabhede jñeyo 'rthasaṃdhiḥ paramārthadhāto // 29 // samāsato daśavidhamarthamabhisaṃdhāya paramatattvajñānāviṣayasya tathāgatadhātorvyavasthānamanugantavyam / daśavidho 'rthaḥ katamaḥ / tadyathā svabhāvārtho hetvarthaḥ phalārthaḥ karmārtho yogārtho vṛtyartho 'vasthāprabhedārthaḥ sarvatragārtho 'vikārārtho 'bhedārthaśca / tatra svabhāvarthaṃ hetvartha cārabhya ślokaḥ / sadā prakṛtyasaṃkliṣṭaḥ śuddharatnāmvarāmbuvat / dharmādhimuktyadhiprajñāsamādhikaruṇānvayaḥ // 30 // ( Rgv 27 ) tatra pūrveṇaṃ ślokārthena kiṃ darśayati / prabhāvānanyathābhāvasnigdhabhāvasvabhāvataḥ / cintāmaṇinabhovāriguṇasādharmyameṣu hi // 31 // ya ete trayo 'tra pūrvamuddiṣṭā eṣu triṣu yathāsaṃkhyameva svalakṣaṇaṃ sāmānyalakṣaṇaṃ cārabhya tathāgatadhātościntāmaṇinabhovāriviśuddhiguṇasādharmyaṃ veditavyam / tatra tathāgatadharmakāye tāvaccintitārthasamuddhayādi prabhāvasvabhāvatāṃ svalakṣaṇamārabhya cintāmaṇiratnasādharmyaṃ veditavyam / tathatāyāmananyathābhāvasvabhāvatāṃ svalakṣaṇamārabhyākāśasādharmyaṃ veditavyam / tathāgatagotre sattvakaruṇāsnigdhasvabhāvatāṃ svalakṣaṇamārabhya vārisādharmya veditavyam / sarveṣāṃ cātra sadātyantaprakṛtyanupakliṣṭatāṃ prakṛtipariśuddhiṃ sāmānyalakṣaṇāmārabhya tadeva cintāmaṇinabhovāriviśuddhiguṇasādharmyaṃ veditavyam / tatra pareṇa ślokārdhena kiṃ darśitam / caturdhāvaraṇaṃ dharmapratibho 'pyātmadarśanam / saṃsāraduḥkhabhīrūtvaṃ sattvārthaṃ nirapekṣatā // 32 // icchantikānāṃ tīrthyānāṃ śrāvakāṇāṃ svayaṃbhuvām / adhimuktyātayo dharmāścatvāraḥ śuddhihetavaḥ // 33 // samāsata ime trividhāḥ sattvāḥ sattvarāśau saṃvidyante / bhavābhilāṣiṇo vibhavābhilāṣiṇastadubhayānabhilāṣiṇaśca / tatra bhavābhilāṣiṇo dvividhā veditavyāḥ / ( Rgv 28 ) mokṣamārgapratihatāśa aparinirvāṇagotrakāḥ sattvā ye saṃsāramevecchanti na nirvāṇaṃ tanniyatipatitāścehadhārmikā eva / tadekatyā mahāyānadharmavidviṣo yānadhikṛtyataduktaṃ bhagavatā / nāhaṃ teṣāṃ śāstā na te mama śrāvakāḥ / tānahaṃ śāriputra tamasastamo 'ntaramandhakārān mahāndhakāragāminastamobhūyiṣṭhā iti vadāmi / tatra vibhavābhilāṣiṇo dvividhāḥ / anupāyapatitā upāyapatitāśca / tatrānupāyapatitāḥ api trividhāḥ / itobāhyā bahunānāprakārāścakaparibrājakanigranthiputraprabhṛtayo 'nyatīrthyāḥ / ihadhārmikāśca tatsabhāgacaritā eva śrāddhā api durgṛhītagrāhiṇaḥ / te ca punaḥ katame / yaduta pudgaladṛṣṭayaśca paramārthānadhimuktā yān prati bhagavatā śūnyatānadhimukto nirviśiṣṭo bhavati tīrthikairityuktam / śūnyatādṛṣṭayaścābhimānikā yeṣāmiha tadvimokṣamukhe 'pi śūnyatāyāṃ mādyamānānāṃ śūnyataiva dṛṣṭirbhavati yānadhikṛtyāha / varaṃ khalu kāśyapa sumerumātrā pudgaladṛṣṭirna tvevābhimānikasya śūnyatādṛṣṭiriti / tatropāyapatitā api dvividhāḥ / śrāvakayānīyāśca samyaktvaniyāmamavakrāntāḥ pratyekabuddhayānīyāśca / tadubhayānābhilāṣiṇaḥ punarmahāyānasaṃprasthitāḥ paramatīkṣṇendriyāḥ sattvā ye nāpi saṃsāramicchanti yathecchantikā nānupāyapatitāstīrthikādivan nāpyupāyapatitāḥ śrāvakapratyekabuddhavat / api tu saṃsāranirvāṇasamatāpatti mārgapratipannāste bhavantyapratiṣṭhitanirvāṇāśayā nirupakliṣṭasaṃsāragataprayogā dṛḍhakaruṇādhyāśayapratiṣṭhitamūlapariśuddhā iti / ( Rgv 29 ) tatra ye sattvā bhavābhilāṣiṇa icchantikāstanniyatipatitā ihadhārmikā evocyante mithyātvaniyataḥ sattvarāśiriti / ye vibhavābhilāṣiṇo 'pyanupāyapatitā ucyante 'niyataḥ sattvarāśiriti / ye vibhavābhilāṣiṇa upāyapatitāstadubhayānabhilāṣiṇaśca samatāptimārgapratipannāsta ucyatte samyaktvaniyataḥ sattvarāśiriti / tatra mahāyānasaṃprasthitān sattvānanāvaraṇagāminaḥ sthāpayitvā ya ito 'nye sattvāstadyathā / icchantikāstīrthyāḥ śrāvakāḥ pratyekabuddhāśca / teṣāmimāni catvāryāvaraṇāni tathāgatadhātoranadhigamāyāsākṣātkriyāyaisaṃvartante / katamāni ca catvāri / tadyathā mahāyānadharmapratigha icchantikānāmāvaraṇa yasya pratipakṣo mahāyānadharmādhimuktibhāvanā bodhisattvānām / dharmeṣvātmadarśanamanyatīrthānāmāvaraṇaṃ yasya pratipakṣaḥ prajñāpāramitābhāvanā bodhisattvānām / saṃsāre duḥkhasaṃjñā duḥkhabhīrutva śrāvakayānikānāmavaraṇaṃ yasya pratipakṣo gaganagañjādisamādhibhāvanā bodhisattvānām / sattvārthavimukhatā sattvārthanirapekṣatā pratyekabuddhayānikānāmāvaraṇaṃ yasya pratipakṣo mahākaruṇābhāvanā bodhisattvānāmiti / etaccaturvidhamāvaraṇameṣāṃ caturvidhānāṃ sattvānāṃ yasya pratipakṣānimāṃścaturo 'dhimuktyādīn bhāvayitvā bodhisattvā niruttarārthadharmakāyaviśuddhiparamatāmadhigacchantyebhiśca viśuddhisamudāgamakāraṇaiścaturbhiranugatā dharmarājaputrā bhavanti tathāgatakule / kathamiti / bījaṃ yeṣāmagrayānādhimuktirmātā prajñā buddhadharmaprasūtyai / ( Rgv 30 ) garbhasthānaṃ dhyānasaukhyaṃ kṛpoktā dhātrī putrāste 'nujātā munīnām // 34 // tatra phalārtha karmārtha cārabhya ślokaḥ / śubhātmasukhanityatvaguṇapāramitā phalam / duḥkhanirvicchamaprāpticchandapranidhikarmakaḥ // 35 // tatra pūrveṇa ślokārdhena kiṃ darśitam / phalameṣāṃ samāsena dharmakāye viparyayāt / caturvidhaviparyāsapratipakṣaprabhāvitam // 36 // ya ete 'dhimuktyādayaścatvāro dharmāstathāgatadhātorviśuddhihetava eṣāṃ yathāsaṃkhyameva samāsataścaturvidhaviparyāsaviparyayapratipakṣeṇa caturākārā tathāgatadharmakāyaguṇapāramitā phalaṃ draṣṭavyam / tatra yā rūpādike vastunyanitye nityamiti saṃjñā / duḥkhe sukhamiti / anātmanyātmeti / aśubhe śubhamiti saṃjñā / ayamucyate caturvidho viparyāsaḥ / etadviparyayeṇa caturvidha evāviparyāso veditavyaḥ / katamaścaturvidhaḥ / yā tasminneva rūpādike vastunyanityasaṃjñā / duḥkhasaṃjñā / anātmasaṃjñā / aśubhasaṃjñā / ayamucyate caturvidhaviparyāsaviparyayaḥ / sa khalveṣa nityādilakṣaṇaṃ tathāgatadharmakāyamadhikṛtyeha viparyāso 'bhipreto yasya pratipakṣeṇa caturākārā tathāgatadharmakāyaguṇapāramitā vyavasthāpitā / tadyathā nityapāramitā sukhapāramitātmapāramitā subhapāramiteti / eṣa ca grantho vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / viparyastā bhagavan sattvā upātteṣu pañcasūpādānaskandheṣu / te bhavantyanitye nityasaṃjñinaḥ / duḥkhe sukhasaṃjñinaḥ / anātmanyātmasaṃjñinaḥ / aśubhe subhasaṃjñinaḥ / sarvaśrāvakapratyekabuddhā api bhagavan śūnyatājñānenādṛṣṭapūrve sarvajñajñānaviṣaye tathāgatadharmakāye ( Rgv 31 ) viparyastāḥ / ye bhagavan sattvāḥ syurbhagavataḥ putrā aurasā nityasaṃjñina ātmasaṃjñinaḥ sukhasaṃjñinaḥ śubhasaṃjñinaste bhagavan sattvāḥ syuraviparyastāḥ / syuste bhagavan samyagdarśinaḥ / tat kasmāddhetoḥ / tathāgatadharmakāya eva bhagavan nityapāramitā sukhapāramitā ātmapāramitā śubhapāramitā / ye bhagavan sattvāstathāgatadharmakāyamevaṃ paśyanti te samyak paśyanti / ye samyaka paśyanti te bhagavataḥ putrā aurasā iti vistaraḥ / āsāṃ punaścatasṛṇāṃ tathāgatadharmakāyaguṇapāramitāyāṃ hetvānupūrvyā pratilomakramo veditavyaḥ / tatra mahāyānadharmapratihatānāmicchantikānāmaśucisaṃsārābhirativiparyayeṇa bodhisattvānāṃ mahāyānadharmādhimuktibhāvanāyāḥ śubhapāramitādhigamaḥ phalaṃ draṣṭavyam / pañcasūpādānaskandheṣvātmadarśināmanyatīrthyānāmasadātmagrahābhirativiparyayeṇa prajñāpāramitābhāvanāyāḥ paramātmapāramitādhigamaḥ phalaṃ draṣṭavyam / sarve hyanyatīrthyā rūpādikamatatsvabhāvaṃ vastvātmetyupagatāḥ / taccaiṣāṃ vastu yathāgrahamātmalakṣaṇena visaṃvāditvāt sarvakālamanātmā / tathāgataḥ punaryathābhūtajñānena sarvadharmanairātmyaparapā ramabhiprāptaḥ / taccāsya nairātmyamanātmalakṣaṇena yathādarśanamavisaṃvāditvāt sarvakālamātmābhipreto nairātmyaṃmevātmani kṛtvā / yathoktaṃ sthito 'sthānayogeneti / saṃsāraduḥkhabhīrūṇāṃ śrāvakayānikānāṃ ( Rgv 32 ) saṃsāraduḥkhopaśamamātrābhirativiparyayeṇa gaganagañjādisamādhibhavanāyāḥ sarvalaukikalokottarasukhapāramitādhigamaḥ phalaṃ draṣṭavyam / sattvārthanirapekṣāṇāṃ pratyekabuddhayānīyānāyamasaṃsargavihārābhirativiṣaparyayeṇa mahākaruṇābhāvanāyāḥ satatasamitamā saṃsārāt sattvārthaphaligodhapariśuddhatvān nityapāramitādhigamaḥ phalaṃ draṣṭavyam / ityetāsāṃ catasṛṇāmadhimuktiprajñāsamādhikaruṇābhāvanānāṃ yathāsaṃkhyameva caturākāraṃ tathāgatadharmakāye śubhātmasukhanityatvaguṇāpāramitākhyaṃ phalaṃ nirvartyate bodhisattvānām / ābhiśca tathāgato dharmadhātuparama ākāśadhātuparyavasāno 'parāntakoṭīniṣṭha ityucyate / mahāyānaparamadharmādhimuktibhāvanāyā hi tathāgato 'tyantaśubhadharmadhātuparamatādhigamāddharmadhātuparamaḥ saṃvṛttaḥ / prajñāpāramitābhāvanayākāśopamasattvabhājanalokanairātmyaniṣṭhāgamanād gaganagañjādisamādhibhāvanayā ca sarvatra paramadharmeśvaryavibhutvasaṃdarśanādākāśadhātuparyavasānaḥ / mahākaruṇābhāvanayā sarvasattveṣvaparyantakālakāruṇikatāmupādāyāparāntakoṭiniṣṭha iti / āsāṃ punaścatasṛṇāṃ tathāgatadharmakāyaguṇapāramitānāmadhigamāyānāsravadhātusthitānāmapyarhatāṃ pratyekabuddhānāṃ vaśitāprāptānāṃ ca bodhisattvānāmime catvāraḥ paripanthā bhavanti / tadyathā pratyayalakṣaṇaṃ hetulakṣaṇaṃ saṃbhavalakṣaṇaṃ vibhavalakṣaṇamiti / tatra pratyayalakṣaṇamavidyāvāsabhūmiravidyeva saṃskārāṇām / hetulakṣaṇamavidyāvāsabhūmipratyayameva saṃskāravadanāsravaṃ karma / saṃbhavalakṣaṇamavidyāvāsabhūmipratyayānāsravakarmahetukī ca trividhā manomayātmabhāvanirvṛttiścaturupādānapratyayā ( Rgv 33 ) sāsravakarmahetukīva tribhavābhinirvṛttiḥ / vibhavalakṣaṇaṃ trividhamanomayātmabhāvanirvṛttipratyayā jātipratyayamiva jarāmaraṇamacintyā pāriṇāmikī cyutiriti / tatra sarvopakleśasaṃniśrayabhūtāyā avidyāvāsabhūmeraprahīṇātvādarhantaḥ pratyekabuddhā vaśitāprāptāśca bodhisattvāḥ sarvakleśamaladaurgandhyavāsanāpakarṣaparyantaśubhapāramitāṃ nādhigacchanti / tāmeva cāvi dyāvāsabhūmiṃ pratītya sūkṣmanimittaprapañcasamudācārayogādatyantamanabhisaṃskāramātmapāramitāṃ nādhigacchanti / tāṃ cāvidyāvāsabhūmimavidyāvāsabhūmipratyayaṃ ca sūkṣmanimittaprapañcasamudācārasamutthāpitamanāsravaṃ karma pratītya manomayaskandhasamudayāt tannirodhamatyantasukhapāramitāṃ nādhigacchanti / yāvacca nirayaśeṣakleśakarmajanmasaṃkleśanirodhasamudbhūtaṃ tathāgatadhātuṃ na sākṣātkurvanti tāvadacintyapāriṇāmikyāścyu teravigamādatyantānanyathābhāvāṃ nityapāramitāṃ nādhigacchanti / tatra kleśasaṃkleśavadavidyāvāsabhūmiḥ / karmasaṃkleśavadanāsravakarmābhisaṃskāraḥ / janmasaṃkleśavat trividhā manomayātmabhāvanirvṛttiracintyapāriṇāmikī ca cyutiriti / eṣa ca grantho vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / syādyathāpi nāma bhagavannupādānapratyayāḥ sāsravakarmahetukāstrayo bhavāḥ saṃbhavanti / evameva bhagavannavidyāvāsabhūmipratyayā ( Rgv 34 ) anāsravakarmahetukā arhatāṃ pratyekabuddhānāṃ vaśitāprāptānāṃ ca bodhisattvānāṃ manomayāstrayaḥ kāyāḥ saṃbhavanti / āsu bhagavan tisṛṣu bhūmipveṣāṃ trayāṇāṃ manomayānāṃ kāyānāṃ saṃbhavāyānāsravasya ca karmaṇo 'bhinirvṛttaye pratyayobhavatyavidyāvāsabhūmiriti vistaraḥ / yata eteṣu triṣu manomayeṣvarhatpratyekabuddhabodhisattvakāyeṣu subhātmasukhanityatvaguṇapāramitā na saṃvidyante tasmāt tathāgatadharmakāya eva nityapāramitā sukhapāramitātmapāramitā śubhapāramitetyukatam / sa hi prakṛtiśuddhatvādvāsanāpagamācchuciḥ paramātmātmanairātmyaprapañcakṣayaśāntitaḥ // 37 // sukho manomayaskandhataddhetuvinivṛttitaḥ / nityaḥ saṃsāranirvāṇasamatāprativedhataḥ // 38 // samasato dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ tathāgatadharmakāye śubhapāramitā veditavyā / prakṛtipariśuddhyā sāmānyalakṣaṇena / vaimalyapariśuddhyā viśeṣalakṣaṇena / dvābhyāṃ kāraṇābhyāmātmapāramitā veditavyā / tīrthikāntavivarjanatayā cātmaprapañcavigamācchrāvakāntavivarjanatayā ca nairātmyaprapañcavigamāt / dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ sukhapāramitāṃ veditavyā / sarvākāraduḥkhasamudayaprahāṇataśca vāsanānusaṃdhisamudghātāt sarvākāraduḥkhanirodhasākṣātkaraṇataśca manomayaskandhanirodhasākṣātkāraṇāt / dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ nityapāramitā veditavyā / anityasaṃsārānapakarṣaṇāta ścocchedāntā patanān nityanirvāṇasamāropaṇataśca śāśvatāntāpatanāt / yathoktam / anītyāḥ saṃskārā iti ced bhagavan paśyeta sāsya syāducchedadṛṣṭiḥ / ( Rgv 35 ) sāsya syānna samyagdṛṣṭiḥ / nityaṃ nirvāṇamiti ced bhagavan paśyeta sāsya syācchāśvatadṛṣṭiḥ / sāsya syānna samyagdṛṣṭiriti / tadanena dharmadhātunayamukhena paramārthataḥ saṃsāra eva nirvāṇamityuktam / ubhayathāvikalpanāpratiṣṭhitanirvāṇasākṣātkaraṇataḥ / api khalu dvābhyāṃ kāraṇābhyāmaviśeṣeṇa sarvasattvānāmāsannadūrībhāvavigamādapratiṣṭhitapadaprāptimātraparidīpanā bhavati / katamābhyāṃ dvābhyām / iha bodhisattvo 'viśeṣeṇa sarvasattvānāṃ nāsannībhavati prajñayāśeṣatṛṣṇānuśayaprahāṇāt / na dūrībhavati mahākaruṇayā tadaparityāgāditi / ayamupāyo 'pratiṣṭhitasvabhāvāyāḥ samyaksaṃbodheranuprāptaye / prajñayā hi bodhisattvo 'śeṣatṛṣṇānuśayaprahāṇādātmahitāya nirvāṇagatādhyāśayaḥ saṃsāre na pratiṣṭhate 'parinirvāṇagotravat / mahākaruṇayā duḥkhitasattvāparityāgāt parihītāya saṃsāragataprayogo nirvāṇe na pratiṣṭhate śamaikayānagotravat / evamidaṃ dharmadvayamanuttarāyā bodhermūlaṃ pratiṣṭhānamiti / chittvā snehaṃ prajñayātmanyaśeṣaṃ sattvasnehān naiti śāntiṃ kṛpāvān / niḥśrityaivaṃ dhīkṛpe bodhyupāyau nopaityāryaḥ saṃvṛtiṃ nirvṛtiṃ vā // 39 // tatra purvādhikṛtaṃ karmārthamārabhya pareṇa ślokārdhena kiṃ darśitam / buddhadhātuḥ sacenna syānnirvidduḥkhe 'pi no bhavet / necchā na prārthanā nāpi prāṇidhirnivṛtau bhavet // 40 // ( Rgv 36 ) tathā coktam / tathāgatagarbhaścedbhagavanna syānna syādduḥkhe 'pi nirvinna nirvāṇa icchā vā prārthanā vā praṇidhirveti / tatra samāsato buddhadhātuviśuddhigotraṃ mithyātvaniyatānāmapi sattvānāṃ dvividhakāryapratyupasthāpanaṃ bhavati / saṃsāre ca duḥkhadoṣadarśananiḥśrayeṇa nirvidamutpādayati / nirvāṇe sukhanuśaṃsadarśananiḥśrayeṇa cchandaṃ janayati / icchāṃ prārthanāṃ praṇidhimiti / icchābhilaṣitārthaprāptāvasaṃkocaḥ / prārthanābhilaṣitārthaprāptyupāyaparimārgaṇā / praṇidhiryābhilaṣitārthe cetanā cittābhisaṃskāraḥ / bhavanirvāṇatadduḥkhasukhadoṣaguṇekṣaṇam / gotre sati bhavatyetadagotrāṇāṃ na vidyate // 41 // yadapi tat saṃsāre ca duḥkhadoṣadarśanaṃ bhavati nirvāṇe ca sukhānuśaṃsadarśanametadapi śuklāṃśasya pudgalasya gotre sati bhavati nāhetukaṃ nāpratyayamiti / yadi hi tadgotramantareṇa syādahetukamapratyayaṃ pāpasamucchedayogena tadicchāntikānāmapyaparinirvāṇagotrāṇāṃ syāt / na ca bhavati tāvadyāvadāgantukamalaviśuddhigotraṃ trayāṇāmanyatamadharmādhimuktiṃ na sa mudānayati satpuruṣasaṃsargādicatuḥśuklasamavadhānayogena / yatra hyāha / tatra paścādantaśo mithyātvaniyatasaṃtānānāmapi sattvānāṃ kāyeṣu tathāgatasūryamaṇḍalaraśmayo nipatanti * * * anāgatahetusaṃjananatayā ( Rgv 37 ) saṃvardhayanti ca kuśalairdharmeriti / yatpunaridamuktamicchantiko 'tyantamaparinirvāṇadharmeti tan mahāyānadharmapratigha icchantikatve heturiti mahāyānadharmapratighanivartanārthamuktaṃ kālāntarābhiprāyeṇa / na khalu kaścitprakṛtiviśuddhagotrasaṃbhavādatyantāviśuddhidharmā bhavitumarhasi / yasmādaviśeṣeṇa punarbhagavatā sarvasattveṣu viśuddhibhavyatāṃ saṃdhāyoktam / anādibhūto 'pi hi cāvasānikaḥ svabhāvaśuddho dhruvadharmasaṃhitaḥ / anādikośairbahirvṛto na dṛśyate suvarṇabimbaṃ paricchāditaṃ yathā // tatra yogārthamārabhya ślokaḥ / mahodadhirivāmeyaguṇaratnākṣayākaraḥ / pradīpavadanirbhāgaguṇayuktasvabhāvataḥ // 42 // tatra pūrveṇa ślokārthena ki darśitam / dharmakāyajinajñānakaruṇādhātusaṃgrahāt / pātraratnāmbubhiḥ sāmyamudherasya darśitam // 43 // trayāṇāṃ sthānānāṃ yathāsaṃkhyameva trividhena mahāsamudrasādharmyeṇa tathāgatadhātorhetusamanvāgamamadhikṛtya yogārtho veditavyaḥ / katamāni trīṇi sthānāni / tadyathā dharmakāyaviśuddhihetuḥ / buddhajñānasamudāgamahetuḥ / tathāgatamahākaruṇāvṛttiheturiti / ( Rgv 38 ) tatra dharmakāyaviśuddhiheturmahāyānādhimuktibhāvanā draṣṭavyā / buddhajñānasamudāgamahetuḥ prajñāsamādhimukhabhavanā / tathāgatamahākaruṇāpravṛttiheturbodhisattvakaruṇābhāvaneti / tatra mahāyānādhimuktibhāvanāyā bhājanasādharmyaṃ tasyāmaparimeyākṣayaprajñāsamādhiratnakaruṇāvārisamavasaraṇāt / prajñāsamādhimukhabhāvanāyā ratnāsādharmyaṃ tasya nirvikalpatvādacintyaprabhāvaguṇayogācca / bodhisattvakaruṇābhāvanāyā vārisādharmyaṃ tasyāḥ sarvajagati paramasnigdhabhāvaikarasalakṣaṇaprayogāditi / eṣāṃ trayāṇāṃ dharmāṇāmanena trividhena hetunā tatsaṃbaddhaḥsamanvāgamo yoga ityucyate / tatrāpareṇa ślokārdhena kiṃ darśayati / abhijñājñānavaimalyatathatāvyatirekataḥ / dīpālokoṣṇavarṇasya sādharmyaṃ vimalāśraye // 44 // trayāṇāṃ sthānānāṃ yathāsaṃkhyameva trividhena dīpasādharmyeṇa tathāgatadhātoḥ phalasamanvāgamamadhikṛtya yogārtho veditavyaḥ / katamani trīṇi sthānāni / tadyathā / abhijñā āsravakṣayajñānamāsravakṣayaśceti / tatra pañcānāmabhijñānāṃ jvālāsādharmyaṃ tāsāmarthānubhavajñānavipakṣāndhakāravidhamanapratyupasthānalakṣaṇatvāt / āsravakṣayajñānasyoṣṇasādharmya tasya niravaśeṣakarmakleśendhanadahanapratyupasthānalakṣaṇatvāt / āśrayaparivṛtterāsravakṣayasya varṇasādharmya tasyātyantavimalaviśuddhaprabhāsvaralakṣaṇatvāt / ( Rgv 39 ) tatra vimalaḥ kleśāvaraṇaprahāṇāt / viśuddho jñeyāvaraṇaprahāṇāt / prabhāsvarastadubhayāgantukatāprakṛtitaḥ / ityeṣāṃ samāsataḥ saptānāmabhijñājñānaprahāṇasaṃgṛhītānāmaśaikṣasāntānikānāṃ dharmāṇāmanāsravadhātāvanyonyamavinirbhagatvamapṛthagbhāvo dharmadhātusamanvāgamo yoga ityucyate / eṣa ca yogārthamārabhya pradīpadṛṣṭānto vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / tadyathā śāriputra pradīpaḥ / avinirbhagadharmā / avinirmuktaguṇaḥ / yaduta ālokoṣṇavarṇatābhiḥ / maṇirvālokavarṇasaṃsthānaiḥ / evameva śāriputra tathagatanirdiṣṭo dharmakāyo 'vinirbhāgadharmāvinirmuktajñānaguṇo yaduta gaṅgānadīvālikāvyativṛttaistathāgatadharmairiti / tatra vṛttyarthamārabhya ślokaḥ / pṛthagjanāryasaṃbuddhatathatāvyatirekataḥ / sattveṣu jigarbho 'yaṃ deśitastattvadarśibhiḥ // 45 // anena kiṃ darśitam / pṛthagjanā viparyastā dṛṣṭasatyā viparyayāt / yathāvadaviparyastā niṣprapañcāstathāgatāḥ // 46 // yadidaṃ tathāgatadhātoḥ sarvadharmatathatāviśuddhisāmānyalakṣaṇamupadiṣṭaṃ prajñāpāramitādiṣu nirvikalpajñānamukhāvavādamārabhya bodhisattvānāmasmin samāsatastrayāṇāṃ pudgalānāṃ pṛthagjanasyātattvadarśina āryasya tattvadarśino viśuddhiniṣṭhāgatasya tathāgatasya tridhā bhinnā pravṛttirveditavyā / yaduta viparyastāviparyastā ( Rgv 40 ) samyagaviparyastā niṣprapañcā ca yathākramam / tatra viparyastā saṃjñācittadṛṣṭiviparyāsād vālānām / aviparyastā viparyayeṇa tatprahāṇādāryāṇām / samyagaviparyastā niṣprapañcā ca savāsanakleśajñeyāvaraṇasamudghātāt samyaksambuddhānām / ataḥ parametameva vṛttyarthamārabhya tadanye catvāro 'rthāḥ prabhedanirdeśādeva veditavyāḥ / tatraiṣāṃ trayāṇāṃ pudgalānāmavasthāprabhedārthamārabhya ślokaḥ / aśuddho 'śuddhaśuddho 'tha suviśuddho yathākramam / sattvadhāturiti prokto bodhisattvastathāgataḥ // 47 // anena kiṃ darśitam / svabhāvādibhirityebhiḥ ṣaḍbhirartheḥ samāsataḥ / dhātustisṛṣvavasthāsu vidito nāmabhistribhiḥ // 48 // iti ye kecidanāsravadhātunirdeśā nānādharmaparyāyamukheṣu bhagavatā vistareṇa nirdiṣṭāḥ sarveta ebhireva samāsataḥ ṣaḍbhiḥ svabhāvahetuphalakarmayogavṛttyarthaḥ saṃgṛhītāstisṛṣvavasthāsu yathākramaṃ trināmanirdeśato nirdiṣṭā veditavyāḥ / yadutāśuddhāvasthāyāṃ sattvadhāturiti / aśuddhaśuddhāvasthāyāṃ bodhisattva iti / suviśuddhāvasthāyāṃ tathāgata iti / yathoktaṃ bhagavatā / ayameva śāriputra dharmakāyo 'paryantakleśakośakoṭigūḍhaḥ / saṃsārastrotasā uhmamāno 'navarāgrasaṃsāragaticyutyupapattiṣu saṃcaran sattvadhāturityucyate / sa eva śāriputra dharmakāyaḥ saṃsārastrotoduḥkhanirviṣṇo viraktaḥ sarvakāmaviṣayebhyo daśapāramitāntargataiścaturaśītyā ( Rgv 41 ) dharmaskandhasahasrairbodhāya caryā caran bodhisattva ityucyate / sa eva punaḥ śāriputra dharmakāyaḥ sarvakleśakośaparimuktaḥ sarvaduḥkhatikrāntaḥ sarvopakleśamalāpagataḥ śuddho viśuddhaḥ paramapariśuddhadharmatāyāṃ sthitaḥ sarvasattvālokanīyāṃ bhūmimārūḍhaḥ sarvasyāṃ jñeyabhūmāvadvitīyaṃ pauruṣaṃ sthāma prāpto 'nāvaraṇadharmāpratihatasarvadharmaiśvaryabalatāmadhigatastathāgato 'rhan samyaksaṃbuddha ityucyate / tāsteva tisṛṣvavasthāsu tathāgatadhātoḥ sarvatragārthamārabhya ślokaḥ / sarvatrānugataṃ yadvannirvikalpātmakaṃ nabhaḥ / cittaprakṛtivaimalyadhātuḥ sarvatragastathā // 49 // anena kiṃ darśitam / taddoṣaguṇaniṣṭhāsu vyāpi sāmānyalakṣaṇam / hīnamadhyaviśiṣṭeṣu vyoma rūpagateṣviva // 50 // yāsau pṛthagjanāryasaṃbuddhānāmavikalpacittaprakṛtiḥ sā tisṛṣvavasthāsu yathākramaṃ doṣeṣvapi guṇeṣvapi guṇaviśuddhiniṣṭhāyāmapi sāmānyalakṣaṇatvādākāśamiva mṛdrajatasuvarṇabhājaneṣvanugatānupraviṣṭā samā nirviśiṣṭā prāptā sarvakālam / ata evāvasthānirdeśānantaramāha / tasmācchāriputra nānyaḥ sattvadhāturnānyo dharmakāyaḥ / sattvadhātureva dharmakāyaḥ / dharmakāya eva sattvadhātuḥ / advayametadarthena / vyañjanamātrabheda iti etāsteva tisṛṣvavasthāsu tathāgatadhātoḥ sarvatragasyāpi tatsaṃkleśavyavadānābhyāmavikārārthamārabhya caturdaśa ślokāḥ / ayaṃ ca teṣāṃ piṇḍārtho veditavyaḥ / doṣāgantukatāyogād guṇaprakṛtiyogataḥ / yathā pūrvaṃ tathā paścādavikāritvadharmatā // 51 // ( Rgv 42 ) dvādaśabhirekena ca ślokena yathākramamaśuddhāvasthāyāmaśuddhaśuddhāvasthāyāṃ ca kleśopakleśadoṣayorāgantukayogāṃccaturdaśamena ślokena suviśuddhāvasthāyāṃ gaṅgānadīvālukāvyativṛttairavinirbhāgairamuktaśiracintyairbuddhaguṇaiḥ prakṛtiyogādākāśadhātoriva paurvāparyeṇa tathāgatadhātoratyantāvikāradharmatā paridīpitā / tatrāśuddhāvasthāyāmavikārārthamārabhya katame dvādaśa ślokāḥ yathāsarvagataṃ saukṣmyādākāśaṃ nopalipyate / sarvatrāvasthitaḥ sattve tathāyaṃ nopalipyate // 52 // yathā sarvatra lokānāmākāśa ubayavyayaḥ / tathaivāsaṃskṛte dhātāvindriyāṇāṃ vyayodayaḥ // 53 // yathā nāgnibhirākāśaṃ dagdhapūrvaṃ kadācana / tathā na pradahatyenaṃ mṛtyuvyādhijarāgnayaḥ // 54 // pṛthivyambau jalaṃ vāyau vāyurvyomni pratiṣṭhitaḥ / apratiṣṭhitamākāśaṃ vāyvambukṣitidhātuṣu // 55 // skandhadhātvindriyaṃ tadvatkarmakleśapratiṣṭhitam / karmakleśāḥ sadāyonimanaskārapratiṣṭhitāḥ // 56 // ayoniśomanaskāraścittaśuddhipratiṣṭhitaḥ / sarvadharmeṣu cittasya prakṛtistvapratiṣṭhitā // 57 // pṛthivīdhātuvajjñeyāḥ skandhāyatanadhātavaḥ / abdhātusadṛśā jñeyāḥ karmakleśāḥ śarīriṇām // 58 // ( Rgv 43 ) ayoniśomanaskāro vijñeyo vāyudhātuvat / tadamūlāpratiṣṭhānā prakṛtirvyomadhātuvat // 59 // cittaprakṛtimālīnāyoniśo manasaḥ kṛtiḥ / ayoniśomanaskāraprabhave kleśakarmaṇī // 60 // karmakleśāmbusaṃbhūtāḥ skandhāyatanadhātavaḥ / utpadyante nirudhyante tatsaṃvartavivartavat // 61 // na hetuḥ pratyayo nāpi na sāmagrī na codayaḥ / na vyayo na sthitiścittaprakṛtervyomadhātuvat // 62 // cittasya yāsau prakṛtiḥ prabhāsvarā na jātu sā dyauriva yāti vikriyām / āgantukai rāgamalādibhistvasā - - vupaiti saṃkleśamabhūtakalpajaiḥ // 63 // kathamanenākāśadṛṣṭāntena tathāgatadhātoraśuddhāvasthāyāmavikāradharmatā paridīpitā / taducyate / nābhinirvartayatyenaṃ karmakleśāmbusaṃcayaḥ na nirdahatyudīrṇo 'pi mṛtyuvyādhijarānalaḥ // 64 // ( Rgv 44 ) yadvadayoniśomanaskāravātamaṇḍalasaṃbhūta karmakleśodakarāśiṃ pratītya skandhadhātvāyatanalokanirvṛttyā cittaprakṛtivyomadhātorvivarto na bhavati / tadvadayoniśomanaskārakarmakleśavāyvapskandhapratiṣṭhitasya skandhadhātvāyatanalokasyāstaṃgamāya mṛtyuvyādhijarāgniskandhasamudayādapi tadasaṃvarto veditavyaḥ / ityevamaśuddhāvasthāyāṃ bhājanalokavadaśeṣakleśakarmajanmasaṃkleśasamudayāstagamaṃ'pyākāśavadasaṃskṛtasya tathāgatadhātoranutpādānirodhādatyantamavikāradharmatā paridīpitā / eṣa ca prakṛtiviśuddhimukhaṃ dharmālokamukhamārabhyākāśadṛṣṭānto vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / kavirmārṣā kleśāḥ / āloko viśuddhiḥ / durbalāḥ kleśāḥ / balavatī vipaśyanā / āgantukāḥ kleśāḥ / mūlaviśuddhā prakṛtiḥ / parikalpāḥ kleśāḥ / aparikalpā prakṛtiḥ / tadyathā mārṣā iyaṃ mahāpṛthivyapsu pratiṣṭhitā / āpo vāyau pratiṣṭhitāḥ / vāyurākāśe pratiṣṭhitaḥ / apratiṣṭhitaṃ cākāśama / evameṣāṃ caturṇā dhātūnāṃ pṛthivīdhātorabdhātorvāyudhātorākāśadhātureva balī yo dṛḍho 'calo 'nupacayo 'napacayo 'nutpanno 'niruddhaḥ sthitaḥ svarasayogena / tatra ya ete trayo dhātavasta utpādabhaṅgayuktā anavasthitā acirasthāyinaḥ / dṛśyata eṣāṃ vikāro na punarākāśadhātoḥ kaścidvikāraḥ / evameva ( Rgv 45 ) skandhadhātvāyatanāni karmakleśapratiṣṭhitāni / karmakleśā ayoniśomanaskārapratiṣṭhitāḥ / ayoniśomanaskāraḥ prakṛtipariśuddhipratiṣṭhitaḥ / tata ucyate prakṛtiprabhāsvaraṃ cittamāgantukairupakleśairupakliśyata iti / tatra paścādyo 'yoniśomanaskāro ye ca karmakleśā yāni ca skandhadhātvāyatanāni sarva ete dharmā hetupratyayasaṃgṛhītā utpadyante hetupratyayavisāmagrayā nirudhyante / yā punaḥ sā prakṛtistasyā na heturna pratyayo na sāmagrī notpādo na nirodhaḥ / tatra yathākāśadhātustathā prakṛtiḥ / yathā vāyudhātustathāyoniśomanasikāraḥ / yathābdhātustathā karmakleśāḥ / yathā pṛthivīdhātustathā skandhadhātvāyatanāni / tata ucyante sarvadharmā asāramūlā apratiṣṭhānamūlāḥ śuddhamūlā amūlamūlā iti / uktamaśuddhāvasthāyāmavikāralakṣaṇamārabhya prakṛterākāśadhātusādharmya tadāśritasyāyoniśomanasikārasya karmakleśānāṃ ca hetulakṣaṇamārabhya vāyudhātusādharmyamabdhātusādharmya ca tatprabhavasya skandhadhātvāyatanasya vipākalakṣaṇamārabhya pṛthivīdhātusādharmyam / tadvibhavakāraṇasya tu mṛtyuvyādhijarāgnerupasargalakṣaṇamārabhya tejodhātusādharmya noktamiti taducyate / trayo 'gnayo yugānte 'gnirnārakaḥ prākṛtaḥ kramāt / trayastra upamā teyā mṛtyuvyādhijarāgnayaḥ // 65 // tribhiḥ kāraṇairyathākramaṃ mṛtyuvyādhijarāṇāmagnisādharmya veditavyam / ṣaḍāyatananirmamīkaraṇato vicitrakāraṇānubhavanataḥ saṃskāraparipākopanayanataḥ / ebhirapi mṛtyuvyādhijarāgnibhiravikāratvamārabhya tathāgatadhātoraśuddhāvasthāyāmidamuktam / lokavyavahāra epa bhagavan mṛta iti vā jāta iti ( Rgv 46 ) vā / mṛta iti bhagavannindriyoparodha eṣaḥ / jāta iti bhagavan navānāmindriyāṇāṃ prādurbhāva eṣa / na kṣunarbhagavaṃstathāgatagarbho jāyate vā jīryati vā mriyate vā cyavate votpadyate vā ! tatkasmāddheto / saṃskṛtalakṣaṇaviṣayavyativṛtto bhagavaṃstathāgatagarbho nityo dhruvaḥ śivaḥ śāśvata iti / tatrāśuddhaśuddhāvasthāyāmavikārārthamārabhya ślokaḥ / nirvṛttivyuparamarugjarāvimuktā asyaiva prakṛtimananyathāvagamya / janmādivyasanamṛte 'pi tannidānaṃ dhīmanto jagati kṛpodayādbhajante // 66 // anena kiṃ darśayati / mṛtyuvyādhijarāduḥkhamūlamāryairapoddhṛtam / karmakleśavaśājjātistadabhāvānna teṣu tat // 67 // asya khalu mṛtyuvyādhijarāduḥkhavahreraśuddhāvasthāyāmayoniśomanasikārakarmakleśapūrvikā jātirindhanamivopādānaṃ bhavati / yasya manomayātmabhāvapratilabdheṣu bodhisattveṣu śuddhāśuddhāvasthāyāmatyantamanābhāsagamanāditarasyātyantamanujjvalanaṃ prajñāyate / ( Rgv 47 ) janmamṛtyujarāvyādhīn darśayanti kṛpātmakāḥ / jātyādivi nivṛttāśca yathābhūtasya darśanāt // 68 // kuśalamūlasaṃyojanāddhi bodhisattvoḥ saṃcintyopapattivaśitāsaṃniḥśrayeṇa karuṇayā traidhātuke saṃśliṣyante / jātimapyupadarśayanti jarāmapi vyādhimapi maraṇamapyupadarśayanti / na ca teṣāmime jātyādayo dharmāḥ saṃvidyante / yathāpi tadasyaiva dhātoryathābhūtamajātyanutpattidarśanāt / sā punariyaṃ bodhisattvavasthā vistareṇa yathāsūtramanugantavyā / yadāha / katame ca te saṃsārapravartakāḥ kuśalamūlasaṃprayuktāḥ kleśāḥ / yaduta puṇyasaṃbhāraparyeṣṭyatṛptatā / saṃcintyabhavopapattiparigrahaḥ / buddhasamavadhānaprārthanā / sattvaparipākāparikhedaḥ / saddharmaparigrahodyogaḥ / sattvakiṃkaraṇīyotsukatā / dharmarāgānuśayānutsargaḥ / pāramitāsaṃyojanānāmaparityāgaḥ / ityete sāgaramate kuśalamūlasaṃprayuktāḥ kleśā yairbodhisattvāḥ saṃśliṣyante / na khalu kleśadoṣairlipyante / āha punaḥ / yadā bhagavan kuśalamūlāni tatkena kāraṇena kleśā ityucyante / āha / tathā hi sāgaramate ebhirevaṃrūpaiḥ kleśairbodhisattvāstraidhātuke śliṣyante / kleśasaṃbhūtaṃ ca traidhātukam / tatra bodhisattvā upāyakauśalena ca kuśalamūlavalānvādhānena ca saṃcintya traidhātuke śliṣyante / tenocyante kuśalamūlasaṃprayuktāḥ kleśā iti / yāvadeva traidhātuke śleṣatayā na punaścittopakleśatayā / syādyathāpi nāma sāgaramate śreṣṭhino gṛhapatereka putraka iṣṭaḥ kāntaḥ priyo manāpo 'prakṛtikūlo darśanena sa ca dārako bālabhāvena nṛtyanneva mīḍhakūpe prapateta / atha te tasya dārakasya mātṛjñātayaḥ paśyeyustaṃ dārakaṃ mīḍhakūpe prapatitam / dṛṣṭvā ca gambhīraṃ niśvaseyuḥ śoceyuḥ parideveran / na punastaṃ mīḍhakūpamavaruhya ( Rgv 48 ) taṃ dārakamadhyālamberan / atha tasya dārakasya pitā taṃ pradeśamāgacchet / sa paśyetaikaputrakaṃ mīḍhakūpe prapatitaṃ dṛṣṭvā ca śīghraśīghraṃ tvaramāṇarūpa ekaputrakādhyāśayapremānunoto 'jugupsamānastaṃ mīḍhakūpamavaruhyaikaputrakamabhyutkṣipet / iti hi sāgaramate upamaiṣā kṛtā yāvadevārthasya vijñaptaye / kaḥ prabandho draṣṭavyaḥ / mīḍhakūpa iti sāgaramate traidhātukasyaitadadhivacanam / ekaputraka iti sattvānāmetadadhivacanam / sarvasattveṣu hi bodhisattvasyaikaputrasaṃjñā pratyupasthitā bhavati / mātṛjñātaya iti śrāvakapratyekabuddhayānīyānāṃ pudgalānāmetadadhivacanaṃ ye saṃsāraprapatitān sattvān dṛṣṭvā śocanti paridevante na punaḥ śamarthā bhavantyabhyutkṣeptum / śreṣṭhī gṛhapatiriti bodhisattvasyaitadadhivacanaṃ yaḥ śucirvimalo nirmalacitto 'saṃskṛtadharmapratyakṣagataḥ saṃcintya traidhātuke pratisaṃdadhāti sattvaparipākārtham / seyaṃ sāgaramate bodhisattvasya mahākaruṇā yadatyantaparimuktaḥ sarvabandhanebhyaḥ punareva bhavopapattimupādadāti / upāyakauśalyaprajñāparigṛhītaśca saṃkleśairna lipyate / sarva kleśabandhaprahāṇāya ca sattvebhyo dharma deśayatīti / tadanena sūtrapadanirdeśena parahītakriyārtha vaśino bodhisattvasya saṃcintyabhavopapattau kuśalamūlakaruṇāvalābhyāmupaśleṣādupāyaprajñābalābhyāṃ ca tadasaṃkleśādaśuddhaśuddhāvasthā paridīpitā / tatra yadā bodhisattvo yathābhūtājātyanutpattidarśanamāgamya tathāgatadhatorimāṃ bodhisattvadharmatāmanuprāpnoti tathā vistareṇa yathāsūtramanugantavyam / yadāha / paśya sāgaramate dharmāṇāmasāratāmakārakatāṃ nirātmatāṃ niḥsattvatāṃ ( Rgv 49 ) nirjīvatāṃ niḥpudgalatāmasvāmikatām / yatra hi nāma yatheṣyante tathā viṭhapyante viṭhapitāśca samānā na cetayanti na prakalpayanti / imāṃ sāgaramate dharmaviṭhapanāmadhimucya bodhisattvo na kasmiṃściddharme parikhedamutpādayati / tasyaiva jñānadarśanaṃ śuci śuddhaṃ bhavati / nātra kaścidupakāro vāpakāro vā kriyata iti / evaṃ ca dharmāṇāṃ dharmatāṃ yathābhūtaṃ prajānāti / evaṃ ca mahākaruṇāsaṃnāhaṃ na tyajati / syādyathāpi nāma sāgaramata'nargha viḍūryamaṇiratnaṃ svavadāpitaṃ supariśuddhaṃ suvimalaṃ kardamaparikṣiptaṃ varṣasahasramavatiṣṭheta / tadvarṣasahasrātyayena tataḥ kardamādabhyutkṣipya loḍyeta payavadāyeta / tatsudhautaṃ pariśodhitaṃ paryavadāpitaṃ samānaṃ tameva śuddhavimalamaṇiratnasvabhāvaṃ na jahyāt / evameva sāgaramate bodhisattvaḥ sattvānāṃ prakṛtiprabhāsvaratāṃ cittasya prajānāti / tāṃ punarāgantuko pakleśopakliṣṭāṃ paśyati / tatra bodhisattvasyaivaṃ bhavati / naite kleśāḥ sattvānāṃ cittaprakṛtiprabhāsvaratāyāṃ praviṣṭāḥ / āgantukā ete kleśā abhūtaparikalpasamutthitāḥ / śaknuyāmahaṃ punareṣāṃ sattvānāmāgantukleśāpanayanāya dharma deśayitumiti / evamasya nāvalīyanācittamutpadyate / tasya bhūyasyā mātrayā sarvasattvānāmantike pramokṣacittotpāda utpadyate / evaṃ cāsya bhavati / naiteṣāṃ kleśānāṃ kiṃcidvalaṃ sthāma vā / abalā durbalā ete kleśāḥ / naiteṣāṃ kiṃcidbhūtapratiṣṭhānam / abhūtaparikalpita ( Rgv 50 ) ete kleśāḥ / te yathābhūtayoniśomanasikāranirīkṣitā na kupyanti / te 'smābhistathā pratyavekṣitavyā yathā na bhūyaḥ śliṣyeyuḥ / aśleṣo hi kleśānāṃ sādhurna punaḥ śleṣaḥ / yadyahaṃ kleśānāṃ ślipyeya tatkathaṃ kleśabandhanabaddhānāṃ sattvānāṃ kleśabandhanaprahāṇaya dharma deśayeyam / hanta vayaṃ kleśānāṃ ca na śliṣyāmahe kleśabandhanaprahāṇāya ca sattvebhyo dharma śayiṣyāmaḥ / ye punaste saṃsāraprabandhakāḥ kuśalanasaṃprayuktāḥ kleśāsteṣvasmābhiḥ sattvaparipākāya śleṣṭavyamiti / saṃsāraḥ punariha traidhātukapratibimbakamanāsravadhātau manomayaṃ kāyatrayamabhipretam / taddhyanāsravakuśalamūlābhisaṃskṛtatvāt saṃsāraḥ / sāsravakarmakleśānabhisaṃskṛtatvānnirvāṇamapi tat / yadadhikṛtyāha / tasmādbhagavannasti saṃskṛto 'pyasaṃskṛto 'pi saṃsāraḥ / asti saṃskṛtamapyasaṃskṛtamapi nirvāṇamiti / tatra saṃskṛtā saṃskṛtasaṃsṛṣṭacittacaitasikasamudācārayogādiyamaśuddhaśuddhāvasthetyucyate / sā punarāsravakṣayābhijñābhimukhyasaṅgaprajñāpāramitabhāvanayā mahākaruṇābhāvanayā ca sarvasattvadhātuparitrāṇāya tadasākṣātkaraṇādābhimukhyāṃ bodhisattvabhūmau prādhānyena vyavasthāpyate / yathoktamātravakṣayajñānamārabhya nagarodāharaṇam / evameva kulaputra bodhisattvo manatā yatnena mahata vīryeṇa dṛḍhayādhyāśayapratipattyā pañcābhijñā utpādayati / tasya dhyānābhijñaparikarmakṛtacittasyāsravakṣayo 'bhimukhībhavati / sa mahākaruṇācittotpādena sarvasattvaparitrāṇāyāsravakṣayajñāne parijayaṃ kṛtvā punarapi ( Rgv 51 ) suparikarmakṛtacetāḥ ṣaṣṭhyāmasaṅgaprajñotpādādāsravakṣaye 'bhimukhībhavati / evamasyāmābhimukhyāṃ bodhisattvabhūmāvāsravakṣayasākṣātkaraṇavaśitvalābhino bodhisattvasya viśuddhāvasthā / paridīpitā / tasyaivamātmanā samyakpratipannasya parānapi cāsyāmeva samyakpratipattau sthāpayiṣyāmīti mahākaruṇayā vipratipannasattvaparitrāṇābhiprāyasya śamasukhānāsvādanatayā tadupāyakṛtaparijayasya saṃsārābhimukhasattvāpekṣayā nirvāṇavimukhasya bodhyaṅgaparipūraṇāya dhyānairvihṛtya punaḥ kāmadhātau saṃcintyopapattiparigrahaṇato yāvadāśu sattvānāmarthaṃ kartukāmasya vicitratiryagyonigatajātakaprabhedena pṛthagjanātmabhāvasaṃdarśanavibhutvalābhino 'viśuddhāvasthā paridīpitā / aparaḥ ślokārthaḥ dharmatāṃ prativicyemāmavikārāṃ jinātmajaḥ / dṛśyate yadavidyāndhairjātyādiṣu tadadbhūtam // 69 // ata eva jagadvandhorupāyakaruṇe pare / yadāryagocaraprāpto dṛśyate bālagocare // 70 // sarvalokavyatīto 'sau na ca lokādviniḥsṛtaḥ / loke carati lokārthamalipto laukikairmalaiḥ // 71 // yathaiva nāmbhasā padmaṃ lipyate jātamambhasi / tathā loke 'pi jāto 'sau lokadharmairna lipyate // 72 // ( Rgv 52 ) nityojjvalitabuddhiśca kṛtyasaṃpādane 'gnivat / śāntadhyānasamāpattipratipannaśca sarvadā // 73 // pūrvāvedhavaśāt sarvavikalpāpagamācca saḥ / na punaḥ kurute yatnaṃ paripākāya dehinām // 74 // yo yathā yena vaineyo manyate 'sau tathaiva tat / deśanyā rūpakāyābhyāṃ caryayeryāpathena vā // 75 // anābhogena tasyaivamavyāhatadhiyaḥ sadā / jagatyākāśaparyante sattvārthaḥ saṃpravartate // 76 // etāṃ gatimanuprāpto bodhisattvastathāgataiḥ / samatāmeti lokeṣu sattvasaṃtāraṇaṃ prati // 77 // atha cāṇoḥ pṛthivyāśca gospadasyodadheśca yat / antaraṃ bodhisattvānāṃ buddhasya ca tadantaram // 78 // eṣāṃ daśānāṃ ślokānāṃ yathākramaṃ navabhiḥ ślokaiḥ pramuditāyā bodhisattvabhūmeradhaśca saṃkleśaparamatāṃ daśamena ślokena dharmameghāyā bodhisattvabhūmerūrdhvaṃ viśuddhiparamatāmupanidhāya samāsataścaturṇāṃ bodhisattvānāṃ daśasu bodhisattvabhūmiṣu viśuddhiraviśuddhiśca parīdīpitā / catvāro bodhisattvāḥ prathamacittotpādikaḥ / caryāpratipannaḥ / avaivartikaḥ / ekajātipratibaddha iti / tatra prathamadvitīyābhyāṃ ślokābhyāmanādikālikamadṛṣṭapūrvaprathamalokottaradharmatāprativedhāta pramuditāyāṃ bhūmau prathamacittotpādikabodhisattvagaṇaviśuddhi lakṣaṇaṃ paridīpitam / tritīyacaturthābhyāṃ ślokābhyāmanupaliptacaryācaraṇādvimalāṃ ( Rgv 53 ) bhūmimupādāya yāvadadūraṃgamāyāṃ bhūmau caryāpratipannabodhisattvaguṇaviśuddhilakṣaṇaṃ paridīpitam / pañcamena ślokena nirantaramahabodhisamudāgamaprayogasamādhiṣu vyavasthitatvādacalāyāṃ bhūmāvavaivartikabodhisattvaguṇaviśuddhilakṣaṇaṃ paridīpitam / ṣaṣṭhena saptamenāṣṭamena ca ślokena sakalasvaparārthasaṃpādanopāyaniṣṭhāgatasya buddhabhūmyekacaramajanmapratibaddhatvādanuttaraparamābhisaṃbodhiprāpterdharmameghāyāṃ bodhisattvabhūmāvekajātipratibaddhabodhisattvaguṇaviśuddhilakṣaṇaṃ paridīpitam / navamena daśamena ca ślokena parārthamātmārtha cārabhya niṣṭhāgatabodhisattvatathāgatayorguṇaviśuddheraviśeṣo viśeṣaśca paridīpitaḥ / tatra suviśuddhā vasthāyāmavikārārthamārabhya ślokaḥ / ananyathātmākṣayadharmayogato jagaccharaṇyo 'naparāntakoṭitaḥ / sadādvayo 'sāvavikalpakatvato 'vināśadharmāpyakṛtasvabhāvataḥ // 79 // anena kiṃ darśayati / na jāyate na mriyate bodhyate no na jīryate / sa nityatvāddhruvatvācca śivatvācchāśvatatvataḥ // 80 // na jāyate sa nityatvādātmabhāvairmanomayaiḥ / acintyapariṇāmena dhruvatvān mriyate na saḥ // 81 // ( Rgv 54 ) vāsanāvyādhibhiḥ sūkṣmairbādhyate na śivatvataḥ / anāsravābhisaṃskāraiḥ śāśvatatvānna jīryate // 82 // sakha lveṣa tathāgatathāturbuddhabhūmāvatyantavimalaviśuddhaprabhāsvaratāyāṃ svaprakṛtau sthitaḥ pūrvāntamupādāya nityatvānna punarjāyate manomayairātmabhāvaiḥ / aparāntamupādāya dhruvatvānna punarmriyate 'cintyapāriṇāmikyā cyutyā / pūrvāparāntamupādāya śivatvānna punarvādhyate 'vidyāvāsabhūmiparigraheṇa / yaścaivamanarthāpatitaḥ sa śāśvatatvānna punarjīryatyanāsravakarmaphalapariṇāmena / tatra dvābhyāmatha dvābhyāṃ dvābhyāṃ dvābhyāṃ yathākramam / padābhyāṃ nityatādyartho vijñeyo 'saṃskṛte pade // 83 // tadeṣāmasaṃskṛtadhātau caturṇā nityadhruvaśivaśāśvapadānāṃ yathākramamekaikasya padasya dvābhyāṃ dvābhyāmuddeśanirdeśapadābhyāmarthapravibhāgo yathāsūtramanugantavyaḥ / yadāha / nityo 'yaṃ śāriputra dharmakāyo 'nanyatvadharmākṣayadharmatayā / dhruvo 'yaṃ śāriputradharmakāyo dhruvaśaraṇo 'parāntakoṭīsamatayā / śivo 'yaṃ śāriputra dharmakāyo 'dvayadharmāvikalpadharmatayā / śāśvato 'yaṃ śāriputra dharmakāyo 'vināśadharmākṛtrimadharmatayeti / ( Rgv 55 ) asyāmeva viśuddhāvasthāyāmatyantavyavadā naniṣṭhāgamanalakṣaṇasya tathāgatagarbhasyā saṃbhedārthamārabhya ślokaḥ / sa dharmakāyaḥ sa tathāgato yatastadāryasatyaṃ paramārthanirvṛtiḥ / ato na buddhatvamṛte 'rkaraśmivad guṇāvinirbhāgatayāsti nirvṛtiḥ // 84 // tatra pūrvaślokārdhena ki darśayati / dharmakāyādiparyāyā veditavyāḥ samāsataḥ / catvāro 'nāsrave dhātau caturarthaprabhedataḥ // 85 // samāsato 'nāsrave dhātau tathāgatagarbhe caturo 'rthānadhikṛtya catvāro nāmaparyāyā veditavyāḥ / catvāro 'rthāḥ katame / buddhadharmāvinirbhāgastadgotrasya tathāgamaḥ / amṛṣāmoṣadharmitvamādiprakṛtiśāntatā // 86 // buddhadharmāvinirbhāgārthaḥ / yamadhikṛtyoktam / aśūnyo bhagavaṃstathāgatagarbho gaṅgāanadīvālukāvyativṛttairavinirbhāgairamuktajñairacintyairbuddhadharmairiti / tadgotrasya prakṛteracintyaprakārasamudāgamārthaḥ / yamadhikṛtyoktam / ṣaḍāyatanaviśeṣaḥ sa tādṛśaḥ paraṃparāgato 'nādikāliko dharmatāpratilabdha iti / amṛṣāmopārthaḥ / yamadhikṛtyoktam / tatra paramārthasatyaṃ yadidamamoṣadharmi nirvāṇam / tatkasmāddhetoḥ / nityaṃ tadgotraṃ samadharmatayeti / atyantopaśamārthaḥ / yamadhikṛtyoktam / ādiparinirvṛta eva tathāgato 'rhan samyaksaṃbuddho 'nutpanno 'niruddha ( Rgv 56 ) iti / eṣu caturṣvartheṣu yathāsaṃkhyāmima catvāro nāmaparyāyā bhavanti / tadyathā dharmakāyastathāgata paramārthasatyaṃ nirvāṇamiti / yata evamāha / tathāgatagarbha iti śāriputra dharmakāyasyaitadadhivacanamiti / nānyo bhagavaṃstathāgato 'nyo dharmakāyaḥ / dharmakāya eva bhagavaṃstathāgata iti / duḥkhanirodhanāmnā bhagavannevaṃguṇasamanvāgatastathāgatadharmakāyo deśita iti / nirvāṇadhāturiti bhagavaṃstathāgatadharmakāyasyaitadadhivacanamiti / tatrāpareṇa ślokārdhena kiṃ darśayati / sarvākārābhisaṃbodhiḥ savāsanamalloddhṛtiḥ / buddhatvamatha nirvāṇamadvayaṃ paramārthataḥ // 87 // yata ete catvāro 'nāsravadhātuparyāyāstathāgatadhātāvekasminnabhinne 'rthe samavasaranti / ata eṣāmekārthatvādadvayadharmanayamukhena yacca sarvākārasarvadharmābhisaṃbodhādruddhatvamityuktaṃ yacca mahābhisaṃbodhāt savāsanamalaprahāṇānnirvāṇamityuktametadubhayamanāsrave dhātāvadvayamiti draṣṭavyamabhinnamacchinnam / sarvākārairasaṃkhyeyairacintyairamalairguṇaiḥ / abhinnalakṣaṇo mokṣo yo mokṣaḥ sa tathāgata iti // yaduktamarhatpratyekabuddhaparinirvāṇamadhikṛtya / nirvāṇamiti bhagavannupāya eṣa tathā gatānāmiti / anena dīrghādhvapariśrāntānāmaṭavīmadhye nagaranirmāṇavadavivartanopāya eṣa dharmaparameśvarāṇāṃ samyaksaṃbuddhānāmiti paridīpitam / nirvāṇādhigamād ( Rgv 57 ) bhagavaṃstathāgatā bhavantyarhantaḥ samyaksaṃbuddhāḥ sarvāprameyācintyaviśuddhiniṣṭhāgataguṇasamanvāgatā iti / anena caturākāraguṇaniṣpatsvasaṃbhinnalakṣaṇaṃ nirvāṇamadhigamya tadātmakāḥ samyaksaṃbuddhā bhavantīti / buddhatvanirvāṇayoravinirbhāgaguṇayogāduddhatvamantareṇa kasyacinnirvāṇādhigamo nāstīti paridīpitam / tatra tathāgatānāmanāsrave dhātau sarvākāravaropetaśūnyatābhinirhārataścitrakaradṛṣṭāntena guṇasarvatā veditavyā / anyonyakuśalā yadvadbhaveyuścitralekhakāḥ / yo yadaṅgaṃ prajānīyāttadanyo nāvadhārayet // 88 // athe tebhyaḥ prabhū rājā prayacchedduṣyamājñayā / sarvairevātra yuṣmābhiḥ kāryā pratikṛtirmama // 89 // tatastasya pratiśrutya yuñjeraṃścitrakarmaṇi / tatraiko vyabhiyuktānāmanyadeśagato bhavet // 90 // deśāntaragate tasmin pratimā tadviyogataḥ / na sā sarvāṅgasaṃpūrṇā bhavedityupamā kṛtā // 91 // lekhakā ye tadākārā dānaśīlakṣamādayaḥ / sarvākāravaropetā śūnyatā pratimocyate // 92 // tatraiṣāmeva dānādīnāmekaikasya buddhaviṣayāparyantaprakārabhedabhinnatvādaparimitatvaṃ veditavyam / saṃkhyāprabhāvābhyāmacintyatvam / mātsaryādivipakṣamalavāsanāpakarṣitatvādviśuddhiparamatvamiti / tatra sarvākāravaropetaśūnyatāsamādhimukhabhāvanayānutpattikadharmalābhādacalāyāṃ bodhisattvabhūmāvavikalpāniśchidranirantarasvarasavāhimārgajñānasaṃniśrayeṇa ( Rgv 58 ) tathāgatānāmanāsrave dhātau guṇasarvatā samudāgacchati / sādhumatyāṃ bodhisattvabhūmāvasaṃkhyeyasamādhidhāraṇīmukhasamudrairaparimāṇabuddhadharmaparigrahajñānasaniśrayeṇa guṇāprameyatā samudāgacchati / dharmameghāyāṃ bodhisattvabhūmau sarvatathāgatagṛhyasthānāviparokṣajñānasaṃniśrayeṇa guṇācintyatā samudāgacchati / tadanantaraṃ buddhabhūbhyadhigamāya sarvasavāsanakleśajñeyāvaraṇavimokṣajñānasaṃniśrayeṇa guṇaviśuddhiparamatā samudāgacchati / yat eṣu caturṣu bhūmijñānasaṃniśrayeṣvarhatpratyekabuddhā na saṃdṛśyante tasmātte dūrībhavanti caturākāraguṇapariniṣpattyasaṃbhinnalakṣaṇān nirvāṇadhātorityuktam / prajñājñānavimuktīnāṃ dīptispharaṇaśuddhitaḥ / abhedataśca sādharmyaṃ prabhāraśmyarkamaṇḍalaiḥ // 93 // yayā prajñayā yena jñānena yayā vimuktyā sa caturākāraguṇaniṣpattyasaṃbhinnalakṣaṇo nirvāṇadhātuḥ sūcyate tāsāṃ yathākramaṃ tribhirekena ca kāraṇena caturvidhamādityasādharmya paridīpitam / tatra buddhasāntānikyā lokottaranirvikalpāyāḥ paramajñeyatattvāndhakāravidhamanapratyupasthānatayā prajñāyā dīptisādharmyam / tatpṛṣṭhalabdhasya sarvajñajñānasya sarvākāraniravaśeṣajñeyavastupravṛttatayā raśmijālaspharaṇasādharmyam / tadubhayāśrayasya cittaprakṛtivimukteratyantavimalaprabhāsvaratayārkamaṇḍalaviśuddhisādharmyam / tisṛṇāmapi dharmadhātvasaṃbhedesvabhāvatayā tattrayāvinirbhāgasādharmyamiti / ato 'nāgamya buddhatvaṃ nirvāṇaṃ nādhigamyate // na hi śakyaḥ prabhāraśmī nirvṛjya prekṣituṃ raviḥ // 94 // ( Rgv 59 ) yata evamanādi sāṃnidhyasvabhāvaśubhadharmopahite dhātau tathāgatānāmavinirbhāgaguṇadharmatvamato na tathāgatatvamasaṅgāpratihataprajñājñānadarśanamanāgamya sarvāvaraṇavimuktilakṣaṇasya nirvāṇadhātoradhigamaḥ sākṣātkaraṇamupapadyate prabhāraśmyadarśina iva sūryamaṇḍaladarśanam / ata evamāha / na hi bhagavan hīnapraṇītadharmāṇāṃ nirvāṇādhigamaḥ / samadharmāṇāṃ bhagavan nirvāṇādhigamaḥ / samajñānānāṃ samavimuktīnāṃ samavimuktijñānadarśanānāṃ bhagavan nirvāṇādhigamaḥ / tasmādbhagavan nirvāṇadhāturekarasaḥ samarasa ityucyate / yaduta vidyāvimuktiraseneti / jinagarbhavyasthānamityevaṃ daśaṃdhoditam / tatkleśakośagarbhatvaṃ punarjñeyaṃ nidarśanaiḥ // 95 // ityetadaparāntakoṭisamadhruvadharmatāsaṃvidyamānatāmadhikṛtya daśavidhenārthena tathāgata garbhavyavasthānamuktam / punaranādisāṃnidhyāsaṃbaddha svabhāvakleśakośatāmanādisāṃnidhyasaṃbaddha svabhāvaśubhadharmatāṃ cādhikṛtya navabhirudāharaṇairaparyantakleśakośakoṭīgūḍhastathāgatagarbha iti yathāsūtramanugantavyam / navodāharaṇāni katamāni / buddhaḥ kupadme madhu makṣikāsu tuṣesu sārāṇya śucau suvarṇam / ( Rgv 60 ) nidhiḥ kṣitāvalpaphale 'ṅkurādi praklinnavastreṣu jinātmabhāvaḥ // 96 // jaghanyanārījaṭhare nṛpatvaṃ yathā bhavenmṛtsu ca ratnabimbam / āgantukakleśamalāvṛteṣu sattveṣu tadvat sthita eṣa dhātuḥ // 97 // padmaprāṇituṣāśu cikṣitiphalatvakpūtivastrāvaras trīduḥkhajvalanābhitaptapṛthivīdhātuprakāśā malāḥ / buddhakṣaudrasusārakāñcananidhinyagrodharatnākṛti- dvīpāgrādhiparatnabimbavimalaprakhyaḥ sa dhātuḥ paraḥ // 98 // kutsitapadmakośasadṛśāḥ kleśāḥ / buddhavattathāgatadhāturiti / yathā vivarṇāmbujagarbhaveṣṭitaṃ tathāgataṃ dīptasahasralakṣaṇam / naraḥ samīkṣyāmaladivyalocano vimocayedambujapattrakośataḥ // 99 // vilokya tadvat sugataḥ svadharmatāmavīcisaṃstheṣvapi buddhacakṣuṣā / vimocayatyāvaraṇādanāvṛto 'parāntakoṭīsthitakaḥ kṛpātmakaḥ // 100 // yadvat syādvijugupsitaṃ jalaruhaṃ saṃmiñji taṃ divyadṛk tadgarbhasthitamabhyudīkṣya sugataṃ patrāṇi saṃchedayet / ( Rgv 61 ) rāgadveṣamalādikośanivṛtaṃ saṃbuddhagarbhaṃ jagat kāruṇyādavalokya tannivaraṇaṃ nirhanti tadvanmuniḥ // 101 // kṣudraprāṇākasadṛśāḥ kleśāḥ / kṣaudravattathāgatadhāturiti / yathā madhu prāṇigaṇopagūḍhaṃ vilokya vidvān puruṣastadarthī / samantataḥ prāṇigaṇasya tasmādupāyato 'pakramaṇaṃ prakuryāt // 102 // sarvajñacakṣurviditaṃ maharṣirmadhūpamaṃ dhātumimaṃ vilokya / tadāvṛtīnāṃ bhramaropamānāmaśleṣamātyantikamādadhāti // 103 // yadvat prāṇisahasrakoṭīniyutairmadhvāvṛtaṃ syānnaro madhvarthī vinihatya tānmadhukarānmadhvā yathākāmataḥ / kuryātkāryamanāsravaṃ madhunibhaṃ jñānaṃ tathā dehiṣu kleśāḥ kṣudranibhā jinaḥ puruṣavat tadghātane kovidaḥ // 104 // bahistuṣasadṛśāḥ kleśāḥ / antaḥsāravattathā gatadhāturiti / dhānyeṣu sāraṃ tuṣasaṃprayuktaṃ nṛṇāṃ na ya[dva]tparibhogameti / bhavanti ye 'nnādibhirarthinastu te tattuṣebhyaḥ parimocayanti // 105 // ( Rgv 62 ) sattveṣvapi kleśamalopasṛṣṭamevaṃ na tāvatkurute jinatvam / saṃbuddhakāryaṃ tribhave na yāvadvimucyate kleśamalopasargāt // 106 // yadvat kaṅgukaśālikodravayavavrīhiṣvamuktaṃ tuṣāt sāraṃ khāḍyasusaṃskṛtaṃ na bhavati svādūpabhojyaṃ nṛṇām // tadvat kleśatuṣādaniḥsṛtavapuḥ sattveṣu dharmeśvaro dharmaprītirasaprado na bhavati kleśakṣudhārte jane // 107 // aśucisaṃkāradhānasadṛśāḥ kleśāḥ / suvarṇavattathāgatadhāturiti / yathā suvarṇaṃ vrajato narasya cyutaṃ bhavetsaṃkarapūtidhāne / bahūni tadvarṣaśatāni tasmin tathaiva tiṣṭhedavināśadharmi // 108 // taddevatā divyaviśuddhacakṣurvilokya tatra pravadennarasya / suvarṇamasminnavamagraratnaṃ viśodhya ratnena kuruṣva kāryam // 109 // dṛṣṭvā muniḥ sattvaguṇaṃ tathaiva kleśeṣvamekṣyapratimeṣu magnam / ( Rgv 63 ) tatkleśapaṅkavyavadānahetordharmāmbuvarṣaṃ vyasṛjat prajāsu // 110 // yadvat saṃkarapūtidhānapatitaṃ cāmīkaraṃ devatā dṛṣṭvā dṛśyatamaṃ nṛṇāmupadiśet saṃśodhanārthaṃ malāt / tadvat kleśamahāśuciprapatitaṃ saṃbuddharatnaṃ jinaḥ sattveṣu vyavalokya dharmamadiśa[tta]cchuddhaye dehinām // 111 // pṛthivītalasadṛśāḥ kleśāḥ / ratnanidhāna vattathāgatadhāturiti / yathā daridrasya narasya veśmanyantaḥ pṛthivyāṃ nidhirakṣayaḥ syāt / vidyānna cainaṃ sa naro na cāsminneṣo 'hamasmīti vadennidhistam // 112 // tadvanmano 'ntargatamapya cintyamakṣayyadharmāmalaratnakośam / abudhyamānānubhavatyajasraṃ dāridrayaduḥkhaṃ bahudhā prajeyam // 113 // yadvadratnanidhirdaridrabhavanābhyantargataḥ syānnaraṃ na brūyādahamasmi ratnanidhirityevaṃ na vidyānnaraḥ / tadvaddharmanidhirmanogṛhagataḥ sattvā daridropamās teṣāṃ tatpratilambhakāraṇamṛṣirloke samutpadyate // 114 // tvakkośasadṛśāḥ kleśāḥ / bījāṅkuravattathāgatadhāturiti / yathāmratālādiphale drumāṇāṃ bījāṅkuraḥ sannavināśadharmī / ( Rgv 64 ) uptaḥ pṛthivyāṃ salilādiyogāt kramādupaiti drumarājabhāvam // 115 // sattveṣvavidyā diphalatvagantaḥkośāvanaddhaḥ śubhadharmadhātuḥ / upaiti tattatkuśalaṃ pratītya krameṇa tadvanmunirājabhāva // 116 // ambvādityāgabhastivāyupṛthivīkālāmbarapratyayair yadvat tālaphalāmrakośavivarādutpadyate pādapaḥ / sattvakleśaphalatvagantaragataḥ saṃbuddhabījāṅkuras tadvadvṛddhimupaiti dharmaviṭapastaistaiḥ śubhapratyayaiḥ // 117 // pūtivastrasadṛśaḥ kleśāḥ / ratnavigrahavattathāgatadhāturiti / bimbaṃ yathā ratnamayaṃ jinasya durgandhapūtyambarasaṃniruddham / dṛṣṭvavojjhitaṃ vartmani devatāsya muktyai vadedadhvagametamartham // 118 // nānāvidhakleśamalopagūḍhamasaṅgacakṣuḥ sugatātmabhāvam / vilokya tiryakṣvapi advimuktiṃ pratyabhyupāyaṃ vidadhāti tadvat // 119 // yadvadratnamayaṃ tathāgatavapurdurgandhavastrāvṛtaṃ vartmanyujjñitamekṣya divyanayano muktyai nṛṇāṃ darśayet / ( Rgv 65 ) tadvat kleśavipūtivastranivṛtaṃ saṃsāravartmojjhitaṃ tiryakṣu vyavalokya dhātumavadaddharmaṃ vimuktyai jinaḥ // 120 // āpannasattvanārisadṛśāḥ kleśāḥ / kalalamahābhūtagatacakravartivattathāgatadhāturiti / nārī yathā kācidanāthabhūtā vasedanāthāvasathe virūpā / garbheṇa rājaśriyamudvahantī na sāvabudhyeta nṛpaṃ svakukṣau // 121 // anāthaśāleva bhavopapattirantarvatīstrīvadaśuddhasattvāḥ / tadgarbhavatteṣvamalaḥ sa dhāturbhavanti yasminsati te sanāthāḥ // 122 // yadvat strī malināmvarāvṛtatanurbībhatsarūpānvitā vindedduḥkhamanāthaveśmani paraṃ garbhāntarasthe nṛpe / tadvat kleśavaśādaśāntamanaso duḥkhālayasthā janāḥ sannātheṣu ca satsvanāthamatayaḥ svātmāntarastheṣvapi // 123 // mṛtpaṅkalepasadṛśāḥ kleśāḥ / kanakabimbavattathāgatadhāturiti / hemno yathāntaḥkvathitasya pūrṇaṃ bimbaṃ bahirmṛnmayamekṣya śāntam / ( Rgv 66 ) antarviśuddhyai kanakasya tajjñaḥ saṃcodayedāvaraṇaṃ bahirdhā // 124 // prabhāsvaratvaṃ prakṛtermalānāmāgantukatvaṃ ca sadāvalokya / ratnākarābhaṃ jagadagrabodhirviśodhayatyāvaraṇebhya evam // 125 // yadvannirmaladīptakāñcanamayaṃ bimbaṃ mṛdantargataṃ syācchānta tadavetya ratnakuśalaḥ saṃcodayenmṛttikām / tadvacchāntamavetya śuddhakanakaprakhyaṃ manaḥ sarvavid dharmākhyānanayaprahāravidhitaḥ saṃcodayatyāvṛtim // 126 // udāharaṇānāṃ piṇḍārthaḥ / ambujabhramaraprāṇituṣoccārakṣitiṣvatha / phalatvakpūtivastrastrīgarbhamṛtkośakeṣvapi // 127 // buddhavanmadhuvatsārasuvarṇanidhivṛkṣavat / ratnavigrahavaccakravartivaddhemabimba vat // 128 // sattvadhātorasaṃbaddhaṃ kleśakośeṣvanādiṣu / cittaprakṛtivaimalyamanādimadudāhṛtam // 129 // samāsato 'nena tathāgatagarbhasūtrodāharaṇanirdeśena kṛtsnasya sattvadhātoranādicittasaṃkleśadharmāgantukatvamanādicittavyavadānadharmasahajāvinirbhāgatā ca ( Rgv 67 ) paridīpitā / tata ucyate / cittasaṃkleśāt sattvāḥ saṃkliṣyante cittavyavadānādviśudhyanta iti / tatra katamaścittasaṃkleśo yamadhikṛtya navadhā padmakośādidṛṣṭāntadeśanā / rāgadviḍ mohatattīvraparyavasthāna vāsanāḥ / dṛṅmārgabhāvanāśuddhaśuddhabhūmigatā malāḥ // 130 // padmakośādidṛṣṭāntairnavadhā saṃprakāśitāḥ / aparyantopasaṃkleśakośakoṭyastu bhedataḥ // 131 // samāsata ime na va kleśāḥ prakṛtipariśuddhe 'pi tathāgatadhātau padmakośādaya iva buddhabimbādiṣu sadāgantukatayā saṃvidyante / katame nava / tadyathā rāgānuśayalakṣaṇaḥ kleśaḥ / dveṣānuśayalakṣaṇaḥ / mohānuśayalakṣaṇaḥ / tīvrarāgadveṣamohaparyavasthānalakṣaṇaḥ / avidyāvāsabhūmisaṃgṛhītaḥ / darśanaprahātavyaḥ / bhāvanāprahātavyaḥ / aśuddhabhūmigataḥ / śuddhabhūmigataśca / tatra ye laukikavītarāgasāntānikāḥ kleśā āniñjyasaṃskāropacayahetavo rūpārūpyadhātunirvartakā lokottarajñānavadhyāsta ucyante rāgadveṣamohānuśayalakṣaṇā iti / ye rāgādicaritasattvasāntānikāḥ puṇyāpuṇyasaṃskāropacayahetavaḥ kevalakāmadhātunirvartakā aśubhādibhāvajñānavadhyāsta ucyante tīvrarāgadveṣamohaparyavasthānalakṣaṇā iti / ye 'rhatsāntānikā anāsravakarmapravṛttihetavo vimalamanomayātmabhāvanirvartakāstathāgatabodhijñānavadhyāsta ucyante 'vidyāvāsabhūmisaṃgṛhītā iti / dvividhaḥ śaikṣaḥ pṛthagjana āryaśca / tatra ye pṛthagjanaśaikṣasāṃtānikāḥ prathamalokottaradharmadarśanajñānavadhyāsta ucyante darśanaprahātavyā ( Rgv 68 ) iti / ya āryapudgalaśaikṣasāntānikā yathādṛṣṭalokottaradharmabhāvanājñānavadhyāsta ucyante bhāvanāprahātavyā iti / ye 'niṣṭhāgatabodhisattvasāntānikāḥ saptavidhajñānabhūmivipakṣā aṣṭāmyādibhūmitrayabhāvanājñānavadhyāsta ucyante 'śuddhabhūmigatā iti / ye niṣṭhāgatabodhisattvasāntānikā aṣṭamyādibhūmitrayabhāvanājñānavipakṣā vajropamasamādhijñānavadhyāsta ucyante śuddhabhūmigatā iti / ete nava rāgādayaḥ kleśāḥ saṃkṣepeṇa yathākramam / navabhiḥ padmakośādidṛṣṭāntaiḥ saṃprakāśitāḥ // 132 // vistareṇa punareta eva caturaśītisahasraprakārabhedena tathāgatajñānavadaparyantā bhavanti yairaparyantakleśakośakoṭigūḍhastathāgatagarbha ucyate / bālānāmarhatāmebhiḥ śaikṣāṇāṃ dhīmatāṃ kramāt / malaiścaturbhirekena dvābhyāṃ dvābhyāmaśuddhatā // 133 // yaduktaṃ bhagavatā / sarvasattvāstathāgatagarbha iti / tatra sarvasattvāḥ saṃkṣepeṇocyante caturvidhāstadyathā pṛthagjanā arhantaḥ śaikṣā bodhisattvāśceti / tatraiṣāmanāsrave dhātau yathākramaṃ caturbhirekena dvābhyāṃ dvābhyāṃ ca kleśamalābhyāmaśuddhiḥ paridīpitā / kathaṃ punarime nava rāgādayaḥ kleśāḥ padmakośādisadṛśā veditavyāḥ / kathaṃ ca tathāgatadhātorbuddhabimbādisādharmyamanugantavyamiti / tatpadmaṃ mṛdi saṃbhūtaṃ purā bhūtvā manoramam / aramyamabhavat paścādyathā rāgaratistathā // 134 // bhramarāḥ prāṇīno yadvaddaśanti kupitā bhṛśam / duḥkha janayati dveṣo jāyamānastathā hṛdi // 135 // ( Rgv 69 ) śālyādīnāṃ yathā sāramavacchannaṃ bahistuṣaiḥ / mohāṇḍakośasaṃchannamevaṃ sārārthadarśanam // 136 // pratikūlaṃ yathāmedhyamevaṃ kāmā virāgiṇām / kāmasevānimittatvāt paryutthānānyamedhyavat // 137 // vasudhāntaritaṃ yadvadajñānānnāpnuyurnidhim / svayaṃbhūtvaṃ tathāvidyāvāsabhūmyāvṛtā janāḥ // 138 // yathā bījatvagucchittiraṅkurādikramodayāt / tathā darśanaheyānāṃ vyāvṛttistattvadarśanāt // 139 // hatasatkāyasārāṇāmāryamārgānuṣaṅgataḥ / bhāvanājñānaheyānāṃ pūtivastranidarśanam // 140 // garbhakośamalaprakhyāḥ saptabhūmigatā malā / vikośagarbhavajjñānamavikalpaṃ vipākavat // 141 // mṛtpaṅkalepavajjñeyāstribhūmyanugatā malāḥ / vajropamasamādhānajñānavadhyā mahātmanām // 142 // evaṃ padmādibhistulyā nava rāgādayo malāḥ / dhātorbuddhādisādharmyaṃ svabhāvatrayasaṃgrahāt // 143 // trividhaṃ svabhāvamadhikṛtya cittavyavadānahetostathāgatagarbhasya navadhā buddhābimbādisādharmyamanugantavyam / trividhaḥ svabhāvaḥ katamaḥ / svabhāvo dharmakāyo 'sya tathatā gotramityapi / tribhirekena sa jñeyaḥ pañcabhiśca nidarśanaiḥ // 144 // tribhirbuddhabimbamadhusāradṛṣṭāntairdharmakāyasvabhāvaḥ sa dhāturavagantavyaḥ / ekena suvarṇadṛṣṭāntena tathatāsvabhāvaḥ / pañcabhirnidhitarutnavigrahacakravartikanakabimbadṛṣṭāntaistrividhabuddhakāyotpattigotrasvabhāva ( Rgv 70 ) iti / tatra dharma kāyaḥ katamaḥ / dharmakāyo dvidhā jñeyo dharmadhātuḥ sunirmalaḥ / tanniṣyandaśca gāmbhīryavaicitryanayadeśanā // 145 // dvividho buddhānāṃ dharmakāyo 'nugantavyaḥ / suviśuddhśca dharmadhātoravikalpajñānagocaraviṣayaḥ / sa ca tathāgatānāṃ pratyātmamadhigamadharmamadhikṛtya veditavyaḥ / tatprāptihetuśca suviśuddhadharmadhātuniṣyando yathāvainayikaparasattveṣu vijñaptiprabhavaḥ / sa ca deśanādharmamadhikṛtya veditavyaḥ / deśanā punardvividhā sūkṣmaudārikadharmavyavasthānanayabhedāt / yaduta gambhīrabodhisattvapiṭakadharmavyavasthāna nayadeśanā ca paramārthasatyamadhikṛtya vicitrasūtrageyavyākaraṇagāthodānanidānādivividhadharmavyavasthānanayadeśanā ca saṃvṛtisatyamadhikṛtya / lokottaratvālloke 'sya dṛṣṭāntānupalabdhitaḥ / dhātostathāgatenaiva sādṛśyamupapapāditam // 146 // madhvekarasavat sūkṣmagambhīranayadeśanā / nānāṇḍasāravajjñeyā vicitranayadeśanā // 147 // ityevamebhistribhirbuddhabimbamadhusāradṛṣṭāntaistathāgatadharmakāyena niravaśeṣasattvadhātuparispharaṇārthamadhikṛtya tathāgatasyeme garbhāḥ sarvasattvā itiparidīpitam / na hi sa kaścitsattvaḥ sattvadhātau saīvidyate yastathāgatadharmakāyādvahirākāśadhātoriva rūpam / evaṃ hyāha / ( Rgv 71 ) yathāmbaraṃ sarvagataṃ sada mataṃ tathaiva tatsarvagataṃ sadā matam / yathāmbaraṃ rūpagateṣu sarvagaṃ tathaiva tatsattvagaṇeṣu sarvagamiti // prakṛteravikāritvāt kalyāṇatvādviśuddhitaḥ / hemamaṇḍalakaupamyaṃ tathatāyāmudāhṛtam // 148 // yaccittamaparyantakleśaduḥkhadharmānugatamapi prakṛtiprabhāsvaratayā vikārānudāhṛterataḥ kalyāṇasuvarṇavadananyathābhāvārthena tathatetyucyate / sa ca sarveṣāmapi mithyātvaniyatasaṃtānānāṃ sattvānāṃ prakṛtinirviśiṣṭānāṃ sarvāgantukamalaviśuddhimāgatastathāgata iti saṃkhyāṃ gacchati / evamekena suvarṇadṛṣṭāntena tathatāvyatibhedārthamadhikṛtya tathāgatastathataiṣāṃ garbhaḥ sarvasattvānāmiti paridīpitam / cittaprakṛtiviśuddhyadvayadharmatāmupādāya yathoktaṃ bhagavatā / tatramañjuśrīstathāgata ātmopādānamūlaparijñātāvī / ātmaṃviśuddhyā sarvasattvaviśuddhimanugataḥ / yā cātmaviśuddhiryā ca sattvaviśuddhiradvayaiṣādvaidhikāro ti / evaṃ hyāha / sarveṣāmaviśiṣṭāpi tathatā śuddhimāgatā / tathāgatatvaṃ tasmācca tadgarbhāḥ sarvadehina iti // gotraṃ tad dvividhaṃ jñeyaṃ nidhānaphalavṛkṣavat / anādiprakṛtisthaṃ ca samudānītamuttaram // 149 // ( Rgv 72 ) buddhakāyatrayāvāptirasmādgotradvayānmatā / prathamātprathamaḥ kāyo dvitī yāddvau tu paścimau // 150 // ratnavigrahavajjñeyaḥ kāyaḥ svābhāvikaḥ śubhaḥ / akṛtrimatvāt prakṛterguṇaratnāśrayatvataḥ // 151 // mahādharmādhirājatvāt sāmbhogaścakravartivat / pratibimbasvabhāvatvānnirmāṇaṃ hemabimbavat // 152 // ityevamebhiravaśiṣṭaiḥ pañcabhirnidhitaruratnavigrahacakravartikanakabimbadṛṣṭāntaistri vidhabuddhakāyotpattigotrasvabhāvārthamadhikṛtya tathāgatadhātureṣāṃ garbhaḥ sarvasattvānāmiti paridīpitam / trividhabuddhakāyaprabhāvitatvaṃ hi tathāgatatvam / atastatprāptaye hetustathāgatadhāturiti / hetvartho 'tra dhātvarthaḥ / yata āha / tatra ca sattve sattve tathāgatadhāturutpanno garbhagataḥ saṃvidyate na ca te sattvā budhyante iti / evaṃ hyāha / anādikāliko dhātuḥ sarvadharmasamāśrayaḥ / tasmin sati gatiḥ sarvā nirvāṇādhigamo 'pi ca // tatra kathamanādikālikaḥ / yattathāgatagarbhamevādhikṛtya bhagavatā pūrva koṭirna prajñāyata iti deśitaṃ prajñaptam / dhāturiti / yadāha / yo 'yaṃ bhagavaṃstathāgatagarbho ( Rgv 73 ) lokottaragarbhaḥ prakṛtipariśuddhagarbha iti / sarvadharmasamāśraya iti / yadāha / tasmādbhagavaṃstathāgatagarbho niśraya ādhāraḥ pratiṣṭhāsaṃbaddhānāmavinirbhāgānāmamuktajñānānāmasaṃskṛtānāṃ dharmāṇām / asaṃbaddhānāmapi bhagavan vinirbhāgadharmāṇāṃ muktajñānānāṃ saṃskṛtānāṃ dharmāṇāṃ niśraya ādhāraḥ pratiṣṭhā tathāgatagarbha iti / tasmin sati gatiḥ sarveti / yadāha / sati bhagavaṃstathāgarbhe saṃsāra iti parikalpamasya vacanāyeti / nirvāṇādhigamo 'pi ceti / yadāha / tathāgatagarbhaśced bhagavanna syānna syādduḥkhe 'pi nirvinna nirvāṇecchā prārthanā praṇidhirveti vistaraḥ / sa khalveṣa tathāgatagarbho dharmakāyāṃvipralambhastathatāsaṃbhinnalakṣaṇo niyatagotrasvabhāvaḥ sarvadā ca sarvatra ca niravaśeṣayogena sattvadhātāviti draṣṭavyaṃ dharmatāṃ pramāṇīkṛtya / yathoktam / eṣā kulaputra dharmāṇāṃ dharmatā / utpādādvā tathāgatānāmanutpādādvā sadaivaite sattvāstathāgatagarbhā iti / yaiva cāsau dharmatā saivātra yuktiryoga upāyaḥ paryāyaḥ / evameva tatsyāt / anyathā naiva tatsyāditi / sarvatra dharmataiva pratiśaraṇam / dharmataiva yuktiścittanidhyāpanāya cittasaṃjñāpanāya / sā na cintayitavyā na vikalpayitavyādhimoktavyeti / ( Rgv 74 ) śraddhayaivānugantavyaṃ paramārthe svayaṃbhuvām / na hyacakṣuḥ prabhādīptamīkṣate sūryamaṇḍalam // 153 // samāsata ime catvāraḥ pudgalāstathāgatagarbhadarśanaṃ pratyacakṣuṣmanto vyavasthitāḥ / katame catvāraḥ / yaduta pṛthagjanaḥ śrāvakaḥ pratyekabuddho navayānasaṃprasthitaśca bodhisattvaḥ / yathoktam / agocaro 'yaṃ bhagavaṃstathāgatagarbhaḥ satkāyadṛṣṭipatitānāṃ viparyāsābhiratānāṃ śūnyatāvikṣiptacittānāmiti / tatra satkāyadṛṣṭipatitā ucyante bālapṛthagjanāḥ / tathā hi te 'tyantasāsravaskandhādīndharmānātmata ātmīyataścopagamyāhakāramamakārābhiniviṣṭāḥ satkāyanirodhamanāsravadhātumadhimoktumapi nālam / kutaḥ punaḥ sarvajñaviṣayaṃ tathāgatagarbhamavabhotsyanta iti / nedaṃ sthānaṃ vidyate / tatra viparyāsābhiratā ucyante śrāvakapratyekabuddhāḥ / tatkasmāt / te 'pi hi nitye tathāgatagarbhe satyuttaribhāvayitavye tannityasaṃjñābhāvanāviparyayeṇānityasaṃjñābhāvanābhiratāḥ / sukhe tathāgatagarbhe satyuttaribhāvayitavye tatsukhasaṃjñābhāvanāviparyayeṇa duḥkhasaṃjñābhāvanābhiratāḥ / ātmani tathāgatagarbhe satyuttaribhāvayitavye tadātmasaṃjñābhāvanāviparyayeṇānātmasaṃjñābhāvanābhiratāḥ / śubhe tathāgatagarbheḥ satyuttaribhāvayitavye tacchubhasaṃjñābhāvanāviparyayeṇāśubhasaṃjñābhāvanā bhiratāḥ / evamanena paryāyeṇa sarvaśrāvakapratyekabuddhānāmapi dharmakāyaprāptividhuramārgābhiratatvādagocaraḥ sa paramanityasukhātmaśubhalakṣaṇo dhāturityuktam / yathā ca sa vipayāsābhiratānāmanityaduḥkhānātmāśubhasaṃjñānāmagocarastathā vistareṇa mahāparinirvāṇasūtre bhagavatā vāpītoyamaṇidṛṣṭāntena prasādhitaḥ / tadyathāpi nāma bhikṣavo grīṣmakāle vartamāne salilabandhanaṃ baddhvā svaiḥ svairmaṇḍanakoparbhogairjanāḥ salile krīḍeyuḥ / atha tatraiko jātyaṃ vaiḍūryamaṇimantarudake ( Rgv 75 ) sthāpayet / tatastasya vaiḍūryasyārthe sarve te maṇḍanakāni tyaktvā nimajjeyuḥ / atha yattatrāsti śarkaraṃ kaṭhalyaṃ vā tatte maṇiriti manyamānā gṛhītvā mayā labdho maṇirityutsṛjyotsṛjya vāpītire sthitvā nāyaṃ maṇiriti saṃjñāṃ pravarteyuḥ / tacca vāpyudakaṃ maṇiprabhāvena tatprabheva bhrājeta / evaṃ teṣāṃ tadudakaṃ bhrājamānaṃ dṛṣṭvāho maṇiriti guṇasaṃjñā pravarteta / atha tatraika upāyakuśalo medhāvī maṇiṃ tattvataḥ pratilabheta / evameva bhikṣavo yuṣmābhiḥ sarvamanityaṃ sarva duḥkhaṃ sarvamanātmakaṃ sarvamaśubha miti sarvagrahaṇena bhāvitabhāvitaṃ bahulīkṛtabahulīkṛtaṃ dharmatattvama jānadbhistatsarva ghaṭitaṃ nirarthakam / tasmād bhikṣavo vāpīśarkarakaṭhalyavyavasthitā iva mā bhūtā upāyakuśalā yūyaṃ bhavata / yadyad bhikṣavo yuṣmābhiḥ sarvamanityaṃ sarva duḥkhaṃ sarvamanātmakaṃ sarvamaśubhamiti sarvagrahaṇena bhāvitabhāvitaṃ bahulīkṛtabahulīkṛtaṃ tatra tatraiva nityasukhaśabhātmakāni santīti vistareṇa paramadharmatattvavyavasthānamārabhya viparyāsabhūtanirdeśo yathāsūtramanugantavyaḥ / tatra śūnyatāvikṣiptacittā ucyante navayāna saṃprasthitā bodhisattvastathāgatagarbhaśūnyatārthanayavipranaṣṭāḥ / ye bhāvavināśāya śūnyatāvimokṣamukhamicchanti sata eva dharmasyottarakālamucchedo vināśaḥ parinirvāṇamiti / ye vā punaḥ śūnyatopalambhena śūnyatāṃ pratisaranti śūnyatā nāma rūpādivyatirekeṇa kaścidbhā vo 'sti yamadhigamiṣyāmo bhāvayiṣyāma iti / tatra katamaḥ sa tathāgatagarbhaśūnyatārthanaya ucyate / ( Rgv 76 ) nāpaneyamataḥ kiṃcidupaneyaṃ na kiṃcana / draṣṭavyaṃ bhūtato bhūtaṃ bhūtadarśī vimucyate // 154 // śūnya āgantukairdhātuḥ savinirbhāgalakṣaṇaiḥ / aśūnyo 'nuttarairdharmairavinirbhāgalakṣaṇaiḥ // 155 // kimanena paridīpitam / yato na kiṃcidapaneyamastyataḥ prakṛtipariśuddhāt tathāgatadhātoḥ saṃkleśanimittamāgantukamalaśūnyatāprakṛtitvādasya / nāpyatrakiṃcidupaneyamasti vyavadānanimittamavinirbhāgaśuddhadharmaprakṛtitvāt / tata ucyate / śūnyastathāgatagarbho vinirbhāgairmuktajñaiḥ sarvakleśakośaiḥ / aśūnyo gaṅgānadīvālikāvyativṛttairavinirbhāgairamuktajñairacintyairbuddhadharmairiti / evaṃ yadyatra nāsti tattena śūnyamiti samanupaśyati / yatpunaratrāvaśiṣṭaṃ bhavati tatsadihāstīti yathābhūtaṃ prajānāti / samāropāpavādāntaparivarjanādaparyantaṃ śūnyatālakṣaṇamanena ślokadvayena paridīpitam / tatra yeṣāmitaḥ śūnyatārthanayādvahiścittaṃ vikṣipyate visarati na samādhīyate naikāgrībhavati tena te śūnyatāvikṣiptacittā ucyante / na hi paramārthaśūnyatājñānamukhamantareṇa śakyate 'vikalpo dhāturadhigantuṃ sākṣātkartum / idaṃ ca saṃdhāyoktam / tathāgatagarbhajñānameva tathāgatānāṃ śūnyatājñānam / tathāgatagarbhaśca sarvaśrāvakapratyekabuddhairadṛṣṭapūrvo 'nadhigatapūrva iti vistaraḥ / sa khalveṣa tathāgatagarbho yathā dharmadhātugarbhastathā satkāyadṛṣṭipatitānāmagocara ityuktaṃ dṛṣṭipratipakṣatvāddharmadhātoḥ / yathā dharmakāyo lokottaradharma garbhastathā viparyāsābhiratānāmagocara ityuktamanityādilokadharmapratipakṣeṇa lokottaradharmaparidīpanāt / yathā prakṛtipariśuddhadharmagarbhastathā śūnyatāvikṣiptānāmagocara ityuktamāgantukamalaśūnyatāprakṛtitvādviśuddhiguṇadharmāṇāmavinirbhāgalokottaradharmakāyaprabhāvitānāmiti / ( Rgv 77 ) tatra yadekanayadharmadhātvasaṃbhedajñānamukhamāgamya lokottaradharmakāyaprakṛtipariśuddhivyavalokanamidamatra yathābhūtajñānadarśanamabhipretaṃ yena daśabhūmisthitā bodhisattvāstathāgatagarbhamīṣatpaśyantītyuktam / evaṃ hyāha / chidrābhre nabhasīva bhāskara iha tvaṃ śuddhabuddhīkṣaṇair āryerapyavalokyase na sakalaḥ prādeśikībuddhibhiḥ / jñeyānantanabhastalapravisṛtaṃ te dharmakāyaṃ tu te sākalyena vilokayanti bhagavan yeṣāmanantā matiriti // yadyevamasaṅganiṣṭhābhūmipratiṣṭhitānāmapi paramāryāṇāmasarvaviṣaya eṣa durdṛśo dhātuḥ / tatkimanena bālapṛthagjanamārabhya deśiteneti / deśanāprayojanasaṃgrahe ślokau / ekena praśno dvitīyena vyākaraṇam / śūnyaṃ sarvaṃ sarvathā tatra tatra jñeyaṃ meghasvapnamāyākṛtābham / ityuktvaivaṃ buddhadhātuḥ punaḥ kiṃ sattve sattve 'stīti buddhairihoktam // 156 // līnaṃ cittaṃ hīnasattveṣvavajñābhūtagrāho bhūtadharmāpavādaḥ / ātmasnehaścādhikaḥ pañca doṣā yeṣāṃ teṣāṃ tatprahāṇārthamuktam // 157 // asya khalu ślokadvayasyārthaḥ samāsena daśabhiḥ ślokairveditavyaḥ / ( Rgv 78 ) viviktaṃ saṃskṛtaṃ sarvaprakāraṃ bhūtakoṭiṣu / kleśakarmavipākārthaṃ meghādivadudāhṛtam // 158 // kleśā meghopamāḥ kṛtyakriyā svapnopabhogavat / māyānirmitavat skandhā vipākāḥ kleśakarmaṇām // 159 // pūrvamevaṃ vyavasthāpya tantre punarihottare / pañcadoṣaprahāṇāya dhātvastitvaṃ prakāśitam // 160 // tathā hyaśravaṇādasya bodhau cittaṃ na jāyate / keṣāṃcinnīcacittānāmātmāvajñānadoṣataḥ // 161 // bodhicittodaye 'pyasya śreyānasmīti manyataḥ bodhyanutpannacitteṣu hīnasaṃjñā pravartate // 162 // tasyaivaṃmatinaḥ samyagjñānaṃ notpadyate tataḥ / abhūtaṃ parigṛhṇāti bhūtamarthaṃ na vindate // 163 // abhūtaṃ sattvadoṣāste kṛtrimāgantukatvataḥ / bhūtaṃ taddoṣanairātmyaṃ śuddhiprakṛtayo guṇāḥ // 164 // gṛhṇan doṣānasadbhūtān bhūtānapavadanu guṇān / maitrīṃ na labhate dhīmān sattvātmasamadarśikām // 165 // tacchravājjāyate tvasya protsāhaḥ śāstṛgauravam / prajñā jñānaṃ mahāmaitrī pañcadharmodayāttataḥ // 166 // niravajñaḥ samaprekṣī nirdoṣo guṇavānasau / ātmasattvasamasnehaḥ kṣipramāpnoti buddhatām // 167 // iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratantraśāstre tathāgatagarbhādhikāraḥ prathama paricchedaḥ ślokārthasaṃgrahavyākhyānataḥ samāptaḥ // 1 // Rgv 79 2. dvitīya pariccheda uktā samalā tathatā / nirmalā tathatedānīṃ vaktavyā / tatra katamā nirmalā tathatā yāsau buddhānāṃ bhagavatāmanāsravadhātau sarvākāramalavigamādāśrayaparivṛttirvyavasthāpyate / sā punaraṣṭau padārthānadhikṛtya samāsato veditavyā / aṣṭau padārthāḥ katame / śuddhiḥ prāptirvisaṃyogaḥ svaparārthastadāśrayaḥ / gambhīryaudāryamāhātmyaṃ yāvatkālaṃ yathā ca tat // 1 // ityete 'ṣṭau padārthā yathāsaṃkhyamanena ślokena paridīpitāḥ / tadyathā svabhāvārtho hetvarthaḥ phalārthaḥ karmārtho yogārtho vṛttyartho nityārtho 'cintyārthaḥ / tatra yo 'sau dhāturavinirmuktakleśakośastathāgatagarbha ityukto bhagavatā / tadviśuddhirāśrayaparivṛtteḥ svabhāvo veditavyaḥ / yata āha / yo bhagavan sarvakleśakośakoṭigūḍhe tathāgatagarbhe niṣkāṅkṣaḥ sarvakleśakośavinirmuktestathāgatadharmakāye 'pi sa niṣkāṅkṣa iti / dvividhaṃ jñānaṃ lokottaramavikalpaṃ tatpṛṣṭhalabdhaṃ ca / laukikalokottarajñānamāśrayaparivṛttihetuḥ prāptiśabdena paridīpitaḥ / prāpyate 'neneti prāptiḥ / tatphalaṃ dvividham / dvividho visaṃyogaḥ kleśāvaraṇavisaṃyogo jñeyāvaraṇavisaṃyogaśca / yathākramaṃ svaparārthasaṃpādanaṃ karma / tadadhiṣṭhānasamanvāgamo yogaḥ / tribhirgāmbhīryaudāryamāhātmyaprabhavitairbuddhakāyairnityamā bhavagateracintyena prakāreṇa vartanaṃ vṛttiriti / uddānam / svabhāvahetuphalataḥ karmayogapravṛttitaḥ / tannityācintyataścaiva buddhabhūmiṣvavasthitiḥ // 2 // ( Rgv 80 ) tatra svabhāvārthe hetvarthe cārabhya buddhatve tatprāptyupāye ca ślokaḥ / buddhatvaṃ prakṛtiprabhāsvaramiti proktaṃ yadāgantuka- kleśajñeyaghanābhrajālapaṭalacchannaṃ ravivyomavat / sarvairbuddhaguṇairupetamamalairnityaṃ dhruvaṃ śāśvataṃ dharmāṇāṃ tadakalpanapravicayajñānāśrayādāpyate // 3 // asya ślokasyārthaḥ samāsena caturbhiḥ ślokairveditavyaḥ / buddhatvamavinirbhāgaśukladharmaprabhāvitam / ādityākāśavajjñānaprahāṇadvayalakṣaṇam // 4 // gaṅgātīrarajo 'tītairbuddhadharmaiḥ prabhāsvaraiḥ / sarvairakṛtakairyuktamavinirbhāgavṛtibhiḥ // 5 // svabhāvāpariniṣpattivyāpitvāgantukatvataḥ / kleśajñeyāvṛtistasmānmeghavat samudāhṛtā // 6 // dvayāvaraṇaviśleṣaheturjñānadvayaṃ punaḥ / nirvikalpa ca tatpṛṣṭhalabdhaṃ tajjñānamiṣyate // 7 // yaduktamāśrayaparivṛtteḥ svabhāvo viśuddhiriti tatra viśuddhiḥ samāsato dvividhā / prakṛtiviśuddhirvaimalyaviśuddhiśca / tatra prakṛtiviśuddhiryā vimuktirna ca visaṃyogaḥ prabhāsvarāyāścittaprakṛterāgantukamalāvisaṃyogāt / vaimalyaviśuddhirvimuktirvisaṃyogaśca vāryādīnāmiva rajojalādibhyaḥ prabhāsvarāyāścittaprakṛteranavaśeṣamāgantukamalebhyo visaṃyogāt / tatra vaimalyaviśuddhau phalārthamārabhya dvau ślokau / ( Rgv 81 ) hrada iva vimalāmbuḥ phullapadmakramāḍhyaḥ sakala eva śaśāṅko rāhuvaktrādvimuktaḥ / raviriva jaladādikleśanirmuktaraśmir vimalaguṇayutatvādbhāti muktaṃ tadeva // 8 // munivṛṣamadhusārahemaratnapravaranidhānamahāphaladrumābham / sugatavimalaratnavigrahāgrakṣitipatikāñcanabimbavajjinatvam // 9 // asya khalu ślokadvayasyārthaḥ samāsato 'ṣṭābhiḥ ślokairveditavyaḥ / rāgādyāgantukakleśaśuddhirambuhradādivat / jñānasya nirvikalpasya phalamuktaṃ samāsataḥ // 10 // sarvākāravaropetabuddhabhāvanidarśanam / phalaṃ tatpṛṣṭhalabdhasya jñānasya paridīpitam // 11 // svacchāmbuhradavadrāgarajaḥkāluṣyahānitaḥ / vineyāmburuhadhyānavāryabhiṣyandanācca tat // 12 // dveṣarāhupramuktatvā nmahāmaitrīkṛpāṃśubhiḥ / jagatspharaṇataḥ pūrṇavimalendūpamaṃ ca tat // 13 // mohābhrajālanirmokṣājjagati jñānaraśmibhiḥ / tamovidhamanāttacca buddhatvamamalārkavat // 14 // atulyatulyadharmatvāt saddharmarasadānataḥ / phalguvyapagamāttacca sugatakṣaudrasāravat // 15 // ( Rgv 82 ) pavitratvādguṇadravyadāridrayavinivartanāt / vimuktiphaladānācca suvarṇanidhivṛkṣavat // 16 // dharmaratnātmabhāvatvād dvipadāgrādhipatyataḥ / rūparatnākṛtitvācca tadratnanṛpa bimbavat // 17 // yattu dvividhaṃ lokottaramavikalpaṃ tatpṛṣṭhalabdhaṃ ca jñānamāśrayaparivṛtterheturvisaṃyogaphalasaṃjñitāyāḥ / tatkarma svaparārthasaṃpādanamityuktam / tatra katamā svaparārthasaṃpat / yā savāsanakleśajñeyāvaraṇavimokṣādanāvaraṇadharmakāyaprāptiriyamucyate svārthasaṃpattiḥ / yā tadūrdhvamā lokādanābhogataḥ kāyadvayena saṃdarśanadeśanāvibhutvadvayapravṛttiriyamucyate parārthasaṃpattiriti / tasyāṃ svaparārthasaṃpattau karmārthamārabhya trayaḥ ślokāḥ / anāsravaṃ vyāpyavināśadharmi ca dhruvaṃ śivaṃ śāśvatamacyutaṃ padam / tathāgatatvaṃ gaganopamaṃ satām ṣaḍindiyārthānubhaveṣu kāraṇam // 18 // vibhūtirūpārthavidarśane sadā nimittabhūtaṃ sukathāśuciśrave / tathāgatānāṃ śuciśīlajighraṇe mahāryasaddharmarasāgravindane // 19 // ( Rgv 83 ) samādhisaṃsparśasukhānubhūtiṣu svabhāvagāmbhīryanayāvabodhane / susūkṣmacintāparamārthagavharaṃ tathāgatavyoma nimittavarjitam // 20 // asya khalu ślokatrayasyārthaḥ samāsato 'ṣṭabhiḥ ślokairveditavyaḥ / karma jñānadvayasyatadveditavyaṃ samāsataḥ / pūraṇaṃ muktikāyasya dharmakāyasya śodhanam // 21 // vimuktidharmakāyau ca veditavyau dvirekadhā / anāsravatvādvyāpitvādasaṃskṛtapadatvataḥ // 22 // anāsravatvaṃ kleśānāṃ savāsanani rodhataḥ / asaṅgāpratighātatvājjñānasya vyāpitā matā // 23 // asaṃskṛtatvamatyantamavināśasvabhāvataḥ / avināśitvamuddeśastannirdeśo dhruvādibhiḥ // 24 // nāśaścaturvidho jñeyo dhruvatvādiviparyayāt / pūrtirvikṛtirucchittiracintyanamanacyutiḥ // 25 // tadabhāvāddhruvaṃ jñeyaṃ śivaṃ śāśvatamacyutam / padaṃ tadamalajñānaṃ śukladharmāspadatvataḥ // 26 // yathānimittamākāśaṃ nimittaṃ rūpadarśane / śabdagandharaspṛśyadharmāṇāṃ ca śravādiṣu // 27 // ( Rgv 84 ) indriyārtheṣu dhīrāṇāmanāsravaguṇodaye / hetuḥ kāyadvayaṃ tadvadanāvaraṇayogataḥ // 28 // yaduktamākāśalakṣaṇo buddha iti tatpāramārthikamāveṇikaṃ tathāgatānāṃ buddhalakṣaṇamabhisaṃdhāyoktam / evaṃ hyāha / saṃceddvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇaistathāgato draṣṭavyo 'bhaviṣyattadrājāpi cakravartī tathāgato 'bhaviṣyaditi / tatra paramārthalakṣaṇe yogārthamārabhya ślokaḥ / acintyaṃ nityaṃ ca dhruvamatha śivaṃ śāśvatamatha praśāntaṃ ca vyāpi vyapagatavikalpaṃ gaganavat / asaktaṃ sarvatrāparatighaparuṣasparśavigataṃ na dṛśyaṃ na grāhyaṃ śubhamapi ca buddhatvamamalam // 29 // atha khalvasya ślokasyārthaḥ samāsato 'ṣṭābhiḥ ślokairveditavyaḥ / vimuktidharmakāyābhyāṃ svaparārtho nidarśitaḥ / svaparārthāśraye tasmin yogo 'cintyādibhirguṇaiḥ // 30 // acintyamanugantavyaṃ trijñānāviṣayatvataḥ / sarvajñajñānaviṣayaṃ buddhatvaṃ jñānadehibhiḥ // 31 // śrutasyāviṣayaḥ saukṣmyāccintāyāḥ paramārthataḥ / laukyādibhāvanāyāśca dharmatāgavharatvataḥ // 32 // dṛṣṭapūrvaṃ na tadyasmādvālairjātyandhakāyavat / āryaiśca sūtikāmadhyasthita bālārkabimbavat // 33 // utpādavigamānnityaṃ nirodhavigamāddhruvam / śivametaddvayābhāvācchāśvataṃ dharmatāsthiteḥ // 34 // ( Rgv 85 ) śāntaṃ nirodhasatyatvādvyāpi sarvāvabodhataḥ / akalpamapratiṣṭhānādasaktaṃ kleśahānitaḥ // 35 // sarvatrāpratighaṃ sarvajñeyāvaraṇaśuddhitaḥ / paruṣasparśanirmuktaṃ mṛdukarmaṇyabhāvataḥ // 36 // adṛśyaṃ tadarūpitvādagrāhyamanimittataḥ / śubhaṃ prakṛtiśuddhatvādamalaṃ malahānitaḥ // 37 // yatpunaretadākāśavadasaṃskṛtaguṇāvinirbhāgavṛttyāpi tathāgatatvāmā bhavagateracintyamahopāyakruṇājñānaparikarmaviśeṣeṇa jagaddhitasukhādhānanimittamamalai stribhiḥ svabhāvikasāṃbhogikanairmāṇikaiḥ kāyairanuparatamanucchinnamanābhogena pravartata iti draṣṭavyamāveṇīkadharmayutatvāditi / tatra vṛttyarthamārabhya buddhakāyavibhāge catvāraḥ ślokāḥ / anādimadhyāntamabhinnamadvayaṃ tridhā vimuktaṃ vimalāvikalpakam / samāhitā yoginastatprayatnāḥ paśyanti yaṃ dharmadhātusvabhāvam // 38 // ameyagaṅgāsikatātivṛttairguṇairacintyairasamairupetaḥ / ( Rgv 86 ) savāsanonmūlitasarvadoṣastathāgatānāmamalaḥ sa dhātuḥ // 39 // vicitrasaddharmamayūkhavigrahairjagadvimokṣārthasamāhṛtodyamaḥ / kriyāsu cintāmaṇirājaratnavadvicitrabhāvo na ca tatsvabhavavān // 40 // lokeṣu yacchāntipathāvatāraprapācanāvyākaraṇe nidānam / bimbaṃ tadapyatra sadāvaruddhamākāśadhātāviva rūpadhātuḥ // 41 // eṣāṃ khalu caturṇāṃ ślokānāṃ piṇḍārtho viṃśatiślokairveditavyaḥ / yattadbuddhatvamityuktaṃ sarvajñatvaṃ svayaṃbhuvām / nirvṛtiḥ paramācintyaprāptiḥ pratyātmaveditā // 42 // tatprabhedastribhiḥ kāyairvṛttiḥ svābhāvikādibhiḥ / gāmbhīryaidāryamāhātmyaguṇadharmaprabhāvitaiḥ // 43 // tatra svabhāvikaḥ kāyo buddhānāṃ pañcalakṣaṇaḥ / pañcākāraguṇopeto veditavyaḥ samāsataḥ // 44 // asaṃskṛtamasaṃbhinnamantadvayavivarjitam / kleśajñeyasamāpattitrayāvaraṇaniḥsṛtam // 45 // ( Rgv 87 ) vaimalyādavikalpatvādyogināṃ gocaratvataḥ / prabhāsvaraṃ viśuddhaṃ ca dharmadhātoḥ svabhāvataḥ // 46 // aprameyairasaṃkhyeyairacintyairasamairguṇaiḥ / viśuddhipāramīprāptairyuktaṃ svābhāvikaṃ vapuḥ // 47 // udāratvādagaṇyatvāt tarkasyāgocaratvataḥ / kaivalyādvāsanocchitteraprameyādayaḥ kramāt // 48 // vicitradharmasaṃbhogarūpadharmāvabhāsataḥ / karuṇāśuddhiniṣyandasattvārthāsraṃsanatvataḥ // 49 // nirvikalpaṃ nirābhogaṃ yathābhiprāyapūritaḥ / cintāmaṇiprabhāvarddheḥ sāṃbhogasya vyavasthitiḥ // 50 // deśane darśane kṛtyāsraṃsane 'nabhisaṃskṛtau / atatsvabhāvākhyāne ca citratoktā ca pañcadhā // 51 // raṅgapratyayavaicitryādatadbhāvo yathā maṇeḥ / sattvapratyayavaicitryādatadbhāvastathā vibhoḥ // 52 // mahākaruṇayā kṛtsnaṃ lokamālokya lokavit / dharmakāyādaviralaṃ nirmāṇaiścitrarūpibhiḥ // 53 // jātakānyupapattiṃ ca tuṣiteṣu cyutiṃ tataḥ / garbhā[va]kramaṇaṃ janma śilpasthānāni kauśalam // 54 // ( Rgv 88 ) antaḥpuraratikrīḍāṃ naiṣkramyaṃ duḥkhacārikām / bodhimaṇḍopasaṃkrāntiṃ mārasainyapramardanam // 55 // saṃbodhiṃ dharmacakraṃ ca nirvāṇādhigamakriyām / kṣetreṣvapariśuddheṣu darśayatyā bhavasthite // 56 // anityaduḥkhanairātmyaśāntiśabdairupāyavit / udvejya tribhavāt sattvān pratārayati nirvṛttau // 57 // śāntimārgāvatīrṇāśca prāpyanirvāṇasaṃjñinaḥ / saddharmapuṇḍarīkādidharmatattvaprakāśanaiḥ // 58 // pūrvagrahānnivartyaitān prajñopāyaparigrahāt / paripācyottame yāne vyākarotyagrabodhaye // 59 // saukṣmyāt prabhāvasaṃpatterbālasārthātivāhanāt / gāmbhīryau dāryamāhatmyameṣu jñeyaṃ yathākramam // 60 // prathamo dharmakāyo 'tra rūpakāyau tu paścimau / vyomni rūpagatasyeva prathame 'ntyasya vartanam // 61 // tasyaiva kāyatrayasya jagaddhitasukhādhānavṛttau nityārthamārabhya ślokaḥ / hetvānantyāt sattvadhātvakṣayatvāt kāruṇyaddhirjñānasaṃpattiyogāt / ( Rgv 89 ) dharmaiśvaryānmṛtyumārāvabhaṅgān naiḥsvā bhāvyācchāśvato lokanāthaḥ // 62 // asya piṇḍārthaḥ ṣaḍbhiḥ ślokairveditavyaḥ / kāyajīvitabhogānāṃ tyāgaiḥ saddharmasaṃgrahāt / sarvasattvahitāyādipratijñottaraṇatvataḥ // 63 // buddhatve suviśuddhāyāḥ karuṇāyāḥ pravṛttitaḥ / ṛddhipādaprakāśācca tairavasthānaśaktitaḥ // 64 // jñānena bhavanirvāṇadvayagrahavimuktitaḥ / sadācintyasamādhānasukhasaṃpattiyogataḥ // 65 // loke vicarato lokadharmairanupalepataḥ / śamāmṛtapadaprāptau mṛtyumārāpracārataḥ // 66 // asaṃskṛtasvabhāvasya munerādipraśāntitaḥ / nityamaśaraṇānāṃ ca śaraṇābhyupapattitaḥ // 67 // saptabhiḥ kāraṇairādyairnityatā rūpakāyataḥ / paścimaiśca tribhiḥ śāsturnityatā dharmakāyataḥ // 68 // sa cāyamāśrayaparivṛttiprabhāvitastathāgatānāṃ prāptinayo 'cintyanayenānugantavya iti / acintyārthamārabhya ślokaḥ / avākyavattvāt paramārthasaṃgrahādatarkabhūmerupamanivṛttitaḥ / ( Rgv 90 ) niruttaratvādbhavaśāntyanudgrahādacintya āryairapi buddhagocaraḥ // 69 // asya piṇḍārthaścaturbhiḥ ślokairveditavyaḥ / acintyo 'nabhilāpyatvādalāpyaḥ paramārthataḥ / paramārtho 'pratavaryatvādatarkyo vyanumeyataḥ // 70 // vyanumeyo 'nuttaratvādānuttaryamanudgrahāt / anudgraho 'pratiṣṭhānādaguṇadoṣāvikalpanāt // 71 // pañcabhiḥ kāraṇaiḥ saukṣmyādicintyo dharmakāyataḥ / ṣaṣṭhenātattvabhāvitvādacintyo rūpakāyataḥ // 72 // anuttarajñānamahākṛpādibhirguṇairacintyā guṇapāragā jināḥ / ataḥ kramo 'ntyo 'yamapi svayaṃbhuvo 'bhiṣekalabdhā na maharṣayo viduriti // 73 // iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratantraśāstre bodhyadhikāro nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ // 2 // Rgv 91 3. tṛtīya pariccheda uktā nirmalā tathatā / ye tadāśritā maṇiprabhāvarṇasaṃsthānavadabhinnaprakṛtayo 'śāntarnimalā guṇāsta idānīṃ vaktavyā iti / anantaraṃ buddhaguṇavibhāgamārabhya ślokaḥ / svārthaḥ parārthaḥ paramārthakāyastadāśritā saṃvṛtikāyatā ca / phalaṃ visaṃyogavipākabhāvādetaccatuḥ ṣaṣṭiguṇaprabhedam // 1 // kimuktaṃ bhavati / ātmasaṃpattyadhiṣṭhānaṃ śarīraṃ pāramārthikam / parasaṃpattyadhiṣṭhānamṛṣeḥ sāṃketikaṃ vapuḥ // 2 // visaṃyogaguṇaryuktaṃ vapurādyaṃ balādibhiḥ / vaipākikairdvitīyaṃ tu mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ // 3 // ataḥ paraṃ ye ca balādayo yathā cānugantavyāstathatāmadhikṛtya granthaḥ / balatvamajñānavṛteṣu vajravadviśāradatvaṃ pariṣatsu siṃhavat / tathāgatāveṇikatāntarīkṣavan munerdvidhādarśanamambucandravat // 4 // balānvita iti / sthānāsthāne vipāke ca karmaṇāmindriyeṣu ca / dhātuṣvapyadhimuktau ca mārge sarvatragāmini // 5 // ( Rgv 92 ) dhyānādikleśavaimalye nivāsānusmṛtāvapi / divye cakṣuṣi śāntau ca jñānaṃ daśavidhaṃ balam // 6 // vajravaditi / sthānāsthānavipākadhātuṣu jagannānādhumuktau naye saṃkleśavyavadāna indriyagaṇe pūrve nivāsasmṛtau / divye cakṣuṣi cāsravakṣayavidhāvajñānavarmācala- prākāradrumabhedanaprakiraṇacchedādvalaṃ vajravat // 7 // caturveśāradyaprāpta iti / sarvadharmābhisaṃbodhe vivandhapratiṣedhane / mārgākhyāne nirodhāptau vaiśāradyaṃ caturvidham // 8 // jñeye vastuni sarvathātmaparayorjñānāt svayaṃjñāpanād dheye vastuni hānikāraṇakṛteḥ sevye vidhau sevanāt / prāptavye ca niruttare 'tivimale prāpteḥ paraprāpaṇād āryāṇāṃ svaparārthasatyakathanādastambhitatvaṃ kvacit // 9 // siṃhavaditi / nityaṃ vanānteṣu yathā mṛgendro nirbhīranuttastagatirmṛgebhyaḥ / ( Rgv 93 ) munīndrasiṃho 'pi tathā gaṇeṣu svastho nirāsthaḥ sthiravikramasthaḥ // 10 // aṣṭadaśāveṇikabuddhadharmasamanvāgata iti / skhalitaṃ ravitaṃ nāsti śāsturna muṣitā smṛtiḥ / na cāsamāhitaṃ cittaṃ nāpi nānatvasaṃjñitā // 11 // nopekṣāpratisaṃkhyāya hānirna cchandavīryataḥ / smṛtiprajñāvimuktibhyo vimuktijñānadarśanāt // 12 // jñānapūrvaṃgamaṃ karma tryadhvajñānamanāvṛtam / ityete 'ṣṭādaśānye ca gurorāveṇikā guṇāḥ // 13 // nāsti praskhalitaṃ ravo muṣitatā citte na saṃbhedataḥ saṃjñā na svarasādhyupekṣaṇamṛṣerhānirna ca cchandataḥ / vīryācca smṛtito viśuddhavimalaprajñāvimukteḥ sadā mukti jñānanirdaśanācca nikhilajñeyārthasaṃdarśanāt // 14 // sarvajñānupurojavānuparivartyartheṣu karmatrayaṃ triṣvadhvasvaparāhata suvipulajñānapravṛttirdhruvam / ( Rgv 94 ) ityeṣā jinatā mahākaruṇayā yuktāvabuddhā jinair yadbodhājjagati pravṛttamabhayadaṃ saddharmacakraṃ mahat // 15 // ākāśavaditi / yā kṣityādiṣu dharmatā na nabhasaḥ sā dharmatā vidyate ye cānāvaraṇādilakṣaṇaguṇā vyomno na te rūpiṣu / kṣityambujvalanānilāmbarasamā lokeṣu sādhāraṇā buddhāveṇikatā na cāśvapi punarlokeṣu sādhāraṇā // 16 // dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇarūpadhārīti / supratiṣṭhitacakrāṅkavyāyatotsaṅgapādatā / dīrghāṅgulikatā jālapāṇipādāvanaddhatā // 17 // tvaṅ mṛduśrītaruṇatā saptotsadaśarīratā / eṇeyajaṅghatā nāgakośavadvastiguhyata // 18 // siṃhapūrvārdhakāyatvaṃ nirantaracitāṃśatā / saṃvṛttaskandhatā vṛttaślakṣṇānunnāmabāhutā // 19 // ( Rgv 95 ) pralambabāhutā śuddhaprabhāmaṇḍalagātratā / kambugrīvatvamamalaṃ mṛgendrahanutā samā // 20 // catvāriṃśaddaśanatā svacchāviraladantatā / viśuddhasamadantatvaṃ śuklapravaradaṃṣṭratā // 21 // prabhūtajivhatānantācintyarasarasāgratā / kalaviṅkarutaṃ brahmasvaratā ca svayaṃbhuvaḥ // 22 // nīlotpalaśrīvṛṣapakṣmanetrasitāmalorṇoditacāruvaktraḥ / uṣṇīṣaśīrṣavyavadātasūkṣmasuvarṇavarṇacchaviragrasattvaḥ // 23 // ekaikaviśliṣṭamṛdūrdhvadehapradakṣiṇāvartasusūkṣmaromā / mahendranīlāmalaratnakeśo nyagrodhapūrṇadrumamaṇḍalābhaḥ // 24 // nārāyaṇasthāmadṛḍhātmabhāvaḥ samantabhadro 'pratimo maharṣiḥ / dvātriṃśadetānyamitadyutīni narendracinhāni vadanti śāstuḥ // 25 // dakacandravaditi / vyabhre yathā nabhasi candramaso vibhūtiṃ paśyanti nīlaśaradambumahāhrade ca / ( Rgv 96 ) saṃbuddhamaṇḍalataleṣu vibhorvibhūtiṃ tadvijjinātmajagaṇā vyavalokayanti // 26 // itīmāni daśa tathāgatabalāni catvāri vaiśāradyānyaṣṭādaśāveṇikā buddhadharmā dvātriṃśacca mahāpuruṣalakṣaṇānyakenābhisaṃkṣipya catuḥṣaṣṭirbhavanti / guṇāścaite catuḥṣaṣṭiḥ sanidānāḥ pṛthak pṛthak / veditavyā yathāsaṃkhyaṃ ratnasūtrānusārataḥ // 27 // eṣāṃ khalu yathoddiṣṭānāmeva catuḥṣaṣṭestathāgataguṇānāmapi yathānupūrvyā vistaravibhāge nirdeśo ratnadārikāsūtrānusāreṇa veditavyaḥ / yatpunareṣu sthāneṣu caturvidhameva yathākramaṃ vajrasiṃhāmvaradakacandrodāharaṇamudāhṛtamasyāpi piṇḍārtho dvādaśabhiḥ ślokairveditavyaḥ / nirvedhikatvanirdainyaniṣkaivalyanirīhataḥ / vajrasiṃhāmbarasvacchadakacandranidarśanam // 28 // balādiṣu balaiḥ ṣaḍbhistribhirekena ca kramāt / sarvajñeyasamāpattisavāsanamaloddhṛteḥ // 29 // bhedādvikaraṇācchedādvarmaprākāravṛkṣavat / gurusāradṛḍhābhedyaṃ vajraprakhyamṛṣerbalam // 30 // guru kasmādyataḥ sāraṃ sāraṃ kasmādyato dṛḍham / dṛḍhaṃ kasmādyato 'bhedyamabhedyatvācca vajravat // 31 // nirbhayatvānnirāsthatvātsthairyādvikramasaṃpadaḥ / parṣadgaṇeṣvaśāradyaṃ munisiṃhasya siṃhavat // 32 // ( Rgv 97 ) sarvābhijñatayā svastho viharatyakutobhayaḥ / nirāsthaḥ śuddhasattvebhyo 'pyātmano 'samadarśanāt // 33 // sthiro nityasamādhānāt sarvadharmeṣu cetasaḥ / vikrāntaḥ paramāvidyāvāsabhūmivyatikramāt // 34 // laukikaśrāvakaikāntacāridhīmatsvayaṃbhuvām / uttarottaradhīsaukṣmyāt pañcadhā tu nidarśanam // 35 // sarvalokopajīvyatvādbhūmyambvagnyanilopamāḥ / laukyalokottarātītalakṣaṇatvānnabhonibhāḥ // 36 // guṇā dvātriṃśadityete dharmakāyaprabhāvitāḥ / maṇiratnaprabhāvarṇasaṃsthānavadabhedataḥ // 37 // dvātriṃśallakṣaṇāḥ kāye darśanāhlādakā guṇāḥ / nirmāṇadharmasaṃbhogarūpakāyadvayāśritāḥ // 38 // śuddherdurāntikasthānāṃ loke 'tha jinamaṇḍale / dvidhā taddarśanaṃ śuddhaṃ vārivyomendubimbavat // 39 // iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratnatraśāstre guṇādhikāro nāma tritīyaḥ paricchedaḥ // 3 // Rgv 98 4. caturthaḥ paricchedaḥ uktā vimalā buddhaguṇāḥ / tatkarma jinakriyedānīṃ vaktavyā / sā punaranābhogataścāpraśrabdhitaśca samāsato dvābhyāmākarābhyā pravartata iti / anantaramanābhogāpraśrabdha buddhakāryamārabhya dvau ślokau / vineyadhātau vinayābhyupāye vineyadhātorvinayakriyāyām / taddeśakāle gamane ca nityaṃ vibhoranābhogata eva vṛttiḥ // 1 // kṛtsnaṃ niṣpādya yānaṃ pravaraguṇagaṇajñānaratnasvagarbhaṃ puṇyajñānārkaraśmipravisutavipulānantamadhyāmbarābham / buddhatvaṃ sarvasattve vimalaguṇanidhiṃ nirviśiṣṭaṃ vilokya kleśajñeyābhrajālaṃ vidhamati karuṇā vāyubhūtā jinānām // 2 // etayoryathākramaṃ dvābhyāmaṣṭābhiśca ślokaiḥ piṇḍārtho veditavyaḥ / yasya yena ca yāvacca yadā ca vinayakriyā / tadvikalpodayābhāvādanābhogaḥ sadā muneḥ // 3 // yasya dhātorvineyasya yenopāyena bhūriṇā / yā vinītikriyā yatra yadā taddeśakālayoḥ // 4 // niryāṇe tadupastambhe tatphale tatparigrahe / tadāvṛttau taducchittipratyaye cāvikalpataḥ // 5 // ( Rgv 99 ) bhūmayo daśa niryāṇaṃ taddhetuḥ saṃbhṛtidvayam / tatphalaṃ paramā bodhirbodheḥ sattvaḥ parigrahaḥ // 6 // tadāvṛtiraparyantakleśopakleśavāsanāḥ / karuṇā tatsamudghātapratyayaḥ sārvakālikaḥ // 7 // sthānāni veditavyāni ṣaḍetāni yathākramam / mahodadhiravivyomanidhānāmbudavāyuvat // 8 // jñānāmbuguṇaratnatvādagrayānaṃ samudravat / sarvasattvopajīvyatvāt saṃbhāradvayamarkavat // 9 // vipulānantamadhyatvādbodhirākāśadhatuvat / samyaksaṃbuddhadharmatvāt sattvadhāturnidhānavat // 10 // āgantuvyāptyaniṣpa ttestatsaṃkleśo 'bhrarāśivat / tatkṣiṃptipratyupasthānāt karuṇodvṛttavāyuvat // 11 // parādhikāraniryāṇāt sattvātmasamadarśanāt / kṛtyāparisamāpteśca kriyāpraśrabdhirā bhavāt // 12 // yadanutpādānirodhaprabhāvitaṃ buddhatvamityuktaṃ tatkathamihāsaṃskṛtādapravṛttilakṣaṇādbuddhatvādanābhogāpratipraśrabdhamā lokādavikalpaṃ buddhakārya pravartata iti / buddhamāhātmyadharmatāmārabhya vimatisaṃdehajātānāmacintyabuddhaviṣayādhimuktisaṃjananārtha tasya māhātmye ślokaḥ / śakradundubhivan meghabrahmārkamaṇiratnavat / pratiśrutirivākāśapṛthivīvat tathāgataḥ // 13 // ( Rgv 100 ) asya khalu sūtrasthānīyasya ślokasya yathākramaṃ pariśiṣṭena granthena vistaravibhāganirdeśo veditavyaḥ / śakrapratibhāsatvāditi / viśuddhavaiḍūryamayaṃ yathedaṃ syānmahītalam / svacchatvāttatra dṛśyeta devendraḥ sāpsarogaṇaḥ // 14 // prāsādo vaijayantaśca tadanye ca divaukasaḥ / tadvimānāni citrāṇi tāśca divyā vibhūtayaḥ // 15 // atha nārīnaragaṇā mahītalanivāsinaḥ / pratibhāsaṃ tamālokya praṇidhiṃ kuryurīdṛśam // 16 // adyaiva na cirādevaṃ bhavemastridaśeśvarāḥ / kuśalaṃ ca samādāya varteraṃstadavāptaye // 17 // pratibhāso 'yamityevamavijñāyāpi te bhuvaḥ / cyutvā divyupapadyeraṃstena śuklena karmaṇā // 18 // pratibhāsaḥ sa cātyantamavikalpo nirīhakaḥ / evaṃ ca mahatārthena bhuvi syātpratyupasthitaḥ // 19 // tathā śraddhādivimale śraddhādiguṇabhāvite / sattvāḥ paśyanti saṃbuddhaṃ pratibhāsa svacetasi // 20 // lakṣaṇavyañjanopetaṃ vicitreryāpathakriyam / caṅkramyamāṇaṃ tiṣṭhantaṃ niṣaṇṇaṃ śayanasthitam // 21 // ( Rgv 101 ) bhāṣamāṇaṃ śivaṃ dharma tūṣṇīṃbhūtaṃ samāhitam / citrāṇi prātihāryāṇi darśayantaṃ mahādyutim // 22 // taṃ ca dṛṣṭvābhiyujyante buddhatvāya spṛhānvitāḥ / taddhetuṃ ca samādāya prāpnuvantīpsitaṃ padam // 23 // pratibhāsaḥ sa cātyantamavikalpo nirīhakaḥ / evaṃ ca mahatārthena lokeṣu pratyupasthitaḥ // 24 // svacittapratibhāso 'yamiti naivaṃ pṛthagjanāḥ / jānantyatha ca tatteṣāmavandhyaṃ bimbadarśanam // 25 // taddhi darśanamāgamya kramādasminnaye sthitāḥ / saddharmakāyaṃ madhyasthaṃ paśyanti jñānacakṣuṣā // 26 // bhūryadvatsyāt samantavyapagataviṣamasthānāntaramalā vaiḍūryaspaṣṭaśubhrā vimalamaṇiguṇā śrīmatsamatalā / śuddhatvāttatra bimbaṃ surapatibhavanaṃ māhendramarutām utpadyeta krameṇa kṣitiguṇavigamādastaṃ punariyāt // 27 // tadbhāvāyopavāsavrataniyamatayā dānādyabhimukhāḥ puṣpādīni kṣipeyuḥ praṇihitamanaso nārīnaragaṇāḥ / vaiḍūryasvacchabhute manasi munipaticchāyādhigamane citrāṇyutpādayanti pramuditamanasastadvajjinasutāḥ // 28 // yathaiva vaiḍūryamahītale śucau surendrakāyapratibimbasaṃbhavaḥ / tathā jagaccittamahītale śucau munīndrakāyapratibimbasaṃbhavaḥ // 29 // ( Rgv 102 ) bimbodayavyayamanāvilatāvilasvacittapravartanavaṃśājjagati pravṛttam / lokeṣu yadvadavabhāsamupaiti bimbaṃ tadvanna tatsaditi nāsaditi prapaśyet // 30 // devadundubhivaditi / yathaiva divi devānāṃ pūrvaśuklānubhāvataḥ / yatnasthānamanorūpavikalparahitā satī // 31 // anityaduḥkhānairātmyaśāntaśabdaiḥ pramādinaḥ / codayatyamarān sarvānasakṛddevadundubhiḥ // 32 // vyāpya buddhasvaraṇaivaṃ vibhurjagadaśeṣataḥ / dharma diśati bhavyebhyo yatnādirahito 'pi san // 33 // devānāṃ divi divyadundubhiravo yaidvat svakarmodbhavo dharmodāharaṇaṃ munerapi tathā loke svakarmodbhavam / yatnasthānaśarīracittarahitaḥ śabdaḥ sa śāntyāvaho yadvat tadvadṛte catuṣṭayamayaṃ dharmaḥ sa śāntyāvahaḥ // 34 // saṃgrāmakleśavṛttāvasurabalajayakrīḍāpraṇudanaṃ dundubhyāḥ śabdahetuprabhavamabhayadaṃ yadvat surapure / sattveṣu kleśaduḥkhapramathanaśamanaṃ mārgottamavidhau dhyānārūpyādihetuprabhavamapi tathā loke nigaditam // 35 // kasmādiha dharmadundubhirevādhikṛtā na tadanye divyāstūryaprakārāḥ / te 'pi hi divaukasāṃ pūrvakṛtakuśalakarmavaśādaghaṭṭitā eva divyaśravaṇamanoharaśabdamanuruvanti / ( Rgv 103 ) taistathāgataghoṣasya catuḥprakāraguṇavaidharmyāt / tatpunaḥ katamat / tadyathā prādeśikatvamahitatvamasukhatvamanairyāṇikatvamiti / dharmadundubhyāḥ punaraprādeśikatvamaśeṣapramattadevagaṇasaṃcodanatayā ca tatkālānatikramaṇatayā ca paridīpitam / hitatvamasurādiparacakropadravabhayaparitrāṇatayā cāpramādasaṃniyojanatayā ca / sukhatvamasatkāmaratisukhavivecanatayā ca dharmārāmaratisukhopasaṃharaṇatayā ca / nairyāṇikatvamanityaduḥkhaśūnyānātmaśabdoccāraṇatayā ca sarvopadravopāyāsopaśāntikaraṇatayā ca paridīüpitam / ebhiḥ samāsataścaturbhirākārairdharmadundubhisādharmyeṇa buddhasvaramaṇḍalaṃ viśiṣyata iti / buddhasvaramaṇḍalaviśeṣaṇaślokaḥ / sārvajanyo hitasukhaḥ prātihāryatrayānvitaḥ / munerghoṣo yato divyatūryebhyo 'to viśiṣyate // 36 // eṣāṃ khalu caturṇāmākārāṇāṃ yathāsaṃkhyameva caturbhiḥ ślokaḥ samāsanirdeśo veditavyaḥ / śabdā mahānto divi dundubhīnāṃ kṣitisthiteṣu śravaṇaṃ na yānti / saṃsārapātālagateṣu loke saṃbuddhatūryasya tu yāti śabdaḥ // 37 // bahvyo 'marāṇāṃ divi tūryakoṭyo nadanti kāmajvalanābhivṛddhau / ekastu ghoṣaḥ karuṇātmakānāṃ duḥkhāgnihetupraśampravṛttaḥ // 38 // śubhā manojñā divi tūryanisvanā bhavanti cittoddhativṛddhihetavaḥ / ( Rgv 104 ) tathāgatānāṃ tu rutaṃ mahātmanāṃ samādhicittārpaṇabhāvavācakam // 39 // samāsato yatsukhakāraṇaṃ divi kṣitāvanantāsvapi lokadhātuṣu / aśeṣalokaspharaṇāvabhāsanaṃ praghoṣamāgamya tadapyudāhṛtam // 40 // kāyavikurvitena daśadigaśeṣalokadhātuspharaṇamṛddhiprātihāryamiti sūcitam / cetaḥparyāyajñānena tatparyāpannaṃ sarvasattvacittacaritagahanāvabhāsanamādeśanāprātihāryam / vāgghoṣodāharaṇena nairyāṇikīṃ pratipadamārabhya tadavavādānuśāsanamanuśāsti prātihāryam / ityevamavyāhatagaterākāśadhātuvadaparicchinnavartino 'pi buddhasvaramaṇḍalasya yanna sarvatra sarvaghoṣopalabdhiḥ prajāyate na tatra buddhasvaramaṇḍalasyāparādha iti / pratyāyanārthamatatprahitānāmātmāparādhe ślokaḥ / yathā sūkṣmān śabdānanubhavati na śrotravikalo na divyaśrotro 'pi śravaṇapathamāyānti nikhilam / tathā dharmaḥ sūkṣmaḥ paramanipuṇajñānaviṣayaḥ prayātyekeṣāṃ tu śravaṇapathamavilaṣṭamanasām // 41 meghavaditi / prāvṛṭkāle yathā meghaḥ pṛthivyāmabhivarṣati / vāriskandhaṃ nirābhogo nimittaṃ sasyasaṃpadaḥ // 42 // ( Rgv 105 ) karuṇāmbudatastadvat saddharmasalilaṃ jinaḥ / jagatkuśalasasyeṣu nirvikalpaṃ pravarṣati // 43 // loke yathā kuśalakarmapathapravṛtte varṣanti vāyujanitaṃ salilaṃ payodāḥ / tadvat kṛpānilajagatkuśalābhivṛddheḥ saddharmavarṣamabhivarṣati buddhameghaḥ // 44 // bhaveṣu saṃvitkaruṇāvabhṛtkaḥ kṣarākṣarāsaṅganabhastalasthaḥ / samādhidhāraṇyamalāmbugarbho munīndrameghaḥ śubhasasyahetuḥ // 45 // bhājanavimātratāyām / śītaṃ svādu prasannaṃ mṛdu laghu ca payastatpayodayādvimuktaṃ kṣārādisthānayogādatibahurasatāmeti yadvat pṛthivyām / āryāṣtāṅgāmbuvarṣaṃ suvipulakaruṇāmeghagarbhādvimuktaṃ santānasthānabhedādbahuvidharasatāmeti tadvat prajāsu // 46 // nirapekṣapravṛttau / yānāgre 'bhiprasannānāṃ madhyānāṃ pratighātinām / manuṣyacātakapretasadṛśāṃ rāśayastrayaḥ // 47 // grīṣmānte 'mbudhareṣvasatsu manujā vyomnyapracārāḥ khagā varṣāsvapyativarṣaṇaprapatanātpretāḥ kṣiptau duḥkhitāḥ / ( Rgv 106 ) aprādurbhavanodaye 'pi karuṇāmeghābhradharmāmbhaso dharmākāṅkṣiṇi dharmatāpratihate loke ca saivopamā // 48 // sthūlairbindunipātanairaśanibhirvajrāgnisaṃpātanaiḥ sūkṣmaprāṇakaśailadeśagamikānnāpekṣate toyadaḥ / sūkṣmaudārikayuktyupāyavidhibhiḥ prajñākṛpāmbhodharas tadvat kleśagatāndṛṣtyanuśayānnāpekṣate sarvathā // 49 // duḥkhāgnipraśamane / saṃsāro 'navarāgrajātimaraṇastatsaṃsṛtau pañcadhā mārgaḥ pañcavidhe ca vartmani sukhaṃ noccārasaugandhyavat / tadduḥkhaṃ dhruvamagniśastraśiśirakṣārādisaṃsparśajaṃ tacchāntyai ca sṛjan kṛpājaladharaḥ saddharmavarṣaṃ mahat // 50 // deveṣu cyutiduḥkhamityavagamāt paryeṣṭiduḥkhaṃ nṛṣu prājñā nābhilaṣanti devamanujeṣvaiśvaryamapyuttamam / prajñāyāśca tathāgatapravacanaśraddhānumānyādidaṃ duḥkhaṃ heturayaṃ nirodha iti ca jñānena saṃprekṣaṇāt // 51 // vyādhirjñeyo vyādhihetuḥ praheyaḥ svāsthyaṃ prāpyaṃ bheṣajaṃ sevyamevam / duḥkhaṃ hetustannirodho 'tha mārgo jñeyaṃ heyaḥ sparśitavyo niṣevyaḥ // 52 // ( Rgv 107 ) mahābrahmavaditi / sarvatra devabhavane brāhmyādavicalan padāt / pratibhāsaṃ yathā brahmā darśayatyaprayatnataḥ // 53 // tadvanmuniranābhogānnirmāṇaiḥ sarvadhātuṣu / dharmakāyādavicalan bhavyānāmeti darśanam // 54 yadvad brahmā vimānānna calati satataṃ kāmadhātupraviṣṭaṃ devāḥ paśyanti cainaṃ viṣayaratiharaṃ darśanaṃ tacca teṣām / tadvat saddharmakāyānna calati sugataḥ sarvalokeṣu cainaṃ bhavyāḥ paśyanti śaśvatsakalamalaharaṃ darśanaṃ tacca teṣām // 55 // tasyaiva pūrvapraṇidhānayogān marudgaṇānāṃ ca śubhānubhāvāt / brahmā yathā bhāsamupaityayatnān nirmāṇakāyena tathā svayaṃbhūḥ // 56 // anābhāsagamane / cyutiṃ garbhākrāntiṃ jananapitṛveśmapraviśanaṃ ratikrīḍāraṇyapravicaraṇamārapramathanam / mahābodhiprāptiṃ praśamapuramārgapraṇayanaṃ nidarśyādhanyānāṃ nayanapathamabhyeti na muniḥ // 57 // sūryavaditi / sūrye yathā tapati padmagaṇaprabuddhirekatra kālasamaye kumudaprasuptiḥ / ( Rgv 108 ) buddhiprasuptiguṇadoṣavidhāvakalpaḥ sūryo 'mbujeṣvatha ca tadvadihāryasūryaḥ // 58 // dvividhaḥ sattvadhāturavineyo vineyaśca / tatra yo vineyastamadhikṛtya padmopamatā svacchajalabhājanopamatā ca / nirvikalpo yathādityaḥ kamalāni svaraśmibhiḥ / bodhatyekamuktābhiḥ pācayatyaparāṇyapi // 59 // saddharmakiraṇairevaṃ tathāgatadivākaraḥ / vineyajanapadmeṣu nirvikalpaḥ pravartate // 60 // dharmarūpaśarīrābhyāṃ bodhimaṇḍāmbaroditaḥ / jagatspharati sarvajñadinakṛjjñānaraśmibhiḥ // 61 // yataḥ śucini sarvatra vineyasalilāśaye / ameyasugatādityapratibimbodayaḥ sakṛt // 62 // evamavikalpatve 'pi sati buddhānāṃ trividhe sattvarāśau darśanādeśanāpravṛttikramamadhikṛtya śailopamatā / sadā sarvatra visṛte dharmadhātunabhastale / buddhasūrye vineyādritannipāto yathārhataḥ // 63 /// ( Rgv 109 ) udita iha samantāllokamābhāsya yadvat pratatadaśaśatāṃśuḥ saptasaptiḥ krameṇa / pratapati varamadhyanyūnaśaileṣu tadvat pratipati jinasūryaḥ sattvarāśau krameṇa // 64 // prabhāmaṇḍalaviśeṣaṇe / sarvakṣetranabhastalaspharaṇatā bhānorna saṃvidyate nāpyajñānatamo'ndhakāragahanajñeyārthasaṃdarśanam / nānāvarṇavikīrṇaraśmivisarairekaikaromodbhavair bhāsante karuṇātmakā jagati tu jñeyārthasaṃdarśakāḥ // 65 // buddhānāṃ nagarapraveśasamaye cakṣurvihīnā janāḥ paśyantyarthamanarthajālavigamaṃ vindanti taddarśanāt / mohāndhāśca bhavārṇavāntaragatā dṛṣṭyandhakārāvṛtā buddhārkaprabhayāvabhāsitadhiyaḥ paśyantyadṛṣṭaṃ padam // 66 // cintāmaṇivaditi / yugapadgocarasthānāṃ sarvābhiprāyapūraṇam / kurute nirvikalpo 'pi pṛthak cintāmaṇiryathā // 67 // buddhacintāmaṇiṃ tadvat sametya pṛthagāśayāḥ / śṛṇvanti dharmatāṃ citrāṃ na kalpayati tāṃśca saḥ // 68 // yathāvikalpaṃ maṇiratnamīpsitaṃ dhanaṃ parebhyo visṛjatyayatnataḥ / ( Rgv 110 ) tathā muniryatnamṛte yathārhataḥ parārthamātiṣṭhati nityamā bhavāt // 69 // durlabhaprāptabhāvāstathāgatā iti / iha śubhamaṇiprāptiryadvajjagatyatidurlabhā jalanidhigataṃ pātālasthaṃ yataḥ spṛhayanti tam / na sulabhamiti jñeyaṃ tadvajjagatyatidurlabhage manasi vividhakleśagraste tathāgatadarśanam // 70 // pratiśrutkāśabdavaditi / pratiśrutkārutaṃ yadvat paravijñaptisaṃbhavam / nirvikalpamanābhogaṃ nādhyātmaṃ na bahiḥ sthitam // 71 // tathāgatarutaṃ tadvat paravijñaptisaṃbhavam / nirvikalpamanābhogaṃ nādhyātmaṃ na bahiḥ sthitam // 72 // ākāśavaditi / niṣkiṃcane nirābhāse nirālambe nirāśraye / cakṣuṣpathavyatikrānte 'pyarūpiṇyanidarśane // 73 // yathā nimnonnataṃ vyomni dṛśyate na ca tattathā / buddheṣvapi tathā sarva dṛśyate na ca tattathā // 74 // pṛthivīvaditi / sarve mahīruhā yadvadavikalpāṃ vasuṃdharām / niśritya vṛddhiṃ vairūḍhiṃ vaipulyamupayānti ca // 75 // saṃbuddhapṛthivīmevamavikalpāmaśeṣataḥ / jagatkuśalamūlāni vṛddhimāśritya yānti hi // 76 // ( Rgv 111 ) udāharaṇānāṃ piṇḍārthaḥ / na prayatnamṛte keściddṛṣṭaḥ kurvan kriyāmataḥ / vineyasaṃśayacchittyai navadhoktaṃ nidarśanam // 77 // sūtrasya tasya nāmnaiva dipitaṃ tatprayojanam / yatraite nava dṛṣṭāntā vistareṇa prakāśitāḥ // 78 // etacchratamayodārajñānālokādyalaṃkṛtāḥ / dhīmanto 'vatarantyāśu sakalaṃ buddhagocaram // 79 // ityartha śakravaiḍūryapratibimbādyudāhṛtiḥ / navadhodāhṛtā tasmintatpiṇḍārtho 'vadhāryate // 80 // darśanādeśanā vyāptirvikṛtirjñānaniḥsṛtiḥ / manovākkāyaguhyāni prāptiśca karuṇātmanām // 81 // sarvābhogaparispandapraśāntā nirvikalpikāḥ / dhiyo vimalavaiḍūryaśakrabimbodayādivat // 82 // pratijñābhogaśāntatvaṃ heturdhīnirvikalpatā / dṛṣṭāntaḥ śakrabimbādiḥ prakṛtārthasusiddhaye // 83 // ayaṃ ca prakṛto 'trārtho navadhā darśanādikam / janmāntardhimṛte śāsturanābhogāt pravartate // 84 // ( Rgv 112 ) etamevārthamadhikṛtyodāharaṇasaṃgrahe catvāraḥ ślokāḥ / yaḥ śakravaddundubhivat payodavad brahmārkacintāmaṇirājaratnavat / pratiśrutivyomamahīvadā bhavāt parārthakṛdyatnamṛte sa yogavit // 85 // surendraratnapratibhāsadarśanaḥ sudaiśiko dundubhivad vibho rutam / vibhurmahājñānakṛpābhramaṇḍalaḥ spharatyanantaṃ jagadā bhavāgrataḥ // 86 // anāsravādbrahmavadacyutaḥ padādanekadhā darśanameti nirmitaiḥ / sadārkavajjñānaviniḥsṛtadyutirviśuddhacintāmaṇiratnamānasaḥ // 87 // pratirava iva ghoṣo 'nakṣarokto jinānāṃ gaganamiva śarīraṃ vyāpyarūpi dhruvaṃ ca / kṣitiriva nikhilānāṃ śukladharmauṣadhīnāṃ jagata iha samantādāspa daṃ buddhabhūmiḥ // 88 // kathaṃ punaranenodāharaṇanirdeśena satatamanutpannā aniruddhāśca buddhā bhagavanta utpadyamānā nirudhyamānāśca saṃdṛśyante sarvajagati caiṣāmanābhogena buddhakāryāpratipraśrabdhieriti paridīpitam / śubhaṃ vaiḍūryavaccitte buddhadarśanahetukam / tadviśuddhirasaṃhāryaśraddhendriyavirūḍhitā // 89 // ( Rgv 113 ) śubhodayavyayāddhuddhaṃpratibimbodayavyayaḥ / munirnodeti na vyeti śakravaddharmakāyataḥ // 90 // ayatnāt kṛtyamityevaṃ darśanādi pravartate / dharmakāyādanutpādānirodhādā bhavasthiteḥ // 91 // ayameṣāṃ samāsārtha aupamyānāṃ kramaḥ punaḥ / pūrvakasyottareṇokto vaidharmyaparihārataḥ // 92 // buddhatvaṃ pratibimbābhaṃ tadvanna ca na ghoṣavat / devadundubhivat tadvanna ca no sarvathārthakṛt // 93 // mahāmeghopamaṃ tadvanna ca no sārthabījavat / mahābrahmopamaṃ tadvanna ca nātyantapācakam // 94 // sūryamaṇḍalavat tadvanna nātyanta tamo 'paham / cintāmaṇinibhaṃ tadvanna ca no durlabhodayam // 95 // pratiśrutkopamaṃ tadvanna ca pratyayasaṃbhavam / ākāśasadṛśaṃ tadvanna ca śuklāspadaṃ ca tat // 96 // pṛthivīmaṇḍalaprakhyaṃ tatpratiṣṭhāśrayatvataḥ / laukyalokottarāśeṣajagatkuśalasaṃpadam // 97 // ( Rgv 114 ) buddhānāṃ bodhimāgamya lokottarapathodayāt / śuklakarmapathadhyānāpramāṇārūpyasaṃbhava iti // 98 // iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratantraśāstre tathāgatakṛtyakriyādhikāraścaturthaḥ paricchedaḥ ślokārthasaṃgrahavyākhyānataḥ samāptaḥ // 4 // Rgv 115 5. paṃcamaḥ paricchedaḥ ataḥ parameṣveva yathāparikīrtiteṣu sthāneṣvadhimuktānāmadhimuktyanuśaṃse ṣaṭ ślokāḥ buddhadhāturbuddhabodhirbuddhadharmā buddhakṛtyam / gocaro 'yaṃ nāyakānāṃ śuddhasattvairapyacintyaḥ // 1 // iha jinaviṣaye 'dhimuktabuddhirguṇagaṇabhājanatāmupaiti dhīmān / abhibhavati sa sarvasattvapuṇyaprasavamacintyaguṇābhilāṣayogāt // 2 // yo dadyānmaṇisaṃskṛtāni kanakakṣetrāṇi bodhyarthiko buddhakṣetrarajaḥsamānyaharaho dharmeśvarebhyaḥ sadā / yaścānyaḥ śṛṇuyāditaḥ padamapi śrutvādhimucyedayaṃ tasmāddānamayācchuṃbhādbahutaraṃ puṇyaṃ samāsādayet // 3 // yaḥ śīlaṃ tanuvāṅmanobhiramalaṃ rakṣedanābhogavad dhīmān bodhimanuttarāmabhilaṣan kalpānanekānapi / yaścānyaḥ śṛṇuyāditaḥ padamapi śrutvādhimucyedayaṃ tasmācchīlamayācchubhādbahutaraṃ puṇyaṃ samāsādayet // 4 // dhyāyeddhyānamapīha yastribhuvanakleśāgninirvāpakaṃ divyabrahma vihārapāramigataḥ saṃbodhyupāyācyutaḥ / yaścānyaḥ śrṛṇuyāditaḥ padamapi śrutvādhimucyedayaṃ tasmāddhyānamayācchubhādbahutaraṃ puṇyaṃ samāsādayet // 5 // ( Rgv 116 ) dānaṃ bhogānāvahatyevaḥ yasmācchīlaṃ svargaṃ bhāvanā kleśahānim / prajñā kleśajñeyasarvaprahāṇaṃ sātaḥ śreṣṭhā heturasyāḥ śravo 'yam // 6 // eṣā ślokānāṃ piṇḍārtho navabhiḥ ślokairveditavyaḥ / āśraye tatparāvṛttau tadguṇeṣvarthasādhane / caturvidhe jinajñānaviṣaye 'smin yathodite // 7 // dhimānastitvaśaktatvaguṇavattvā dhimuktitaḥ / tathāgatapadaprāptibhavyatāmāśu gacchati // 8 // astyasau viṣayo 'cintyaḥ śakyaḥ prāptuṃ sa mādṛśaiḥ / prāpta evaṃguṇaścāsāviti śraddhādhimuktitaḥ // 9 // chandavīryasmṛtidhyānaprajñādiguṇabhājanam / bodhicittaṃ bhavatyasya satataṃ pratyapasthitam // 10 // taccittapratyupasthānādavivartyo jinātmajaḥ / puṇyapāramitāpūripariśuddhiṃ nigacchati // 11 // puṇyaṃ pāramitāḥ pañca tredhā tadavikalpanāt / tatpūriḥ pariśuddhistu tad vipakṣaprahāṇataḥ // 12 // dānaṃ dānamayaṃ puṇyaṃ śīlaṃ śīlamayaṃ smṛtam / dve bhāvanāmayaṃ kṣāntidhyāne vīryaṃ tu sarvagam // 13 // ( Rgv 117 ) trimaṇḍalavikalpo yastajjñeyāvaraṇaṃ matam / mātsaryādivipakṣo yastat kleśāvaraṇaṃ matam // 14 // etatprahāṇahetuśca nānyaḥ prajñāmṛte tataḥ / śreṣṭhā prajñā śrutaṃ cāsya mūlaṃ tasmācchrutaṃ param // 15 // itīdamāptāgamayuktisaṃśrayādudāhṛtaṃ kevalamātmaśuddhaye / dhiyādhimuktyā kuśalopasaṃpadā samanvitā ye tadanugrahāya ca // 16 // pradīpavidyunmaṇicandrabhāskarān pratītya paśyanti yathā sacakṣuṣaḥ / mahārthadharmapratibhāprabhākaraṃ muniṃ pratītyedamudāhṛtaṃ tathā // 17 // yadarthavaddharmapadopasaṃhitaṃ tridhātusaṃkleśani barhaṇa vacaḥ / bhavecca yacchāntyanuśaṃsadarśakaṃ taduktamārṣaṃ viparītamanyathā // 18 // yatsyādavikṣiptamanobhiruktaṃ śāstāramekaṃ jinamuddiśadbhiḥ / ( Rgv 118 ) mokṣāptisaṃbhārapathānukūlaṃ mūrdhnā tadapyārṣamiva pratīcchet // 19 // yasmānneha jināt supaṇḍitatamo loke 'sti kaścitkvacit sarvajñaḥ sakalaṃ sa veda vidhivattattvaṃ paraṃ nāparaḥ / tasmādyatsvayameva nītamṛṣiṇā sūtraṃ vicālyaṃ na tat saddharmapratibādhanaṃ hi tadapi syānnīti bhedānmuneḥ // 20 // āryāṃścāpavadanti tannigaditaṃ dharmaṃ ca garhanti yat sarvaḥ so 'bhiniveśadarśanakṛtaḥ kleśo vimūḍhātmanām / tasmānnābhiniveśadṛṣṭimaline tasminniveśyā matiḥ śuddhaṃ vastramupaiti raṅgavikṛtiṃ na snehapaṅkāṅkitam // 21 // dhīmāndyādadhimuktiśuklavirahān mithyābhimānāśrayāt saddharmavyasanāvṛtātmakatayā neyārthatattvagrahāt / lobhagredhatayā ca darśanavaśāddharmadvipāṃ sevanād ārāddharmabhṛtāṃ ca hīnarucayo dharmān kṣipantyarhatām // 22 // nāgnernograviṣādaherna vadhakānnaivāśanibhyastathā bhetavyaṃ viduṣāmatīva tu yathā gambhīradharmakṣateḥ / kuryurjīvitaviprayogamanalavyālārivajrāgnayas taddhetorna punarvrajedatibhayāmāvīcikānāṃ gatim // 23 // ( Rgv 119 ) yo 'bhīkṣṇaṃ pratisevya pāpasuhṛdaḥ syādvuddhaduṣṭāśayo mātāpitrarihadvadhācaraṇakṛt saṃghāgrabhettā naraḥ / syāttasyāpi tato vimuktiraciraṃ dharmārthanidhyānato dharme yasya tu mānasaṃ pratihataṃ tasmai vimuktiḥ kutaḥ // 24 // ratnāni vyavadānadhātumamalāṃ bodhiṃ guṇān karma ca vyākṛtyārthapadāni sapta vidhivadyat puṇyamāptaṃ mayā / teneyaṃ janatāmitāyuṣamṛṣiṃ paśyedanantadyutiṃ dṛṣṭvā cāmaladharmacakṣurudayādbodhiṃ parāmāpnuyāt // 25 // eṣāmapi daśānāṃ ślokānāṃ piṇḍārthastribhiḥ ślokairveditavyaḥ / yataśca yannimittaṃ ca yathā ca yadudāhṛtam / yanniṣyandaphalaṃ ślokaiścaturbhiḥ paridīpitam // 26 // ātmasaṃrakṣaṇopāyo dvābhyāmekena ca kṣateḥ / hetuḥ phalamatha dvābhyāṃ ślokābhyāṃ paridīpitam // 27 // saṃsāramaṇḍalakṣāntirbodhiprāptiḥ samāsataḥ / dvidhā dharmārthavādasya phalamantena darśitam // 28 // iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratantraśāstre 'nuśaṃsādhikāro nāma pañcamaḥ paricchedaḥ ślokārthasaṃgrahavyākhyānataḥ samāptaḥ // 5 //