Kalpadrumāvadānamālāyāṃ 10 subhūtyavadānam* ||
athāśoko mahārājaḥ
sarvaśokavinoditaḥ
upaguptaṃ guruṃ natvā
kṛtāñjalipuṭo 'vadat*
//
bhadanta śrotum icchāmi
punar anyat subhāṣitam*
yad uktaṃ śākyasiṃhena
tan me gaditum arhasi
//
iti pṛṣṭo nṛpeṇāsāv
upagupto yatīśvaraḥ
parṣadaṃ ca samālokya
saṃbabhāṣa subhāṣitam*
//
śṛṇu rājan mahābāho
sarvalokahitārthataḥ
subhūter avadānaṃ yat
tat pravakṣye yathāśrutam*
//
purā śrībhagavān buddho
dharmarājas tathāgataḥ
vidyācaraṇasaṃpannaḥ
sugato lokavijjinaḥ
//
śāstā devamanuṣyāṇāṃ
samyaksaṃbodhideśakaḥ
satkṛto mānitaḥ satvair
gurukṛtaś ca pūjitaḥ
//
rājabhī rājamātraiś ca
dhanibhiḥ puravāsibhiḥ
śreṣṭhibhiḥ sārthavāhaiś ca
nānādeśasamāgataiḥ
//
devāsuramahānāgair
yakṣagandharvakinnaraiḥ
guruḍaiś ca mahāsarpais
tathānyasatvajātikaiḥ
//
susaṃjñāto mahāpuṇyo
lābhī cīvaravāsasām*
piṇḍapātāsanādīnāṃ
śayyādīnāṃ tathaiva ca
//
auṣadhādipariṣkāra
vastūnāṃ sarvataḥ sadā
sārdhaṃ saśrāvakaiḥ saṃghair
bhikṣubhiś ca jitendriyaiḥ
//
bhikṣuṇyupāsikābhiś ca
celakopāsakais tathā
bodhisatvamahāsatvaiḥ
satvārthabodhivāñchibhiḥ
//
śrāvastyāṃ rājadhānyāṃ vai
jetavane manorame
vihāre vyaharad dharmaṃ
deśayañ chubhayas sadā
//
tadā bhagavatā satva
vinayānugrahārthinā
āmantrya bhikṣavaḥ sarve
samyagājñāpitā iti
//
gacchata bhikṣavo yūyaṃ
satvānāṃ vinayārthataḥ
deśān pratyabhigacchantaḥ
prakāśayata saṃvṛtim*
//
tathety eva pratiśrutya
śāstuḥ pādau praṇamya ca
śrāvakā bhikṣavaś caiva
pratasthus te niyoginaḥ
//
guro ājñāṃ vahantas te
kecit prācīṃ diśaṃ gatāḥ
deśayanti sma saddharmaṃ
pratideśānupāsthitāḥ
//
dakṣiṇasyāṃ tathā kecit
kecic ca paścimāṃ diśam*
tathottarāṃ diśaṃ gatvā
vidikṣu cāpi sarvataḥ
//
teṣāṃ dhyānaratā ye vai
te viviktasukhaiṣiṇaḥ
meror upariṣaṇḍāyām
adhyūṣur dhyānatatparāḥ
//
tadābdher garuḍenaiko
nāgapotaḥ samuddhṛtaḥ
tam āśramam upānīya
bhakṣitum upacakrame
//
tatrasthās tena nāgena
bhikṣavo dhyānasaṃratāḥ
dṛṣṭvaiva suprasannena
manasā praṇidhir dadhe
//
dhanyās te bhikṣavo hy ete
saddharmasukhacāriṇaḥ
aham api ca bhūyāsaṃ
tādṛgdharmasamāhitaḥ
//
iti praṇidhiṃ kurvāṇo
jīvitād vyavaropitaḥ
tatraiva garuḍenaivaṃ
bhakṣito 'bhūt sa nāgakaḥ
//
tataḥ kālagatas tatra
śrāvastyāṃ puri + + +
bhūtināmnā dvijasyāsau
bhāryāyā garbham āviśat*
//
tataś ca kramatas tasyā
garbhaḥ samanuvardhitaḥ
tatas tatsamaye prāpte
dārakaḥ samajāyata
//
tataḥ pitā ca taṃ dṛṣṭā
dārakaṃ saṃprasādikam*
darśanīyaṃ subhadrāṅgaṃ
muhuḥ paśyann ananda saḥ
//
tato jātimahaṃ kṛtvā
jñānīnāhūya cādarāt*
bhavanto 'sya nu kiṃ nāma
kriyatām iti so 'bravīt*
//
jñātayo 'pi tathā śrutvā
dṛṣṭvā cainaṃ ca bālakam*
sarve harṣasamāpannā
bhūtiṃ tam abruvaṃs tathā
//
yasmād bhūter ayaṃ putraṃ
sujāto lakṣaṇānvitaḥ
tasmāt subhūtir ity eva
nāmnā bhavatu viśrutaḥ
//
tathā kramād vivṛddho 'sau
subhūtir bālasundaraḥ
kumāratvaṃ kramāt prāpto
rarāma sa vayonvitaḥ
//
pūrvakarmabalādhānāt
krodhanaḥ krūrabhāṣaṇaḥ
kiṃcin nimittasaṃruṣṭo
vigrahe nirato 'bhavat
//
paruṣībhūtacittatvān
na tasya ko 'py abhūt suhṛt*
sarvajñātiviruddhatvāt
pitṛbhyām apy upekṣitaḥ
//
bandhubhiś ca parityakto
naiva kasyāpy abhūt priyaḥ
viśrambhapraṇayaṃ tasmin
naiva kaścid abhāṣata
//
sthātuṃ gantuṃ tathā bhoktuṃ
śayituṃ vābhilāpitum*
tenaiva krodhinā sārdhaṃ
samutsehur na kecana
//
tadā pitrā niyukto 'sau
lipiśālām upāgamat*
subhūtiś ca guruṃ natvā
lipim anvagrahīt kramāt*
//
tato vyākaraṇādīni
sarvaśāstrāṇy anukramāt*
so 'dhītyaiṣāṃ suśīghreṇa
pāraṃ prāpa subuddhimān*
//
tathā vedān adhītyaivaṃ
sāṅgopāṅgān yathākramam*
atharvam apy adhītuṃ sa
prārabhat tīkṣṇamānasaḥ
//
tatra pitā dvijo bhūtir
atharvādhītasaṃratam*
subhūtiṃ svātmajaṃ putraṃ
dṛṣṭvaivaṃ samacintayat*
//
subhūtir mama putro 'yam
agnikalpaḥ sutīkṣṇadhīḥ
kadācit kupito roṣāl
loke 'narthaṃ kariṣyati
//
tad anvāharitavyo 'yam
ātharvaṇāt prayatnataḥ
ṛṣiṣu preṣayitvainaṃ
yojayiṣye ca saṃyame
//
iti matvā pitā bhūtiḥ
subhūtiṃ svātmajaṃ tathā
ātharvaṇād vinirhṛtya
prabodhayaṃs tam abravīt*
//
śṛṇu putra mayā proktaṃ
hitārthaṃ tava saṃmatam*
tvaṃ hi vidvān mahāvijñaḥ
sarvaśāstrāṅgapāragaḥ
//
kiṃ tavātharvavedena
māyākleśārthasādhinā
viramya tadadhiṣṭhānād
ṛṣicaryāṃ samācara
//
munīnām upadeśāni
pratilabhya jitendriyaḥ
śāntātmā sukham āsthāya
carasva vratam uttamam*
//
dhanyās te vītarāgā ye
gurubhaktāś ca nirmadāḥ
viviktāraṇyavāseṣu
vasanti dhyāyinaḥ sadā
//
ye 'pi parigrahāṃs tyaktvā
bhavanti brahmacāriṇaḥ
devānām api te mānyā
vandanīyāḥ sadā khalu
//
ye pravrajyāṃ samāgṛhya
śāntātmāno jitendriyāḥ
avasanti puṇyatīrtheṣu
te 'pi hi paramarṣayaḥ
//
kāmabhogyāni ye hitvā
sādhayante tapovane
phalamūlodakais tuṣṭās
te 'pi dhanyā dvijottamāḥ
//
ye 'pi kleśān vinirjitya
caturbrahmavihāriṇaḥ
bhikṣāśinaḥ samādhisthās
te hi brahmavidāṃ varāḥ
//
ye cāparigrahītāro
nirlobhāḥ satyavādinaḥ
nirmadā nirahaṃkārās
ta eva brāhmaṇottamāḥ
//
yasya dātuṃ mano nāsti
matsarākrāntacetasaḥ
vedaśāstrāgamais tasya
kim eva svātmapoṣiṇaḥ
//
yasya cittaṃ hy aviśuddhaṃ
śīlasaṃvaravarjitam*
kiṃ bhāti muniveṣeṇa
sa naṭarṣir ivonmadaḥ
//
yasya loke dayā nāsti
bālavṛddhādiduḥkhite
kiṃ tasya brahmavṛttena
citte{na} parimohite
//
yasya na kuśalotsāhaṃ
citte lokārthaṃ sādhitum*
tasya kiṃ tapasā siddhe
kevalaṃ pāpahetubhiḥ
//
yasya cittaṃ pravikṣiptaṃ
kleśād yair asamāhitam*
sa kiṃ guhāniviṣṭo 'pi
na sādhur duṣṭajantuvat*
//
yasya prajñā viśuddhā na
saddharmaguṇasādhane
tasya kiṃ brahmacaryeṇa
kevalaṃ duḥkhahetunā
//
yaś ca dātā viśuddhātmā
sarvasatvān upālakaḥ
nīco 'pi sa dvijakalpo
yato dātā prajāpatiḥ
//
yena saṃrakṣitaṃ nityaṃ
śīlaṃ saṃyamasaṃvṛttam*
sa eva brāhmaṇaḥ śuddhaḥ
śrotriyo vedanān yatiḥ
//
yasya cittaṃ dayāśūlaṃ
sarvasatvahiteṣitam*
caṇḍālo 'pi sa vipraḥ syāl
lokeśo hi kṣamākaraḥ
//
yenaiva duṣkaraṃ karma
sādhitaṃ satvahetunā
sa eva brāhmaṇo dhīro
viśvakarmā yato vidhiḥ
//
yasya cittaṃ sadā satva
hitārtheṣu samādhitam*
sa hi vipro mahābhijño
brahmā jñānarato yataḥ
Speyer: dhyānarato
//
yasya prajñā jagalloka
hitānuśāsanojjvalā
saiva dvijavaro vijño
vedadharmāsthito dvijaḥ
//
yenaiva nirjitāḥ kleśāś
caturbrahmavihāriṇā
svacitte bhāvitaṃ brahma
sa eva brāhmaṇottamaḥ
//
tasmāt putra mayā proktaṃ
śrutvā lokahitotsukaḥ
sarvakleśān vinirjitya
saddharmābhirato bhava
//
iti pitur vacaḥ śrutvā
subhūtiḥ so 'numoditaḥ
kṛtāñjalis tathā natvā
pitaram ity abhāṣata
//
tathā satyaṃ manas tāta
rocate tapase mama
tad ājñāṃ dehi me tāta
cariṣye brahmasadvratam*
//
tenaivaṃ prārthyamāno 'sau
subhūtinā pitā tataḥ
pariṣvajyātmajaṃ putraṃ
punar apy abravīn mudā
//
evaṃ cet tava vāñchāsti
putra brahmasusādhanaiḥ
cara brahmavrataṃ samyag
dhīracittasamāhitaḥ
//
ādau krodharipuṃ jitvā
duṣṭabhārān vinirjaya
Speyer: duṣṭamārān
yāvat krodham anirjitya
duṣṭāñjetuṃ na śaknuyāḥ
//
yāvad duṣṭān anirjitya
dharme sthātuṃ na śaknuyāḥ
asusaṃsthitadharmāṇaṃ
hanyur mārā hi sarvathā
//
tasmād vāñchati yo brahma
tenādau cittakoṭarāt*
viniḥkṛṣya prayatnena
hantavyaḥ krodhapannagaḥ
//
krodho hi vasate yasya
citte mānamadākule
tāvat sadguṇayukto 'pi
sevyate naiva sajjanaiḥ
//
tasmāt sarvaprayatnena
krodhajiṣṇuḥ samāhitaḥ
pravrajyāṃ samupāsiśritya
cara brāhmaṇyam ādarāt*
//
tathety asau pratiśrutya
subhūtiḥ saṃpramoditaḥ
sahasā pitarau natvā
munīnām āśramaṃ yayau
//
tatra prāpto munīn natvā
kṛtāñjalipuṭo mudā
brāhmaṇyasaṃvaraṃ prāptuṃ
pravrajyāṃ samayācata
//
guro brahmavidāṃ śreṣṭha
kalyāṇavartmadeśaka
pravrajyāṃ dehi me satyaṃ
careyaṃ bhavamuktaye
//
iti tasya vacaḥ śrutvā
gurur brahmavidāṃ varaḥ
ehi vatsa cara brahma
caryaṃ jitvā ṣaḍ indriyam*
//
ity ukto guruṇā so 'bhūt
subhūtir muniveṣabhṛt*
brahmavihārasaṃpanno
vinītaḥ śraddhayānvitaḥ
//
tathāpi daivasāmarthyāt
krodhasaṃraktamānasaḥ
kiṃcin nimittamātre 'pi
vigrahavān asaṃyataḥ
//
vedasiddhāntaśāstreṣu
vivādī krodhabāhulaḥ
atīva roṣasaṃkruṣṭo
vicikṣepa yatīn api
//
dharmārthakāmamokṣeṣu
nirapekṣaḥ sutīkṣṇavāk*
sarvatra munibhiś cāpi
vijagrāhāsamāhitaḥ
//
ity enaṃ krodhasaṃraktaṃ
vedasiddhāntamāninam*
subhūtiṃ brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā
guruś caivam acintayat*
//
aho daivabalādhānāt
subhūtir brāhmaṇo 'py ayam*
svasiddhāntasamāno 'dya
krūravāgvigrahotsukaḥ
//
agnikalpo mahātīkṣṇaḥ
sarvaśāstrārthakovidaḥ
viśārado mahābhijño
dharmasaṃyamatatparaḥ
//
tapaś caraṇasaṃraktas
tīkṣṇabuddhiḥ kṛtodyamaḥ
mahotsāho mahāvīraḥ
siddhavidyo mahotkaṭaḥ
//
sarvaśāstrakalābhijño
mantrasiddhiprayogavit*
vedasiddhāntayogānāṃ
pāragaś ca mahāsudhīḥ
//
kiṃ tu krodhāviśuddhātmā
vigrahī vādasaṃrataḥ
kiṃcin nimittamātre 'pi
vikruṣṭo 'tha ruṣāśayaḥ
//
kadācit kupito ruṣṭeḥ
saṃkleśādhīracetanaḥ
śāpāśaniprahāreṇa
loke 'narthaṃ kariṣyati
//
tad ahaṃ saṃprabodhyainaṃ
subhūtiṃ dvijasattamam*
samādhidhyānavaryāsu
yojayeyaṃ sa sarvathā
//
iti matvā guruś cainaṃ
subhūtiṃ samabodhayat*
śṛṇu vatsa hitaṃ vakṣye
tatra bhava samāhitaḥ
//
sarvavarṇāgrajo vipraḥ
sarvajātivarottamaḥ
brāhmaṇo 'smīty ahaṃkāro
na kartavyaḥ kadācana
//
na jīvo brāhmaṇas tāvad
yasmāt saṃskārato dvijaḥ
jīvaś ced brāhmaṇas tāvad
vṛthā syād dharmasaṃskṛtaiḥ
//
ādyante paśavo devā
iti vede 'pi kathyate
tato dharmābhisaṃskāraiḥ
sarve syur mānavā dvijāḥ
//
śvapacā api dharmasthāḥ
saṃskṛtāḥ syur dvijādhamāḥ
guṇadharmānusāraiś ca
devā daityāś ca mānuṣāḥ
//
satvadharmadharā devā
rajodharmadharā narāḥ
tamodharmadharā daityā
iti siddhāntasaṃmatam*
//
iti dharmaguṇādhānāt
traidhātukabhavālaye
caturyonisamudbhūtāḥ
ṣaḍgatiṣu bhramanti te
//
tatrāpi karmabhedena
jātibhedā hy anekaśaḥ
jātiṣv api ca sarvāsu
svakarmapariṇāmataḥ
//
satvā naikavidhā jātā
adhamottamam adhyamāḥ
ye satvās tāmasā raudrā
hiṃsākarmānusaṃratāḥ
te 'dhobhuvanasaṃjātā
vasanti kleśabhāginaḥ
//
rajodharmaratā ye hi
rāgacaryānusāriṇaḥ
te satvā bhūmisaṃjātā
vasanti mānuṣādayaḥ
//
satvadharmaratā ye tu
sātvikāḥ śāntacāriṇaḥ
te devā nirmalānandā
vasanti svargatiṃ gatāḥ
//
tathaite sarvasatvāś ca
guṇadharmānusārataḥ
svakṛtaṃ karma bhuñjanto
bhrāmyanti tribhavālaye
//
vṛddhiṃ prāpya guṇāś cettham
ekaikaṃ guṇavṛddhitaḥ
+ + + + + + + + +
+ + + + + + + +
//
ākāśasya guṇaś caikaḥ
śabda eva na cāparaḥ
śabdasparśau ca vāyor vai
dvau guṇau parikīrtitau
//
agneḥ śabdaś ca sparśaś ca
rūpam eva trayo guṇāḥ
śabdasparśarūparasāś
catvāry eva samīraṇe
//
sparśaḥ śabdo raso rūpaṃ
gandhaś ca pṛthivīguṇāḥ
evaṃ militayogaiś ca
brahmāṇotpattir ucyate
//
sarve jīvā militvaiva
brahmāṇāṃś ca samudbhavāḥ
Speyer:brahmāṇāṃśasamudbhavāḥ
caturaśīti lakṣāś ca
proktā vai jīvajātayaḥ
//
dharmataḥ sukhino bhūtāḥ
pāpato duḥkhabhāginaḥ
miśrato miśrabhuktāra
ity uktam avadānikaiḥ
//
bhārate 'pi tathā proktam
ṛṣibhiḥ karmavādibhiḥ
sapta vyādhā daśāraṇye
mṛgāḥ kāliñjare girau
//
cakravākau śaradvīpe
haṃsāḥ sarasi mānase
te 'pi jātāḥ kurukṣetre
brāhmaṇā vedapāragāḥ
//
uktaṃ ca mānave dharme
muninā muninā + +
mithyājīvena jīvan yaḥ
patito brāhmaṇo hy asau
//
vṛṣalīphenapītasya
niḥśvāsopahatasya ca
tayaiva sahasuptasya
niṣkṛtir nopalabhyate
//
śūdrīhastena yo bhuñkte
māsam ekaṃ nirantaram*
jīvamāno bhavec chūdro
mṛtaś ca sa prajāyate
//
adhītya caturo vedān
sāṅgopāṅgāṃś ca tatvataḥ
śūdrāt pratigrahagrāhī
brāhmaṇo jāyate kharaḥ
//
kharo dvādaśa janmāni
ṣaṣṭi janmāni sūkaraḥ
śvānaḥ saptati janmāni
ity evaṃ manur abravīt*
//
tathoktam avadāne 'pi
buddhenādvayavādinā
brāhmaṇo 'dattam ādāya
babhūva vānarādhipaḥ
//
tatra sa buddhanāthāya
dadau ca paṇasaṃ mudā
tataś ca mānavo bhūtvā
pāṃśudātā hy abhūc chiśuḥ
//
tatkarmaphalato rājā
sarvānando babhūva saḥ
tatrāpi buddhanāthāya
piṇḍapātaṃ dadau mudā
//
taddīpaṃkaraprasādena
bodhisatvo 'bhavan nṛpaḥ
Speyer: bhaven
sarvapāramitāḥ pūrya
buddho 'pi sa bhaviṣyati
//
ity uktam avadāne 'pi
jinenādvayavādinā
tasmāc caivaṃ vijānīyā
na jīvo brāhmaṇaḥ khalu
//
jātyāpi brāhmaṇo naiva
saṃskṛtas tu dvijo bhavet*
jātyā ced brāhmaṇo bhūto
vṛthā syāt saṃskṛter vidhiḥ
//
smṛtau hi tat tathā proktaṃ
nā jātyā dharmato dvijaḥ
+ + + + + + + +
+ + + + + + + +
//
dharmasaṃskṛtivṛttisthaḥ
śvapaco 'pi dvijo bhavet*
tathā hi mānave dharme
manunābhihitaṃ khalu
//
araṇīgarbhasaṃbhūtaḥ
kaṭhinākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas
tasmāj jātir akāraṇam*
//
kaivartigarbhasaṃbhūto
vyāso nāma mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas
tasmāj jātir akāraṇam*
//
urvaśīgarbhasaṃbhūto
vasiṣṭhākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas
tasmāj jātir akāraṇam*
//
hariṇīgarbhasaṃbhūto
ṛṣyaśṛṅgo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas
tasmāj jātir akāraṇam*
//
caṇḍālīgarbhasaṃbhūto
viśvāmitro mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas
tasmāj jātir akāraṇam*
//
taṇḍulīgarbhasaṃbhūto
nāradākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas
tasmāj jātir akāraṇam*
//
evam anye 'pi sarve ca
ṛṣayo brahmacāriṇaḥ
tapasā brāhmaṇā bhūtā
brāhmaṇīgarbhasaṃbhavāḥ
//
dharmasaṃskārataḥ sarve
mānavā brāhmaṇāḥ khalu
dharmavṛttipramāṇena
sarve syur brāhmaṇā narāḥ
//
ekavarṇam idaṃ sarvaṃ
brahmasṛṣṭisamudbhavam*
dharmakalpavikalpena
cāturvarṇyaṃ prakalpitam*
//
sarve vai yonijā martyāḥ
sarve mūtrapurīṣiṇaḥ
ekendriyakriyārthāś ca
tasmāc chīlaguṇair dvijāḥ
//
śūdro 'pi śīlasaṃpanno
guṇavān brāhmaṇo bhavet*
brāhmaṇo 'pi kriyāhīnaḥ
śūdrāt pratyavaro bhavet*
//
guṇair dharmais tathā śīlair
varṇā hy anekajātayaḥ
brahmajeṣu hi sarveṣu
nareṣu kiṃ viśeṣatā
//
yathā bhasmani sauvarṇe
viśeṣa upalabhyate
brāhmaṇe cānyajātau vā
na viśeṣo 'sti vai tathā
//
yathā prakāśatamasor
viśeṣa upalabhyate
brāhmaṇe cānyajātau vā
viśeṣo naiṣa vidyate
//
na hi brāhmaṇa ākāśān
maruto vā samudbhavaḥ
bhitvā vā pṛthivīṃ jāto
jātavedā yathāraṇeḥ
//
brāhmaṇā yonito jātāś
caṇḍālā api yonitaḥ
śreṣṭhatve vṛṣalatve ca
kiṃ vāsti bhedakāraṇam*
//
brāhmaṇo 'pi mṛtotsṛṣṭo
jugupsyo 'śucir ucyate
varṇās sathava cāpy anye
kā nu tatra viśeṣatā
//
yathā siṃhādijantūnāṃ
padādibhedalakṣaṇam*
dehasaṃsthānaliṅgaiś ca
narāṇāṃ kiṃ viśeṣatā
//
yathā haṃsamayūrādi
pakṣiṇāṃ ca viśeṣatā
mukhādivarṇaśabdaiś ca
narāṇāṃ nāsti bhedatā
//
yathā ca kṛmikīṭānāṃ
kāyasaṃsthānabhedatā
tathaiva narajātīnāṃ
naivāsti bhedalakṣaṇam*
//
yathā bhūruhavṛkṣāṇāṃ
patrādyākārabhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇām
ākṛter bhedalakṣaṇam*
//
tṛṇauṣadhādiśasyānāṃ
yathākṛtiviśeṣatā
mānavānāṃ tathā nāsti
saṃsthānaṃ bhinnalakṣaṇam*
Speyer:saṃsthānabhinnaŚ
//
dhānyādivrīhijātīnāṃ
varṇākārādilakṣaṇam*
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ
varṇākāraviśeṣatā
//
jātikundādipuṣpāṇāṃ
yathā varṇādibhedatā
mānavānāṃ tathā nāsti
varṇagandhādibhedatā
//
jalajānāṃ ca puṣpāṇāṃ
padmādīnāṃ viśeṣatā
varṇasaṃsthānagandhāś ca
narāṇāṃ tu tathā na hi
//
yathāmrādiphalānāṃ ca
svādādiguṇabhedatā
manujānāṃ tathā nāsti
māṃsāsthiguṇabhedatā
//
yathā ṣaḍrasajātīnāṃ
guṇāsvādādibhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ
ṣaḍindriyaviśeṣatā
//
yathā hemādidhātūnāṃ
dravyavarṇādibhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ
saṃsthānavarṇabhedatā
//
yathā vajrādiratnānāṃ
saṃsthānavarṇabhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ
śarīrākārabhedatā
//
samamāṃsādibhedāś ca
ṣaḍindriyasamās tathā
ekāṃśato viśeṣo na
kuto deheṣu bhedatā
//
yathā hi bālakā bālā
krīḍamānā mahāpathe
pāṃśupuñjāni saṃpiṇḍya
svayaṃ nāmāni kurvate
//
idaṃ kṣīram idaṃ māṃsam
idaṃ ghṛtam idaṃ dadhi
na ca bālasya vacanāt
pāṃśavo 'nnā bhavanti hi
//
varṇās tathaiva catvāraḥ
subhūta iti kalpitāḥ
pāṃśupuñjābhidhānena
yogo 'py eṣa na vidyate
//
na keśena na kaṛṇena
na śīrṣeṇa na cakṣuṣā
na mukhena na nāsāyā
na grīvayā na bāhunā
//
norasā na ca pārśvena
na pṛṣṭhenodareṇa vā
norubhyām atha jaṅgābhyāṃ
pāṇipādanakhair na ca
//
na svareṇa na varnena
na sarvāṃśair na maithunaiḥ
naikā viśeṣatā vāpi
manuṣyeṣu na vidyate
//
tathā nāsti yathānyāsu
jāter liṅgaṃ pṛthak pṛthak*
sāmāny akāraṇaṃ manye
kiṃcin na bhedalakṣaṇam*
//
saṃjñāmātreṇa kalpyante
brāhmaṇāḥ kṣatriyās tathā
vaiśyāḥ śūdrās tathānye 'pi
saṃjñāmātre hi kīrtitāḥ
//
yathaikavṛkṣajātānāṃ
phalānāṃ nāsti bhedatā
tathaikam anujātānāṃ
kiṃ viśeṣatvalakṣaṇam*
//
guṇadharmānucāreṇa
jātibhedā bhavanti hi
cāturvarṇyam idaṃ loke
sarvaṃ hi manusaṃbhavam*
//
guṇadharmapramāṇena
jāter naiva pramāṇatā
tathā ca procyate bauddhair
avadānārthakovidaiḥ
//
mānavā ye praśāntāsthā
satyadharmavratānvitāḥ
brāhmaṇās te mahāśuddhāś
caturbrahmavihāriṇaḥ
//
parigrahān parityajya
vanaprasthanivāsinaḥ
ye bhajanti sadā brahma
vānaprasthā hi te dvijāḥ
//
ṣaṭkarmaniratā ye tu
śrotriyā gṛhavāsinaḥ
mahāyajñasamācārā
upādhyāyā hi te dvijāḥ
//
nirapekṣāḥ svadehe 'pi
tyaktamārābhigocarāḥ
bhikṣāśino vratasthās te
bhikṣavo brahmavādinaḥ
//
ye ca mārān vinirjitya
niḥsaṅgā dhīramānasāḥ
tapanti puṇyakṣetreṣu
mānavās te tapasvinaḥ
//
daśākuśalanirbhuktā
daśākuśalasaṃratāḥ
satyavāco vratasthā ye
ṛṣayas te dvijottamāḥ
//
ye ca lokapracāreṣu
viratā dharmamānasāḥ
vācaṃyamāś ca te bhadrā
munayaḥ satyavādinaḥ
//
ye ca jitendriyagrāmā
nirmuktabhavacārakāḥ
nirmamā nirahaṃkārā
yatayo yogino 'pi te
//
ye ca sthaṇḍilam āśritya
caranti vratam ādarāt*
te 'pi ca mānavā dhīrāḥ
sthaṇḍilā jaṭilās tathā
Speyer: sthāṇḍilā
//
ye ca bhasmaviliptāṅgā
hārābharaṇabhūṣitāḥ
kāpālikāś ca te vīrāḥ
śmaśānavratacāriṇaḥ
//
ye samiddhavyadravyāṇi
juhvatyagnau samāhitāḥ
te hotāraś ca yajvāno
vedadharmārthasādhakāḥ
//
ye ca kṣatrāṇi rakṣantaḥ
pālayanti sadā prajāḥ
satvarakṣāvratācārāḥ
kṣatriyās te nṛpā narāḥ
//
ye rañjayanti dharmārthe
lokān nītiprayojakāḥ
rājānas te mahāvīrāḥ
sarvadharmābhipālakāḥ
//
ye ca satvahitādhāne
vividhārthānukāriṇaḥ
veśayanti prajā dharme
vaiśyās te hi narottamāḥ
//
vratācāravihīnā ye
satvarakṣārthacāriṇaḥ
manyante sevayā śuddhiṃ
śūdrās te śreṣṭhinas tathā
//
ye ca kṣetrāṇi karṣanti
dhānyādivrīhisādhakāḥ
kṛṣikās te narā dhānyaiḥ
satvajīvānupoṣakāḥ
//
sādhayanti mahatkāryaṃ
dhanādivastusaṃgrahaiḥ
vaṇikkarmābhisaṃyuktā
vaṇijas te mahodyamāḥ
//
ye ca sārthān samāhṛtya
ratnākarasamāgatāḥ
sādhayanti ca ratnāni
sārthavāhāś ca te narāḥ
//
tathānye śilpavidyādīn
ye ca kurvanti mānavāḥ
śilpinas te tathānye 'pi
svarṇakārādayo narāḥ
//
jyotir vidyāvido ye ca
gaṇayanti divāniśam*
yugāntakālavijñātā
gaṇakās te 'pi mānavāḥ
//
dhātudoṣāny abhijñāya
lokānāṃ paricārakāḥ
bhaiṣajyaṃ ye dadanty eva
bhiṣajas te hi vaidyakāḥ
//
bhūtadoṣāṇy abhijñāya
balipūjāvidhānataḥ
śamayanti ca ye bhūtān
bhautikās te 'pi mānavāḥ
//
evaṃ cānye 'pi ye satvā
yad yat karmānucāriṇaḥ
tat tat karmānuśīlena
jātidharmapravṛttikāḥ
//
tato ye mānavāḥ krūrā
nirdayāḥ satvahiṃsakāḥ
caṇḍavṛttipracārāś ca
caṇḍālā iti te smṛtāḥ
//
ye bhajanti śivaṃ nityaṃ
śivabhaktiparāyaṇāḥ
te śaivā manujā jñeyāḥ
śivadharmānucārataḥ
//
ye bhajanti viṣṇuṃ nityaṃ
viṣṇubhaktiparāyaṇāḥ
viṣṇudharmasamācārād
vaiṣṇavās te 'pi mānavāḥ
//
brahmāṇaṃ ye bhajayanty eva
brahmabhaktiparāyaṇāḥ
brahmadharmasamācārād
brāhmaṇās te 'pi mānavāḥ
//
ye bhajanti mahāraudraṃ
bhairavabhaktimānasāḥ
mahāraudrāś ca te khyātā
bhairavikāś ca mānavāḥ
//
ye ca māheśvarīṃ devīṃ
bhajanti kuladharmiṇaḥ
māheśvarīvratādhārāḥ
kālikās te 'pi mānavāḥ
//
yee bhajanti sadā buddhaṃ
bauddhadharmaparāyaṇāḥ
te 'pi ca mānavā bauddhāḥ
saṃbodhipadasādhinaḥ
//
ye bhajanti jinaṃ caiva
jainadharmaparāyaṇāḥ
te 'pi ca manujā jainā
jainadharmānucāraṇāt*
//
evaṃ cānye 'pi ye satvā
vratacaryānuliṅginaḥ
te 'pi ca mānavāḥ sarve
dharmacaryānuvarṇinaḥ
//
yādṛśaṃ sādhyate karma
tādṛśī jātitā bhavet*
prajāpatir hi caikatve
nirviśeṣo 'bhavad yataḥ
//
na cendriyeṣu nānātvaṃ
kriyāvādena dṛśyate
brāhmaṇe cānyajātau vā
naiṣāṃ kiṃcid viśiṣyate
//
na hy ātmanaḥ samutkarṣāc
chreṣṭhatvam iha yujyate
śukraśoṇitasaṃbhūtaṃ
yonijaṃ sarvam eva hi
//
cāturvarṇyam idaṃ lokam
iti tīrthyair vikalpitam*
brahmajā brāhmaṇā naivaṃ
dharmasaṃskārajāḥ khalu
//
yadi vā brahmajā viprā
brāhmaṇī kutra saṃbhavā
brāhmaṇy api tathā caiva
brahmajā yadi sāṃpratam*
//
brāhmaṇasya ca sā bhāryā
syāc caivedaṃ na yuktitaḥ
na bhāryā bhaginī yuktā
brahmaṇāṃ brahmajā yadi
//
na satvā brahmaṇo jātāḥ
karmasaṃskārajās tvamī
nihīnotkṛṣṭamadhyāś ca
satvā nānāśrayāḥ pṛthak*
//
teṣāṃ hi jātisāmānyād
brāhmaṇe kṣatriye tathā
vaiśyaśūdre tathānyeṣu
samaṃ jñānaṃ pravartate
//
śīlaṃ pradhānaṃ na kulaṃ pradhānaṃ
kulena kiṃ śīlavivarjitena
bahavo narā nīcakulaprasūtāḥ
svargaṃ gatāḥ śīlam upetya dhīrāḥ
//
na jātir dṛśyate devaiḥ
śīlaḥ kalyāṇakārakaḥ
caṇḍālo 'pi hi śīlasthas
taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
//
satyaṃ brahma tapo brahma
śīlaś cendriyasaṃyamaḥ
sarvabhūtadayā brahma
etad brāhmaṇalakṣaṇam*
//
satyaṃ nāsti tapo nāsti
nāsti cendriyasaṃyamaḥ
sarvabhūtadayā nāsti
etac caṇḍālalakṣaṇam*
//
devamanuṣyanārīṇāṃ
tiryagyonigateṣv api
maithunaṃ nādhigacchanti
te narā brāhmaṇāḥ khalu
//
śūdrīhastena yo bhuṅkte
māsam ekaṃ nirantaram*
jīvamāno bhavec chūdro
mṛtaḥ sa śvā prajāyate
//
śūdrīparivṛto vipraḥ
śūdrī ca gṛhamedhinī
varjitaḥ pitṛdevaiś ca
rauravaṃ so 'dhigacchati
//
tasmād dharmatapaḥśīla
saṃyamajñānato dvijaḥ
na tv etair hi vinā vipraḥ
kiṃ syāt saṃskāramātrataḥ
//
tan na śarīrasaṃskāra
mātreṇa brāhmaṇo bhavet*
saṃskṛtena dvijo vā cec
chūdro 'pi saṃskṛto dvijaḥ
//
yadi vipraḥ śarīraḥ syāt
pāvako brahmahā bhavet*
brahmahatyā ca bandhūnāṃ
śarīradahanād bhavet*
//
brāhmaṇabījasaṃbhūtaḥ
śūdro 'pi na kathaṃ dvijaḥ
tasmād dhi brāhmaṇo naiva
dehasaṃskāramātrataḥ
//
sadyaḥ patati māṃsena
dhātvannakṣiravikrayī
brāhmaṇo 'pi bhavec chūdraḥ
surayā lavaṇena ca
//
ākāśagāmino priyāḥ
patitā māṃsabhakṣaṇāt*
viprāṇāṃ patanaṃ dṛṣṭvā
tato māṃsāni varjayet
//
bhakṣyante yena māṃsāni
bhakṣyate tena kiṃ na hi
abhakṣyabhakṣaṇāc caiva
brāhmaṇaḥ patito bhavet*
//
patito brāhmaṇaś caivaṃ
saṃskāraṃ nārhati punaḥ
tasmāj jñānaṃ vinā naiva
śarīro brāhmaṇo bhavet*
//
jñānavān hi bhavet pūjyo
brāhmaṇā api mānavāḥ
samāneṣu ca deheṣu
kutrāpy asti viśeṣatā
//
tasmāj jñānapramāṇena
na śarīrapramāṇatā
yathā karoti bhāṇdāni
mṛttikayaiva bhārgavaḥ
//
mṛttikāyā na bhedo 'sti
tatkṛtabhājaneṣv api
kiṃ tu prakṣiptavastūnāṃ
saṃjñayākhyāyate khalu
//
prakṣiptaṃ yatra yad dravyaṃ
tad bhāṇḍaṃ tena lakṣyate
jñānadharmaguṇācārair
lakṣyate mānavas tathā
//
jñānadharmaguṇācārair
vihīno mānavaḥ paśuḥ
jñānavijñānabhedena
vartate guṇabhedatā
//
guṇabhedād bhaved dharma
bhedā ca saṃprajāyate
dharmabhedāt tataḥ karma
bhedatā saṃpravartate
//
karmabhedāt tathācāra
bhedatā ca pravartate
tathācāraviśeṣeṇa
jātibhedāḥ pravartitāḥ
//
mahābhūtasamudbhūta
skandheṣv āyataneṣu ca
sarvajantuśarīreṣu
sameṣu kā viśeṣatā
//
jñānavijñānamātreṇa
bhidyante khalu mānavāḥ
jñānavijñānapātratvāt
pūjyante nīcajā api
//
jñānavijñānahīnatvān
mānavo 'pi na pūjyate
paśuvatsa narākāraḥ
tataḥ pūjā na cākṛteḥ
//
jñānenāpi dvijo naiva
karmācārapramāṇataḥ
jñānena yadi vā vipraḥ
śūdro 'pi brāhmaṇo bhavet*
//
anye 'pi bahavaḥ santi
sakaivartādinīcajāḥ
jñānavantaś ca ye dhīrās
te 'pi syur brāhmaṇāḥ khalu
//
tamāc ca jñānamātreṇa
brāhmaṇo na bhavet khalu
karmācārapramāṇena
na jñānasya pramāṇatā
//
karmaṇāpi dvijo naiva
śuddhācārapramāṇataḥ
karmaṇā vai dvijāś caivaṃ
sarve syur brāhmaṇāḥ khalu
//
santi hi bahavo loke
mahāyajñādikarmiṇaḥ
kṣatriyavaiśyaśūdrāś ca
kathaṃ na brāhmaṇā nu te
//
tasmān na karmamātreṇa
brāhmaṇāḥ syur narāḥ khalu
nāpi svācāramātreṇa
brāhmaṇāḥ syus tathā narāḥ
//
yadi svācārato vipraḥ
sarve syur brāhmaṇāḥ khalu
ye ye svācāravantaś ca
te te syur brāhmaṇāḥ kila
//
santi ca bahavaḥ śūdrāḥ
śuddhācārasamanvitāḥ
vratopavāsadharmiṣṭā
nīcajā api santi ca
//
te 'pi syur brāhmaṇāś caivaṃ
yady ācārapramāṇatā
tasmād ācāramātreṇa
brāhmaṇā naiva mānuṣāḥ
//
vedenāpi tathā naiva
brāhmaṇāḥ syur narottamāḥ
yadi vedair bhaved vipro
rākṣaso 'pi dvijaḥ khalu
//
tathābhūd rāvaṇo nāma
rākṣaso vedapāragaḥ
sarve 'pi rākṣasāś caivaṃ
vedakarmānucārakāḥ
//
kathaṃ te brāhmaṇā naiva
yadi vedād dvijo bhavet*
tasmāc ca vedamātreṇa
naiva syur brāhmaṇāḥ khalu
//
satyadharmapramāṇena
sarvam ekaṃ jagad dhruvam*
cāturvarṇyam idaṃ lokaṃ
tīrthikair iti kalpitam*
//
tathā ca kalpyate loka
bodhārtham iti tīrthikaiḥ
svayaṃbhūdehasaṃbhūtaṃ
cāturvarṇyam idaṃ khalu
//
mukhato brāhmaṇo jāto
bāhubhyāṃ kṣatriyaḥ smṛtaḥ
ūrubhyāṃ saṃbhavo vaiśyaḥ
padbhyāṃ śūdraḥ samudbhavaḥ
//
tathā ced dhi bhaved doṣo
dharmeṣu varṇavādinām*
agamyagamanāc caivaṃ
kathaṃ dharmaviśuddhitā
//
yadi vipro mukhāj jāto
brāhmaṇī kutra saṃbhavā
brāhmaṇy api mukhāj jātā
svasā bhāryā kathaṃ nanu
//
tathā ca kṣatriyā jātā
bāhubhyām eva cet tathā
kṣatriyasya bhaved bhāryā
kṣatriyā bhaginī khalu
//
vaiśyāpi hi tathā caivam
ūrubhyām eva saṃbhavā
vaiśyasyāpi bhaved bhāryā
vaiśyā tu bhaginī viśaḥ
//
padbhyāṃ jāto yathā śūdraḥ
śūdrī cāpi tathodbhavā
śūdrasyāpi bhaved bhāryā
śūdrī hi bhaginī khalu
//
na yuktā bhaginī bhāryā
tathā dharmaḥ kathaṃ bhavet*
agamyagamanāc caivam
adharma eva saṃbhavet*
//
tato 'tyantaviruddhaṃ syād
brahmajā brāhmaṇā yadi
dharmakriyāviśeṣāt tu
varṇāvasthāḥ pratiṣṭhitāḥ
//
bhārate 'pi tathā caivaṃ
dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
vaiśampāyanam āgamya
prāñjaliḥ paryapṛcchata
//
ke te ye brāhmaṇāḥ proktāḥ
kiṃ vā brāhmaṇalakṣaṇam*
etad icchāmi bho jñātuṃ
tadbhavān vyākarotu me
//
iti śrutvā mahāvijño
vaiśampāyana ādarāt*
pratyuvāceti kaunteya
śṛṇu tat kathyate mayā
//
kṣāntyādibhir guṇair yuktas
tyaktadaṇḍo nirāmiṣaḥ
na hanti sarvabhūtāni
prathamaṃ brāhmalakṣaṇam*
//
yadā sarvaparadravyaṃ
pathi vā yadi vā gṛhe
adattaṃ naiva gṛhṇāti
dvitīyaṃ brāhmalakṣaṇam*
//
tyaktakrūrasvabhāvas tu
nirmamo niḥparigrahaḥ
muktaś carati yo nityaṃ
tṛtīyaṃ brāhmalakṣaṇam*
//
devamanuṣyanārīṇāṃ
tiryagyonigateṣv api
maithunaṃ hi sadā tyaktaṃ
caturthaṃ brāhmalakṣaṇam*
//
satyaṃ śaucaṃ dayā śaucaṃ
śaucam indriyanigrahaḥ
sarvabhūtadayā śaucaṃ
tapaḥ śaucaṃ ca pañcamam*
//
pañcalakṣaṇasaṃpanna
īdṛśo yo bhaved dvijaḥ
tam ahaṃ brāhmaṇaṃ brūyāṃ
śeṣāḥ śudrā yudhiṣṭhira
//
na kulena na jātyā ca
kriyābhir brāhmaṇo na ca
cāṇḍālo 'pi hi vṛttastho
brāhmaṇaḥ sa yudhiṣṭhira
//
ahiṃsā brahmacaryaṃ ca
viśuddhātmāparigrahaḥ
phaleṣv anabhilipsātha
brāhmaṇaḥ syād yudhiṣṭhira
//
ekavarṇam idaṃ viśvaṃ
pūrvam āsīd yudhiṣṭhira
karmakriyāviśeṣeṇa
cāturvarṇyaṃ pratiṣṭhitam*
//
sarve vai yonijā martyāḥ
sarve mūtrapurīṣiṇaḥ
ekendriyakriyārthāś ca
tasmāc chīlaguṇair dvijāḥ
//
śūdro 'pi śīlasaṃpanno
guṇavān brāhmaṇo bhavet*
brāhmaṇo 'pi kriyāhīnaḥ
śūdrāt pratyavaro bhavet*
//
pañcendriyārṇavaṃ ghoraṃ
yadi śūdro 'pi tīrṇavān*
tasmai dānaṃ pradātavyam
aprameyaṃ yudhiṣṭhira
//
na jātir dṛśyate rājan
guṇāḥ kalyāṇakārakāḥ
guṇavidyānidhir vidvān
brāhmaṇo brahmacārāṇāt*
//
jīvitaṃ yasya lokārthe
dharmārthe yasya jīvitam*
ahorātraṃ caren muktas
taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
//
parityajya gṛhāvāsaṃ
ye sthitā mokṣakāṅkṣiṇaḥ
kāmeṣv asaktāḥ kaunteya
brāhmaṇās te yudhiṣṭhira
//
ahiṃsā nirmamatvaṃ vā
satkṛtyasya vivarjanam*
rāgadveṣanivṛttiś ca
etad brāhmaṇalakṣaṇam*
//
kṣamā dayā damo dānaṃ
satyaṃ śaucaṃ smṛtir ghṛṇā
vidyā vidyānamādhītyam
etad brāhmaṇalakṣaṇam*
//
gāyatrīmātrasāro 'pi
varaṃ vipraḥ suyantritaḥ
nādhitya caturo vedān
sarvāśī sarvavikrayī
//
ekarātroṣitasyāpi
yā gatir brahmacāriṇaḥ
na tāṃ kratusahasreṇa
prāpnuvanti yudhiṣṭhira
//
pāragaḥ sarvavedānāṃ
sarvatīrthābhiṣiñcanaiḥ
yuktaś carati dharmaṃ yo
taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
//
yadā na kurute pāpaṃ
sarvabhūteṣu dāruṇam*
kāyena manasā vācā
brahma saṃpadyate tadā
//
yasya lokahite cittaṃ
maitrīyuktam ivātmaje
tena saṃpadyate brahma
tasmān maitrīṃ vibhāvaya
//
yasya lokeṣu kāruṇyaṃ
svātmaje iva duḥkhite
tena saṃpadyate brahma
tasmāt kāruṇiko bhava
//
yac cittaṃ muditaṃ loke
sukhībhūte ivātmaje
tasya saṃjāyate brahma
tal loke modavāṃś cara
//
yasyopekṣāyutaṃ cittaṃ
sarvalokeṣv ivātmaje
tasya saṃjāyate brahma
tad upekṣāyutaś cara
//
etad dhi paramaṃ brahma
vihāraṃ brahmasādhanam*
jñātvā lokahitārthena
cara brahmavihāriṇam*
Speyer: brahmavihāraṇam*
//
tataḥ kleśān vinirjitvā
svātmacittasamāhitaḥ
brahmapraṇidhim ālambya
sthirībhava samādhiṣu
//
tathā brahmaguṇādhānād
brahmarṣis tvaṃ bhaveḥ kila
pañcābhijñapadaprāpto
brahmalokam avāpnuyāḥ
//
iti śrutvā guror vākya
sa subhūtir guṇotsukaḥ
tatheti pratisaṃśrutya
dhyānacaryām upāśrayat*
//
tato 'nyad vanam āśritya
guror ājñāsamādhṛtaḥ
sarvendriyavinirgatyā
vyaharaddhyānatatparaḥ
//
tatrādhivasato 'syāpi
krodhāgniḥ samudīritaḥ
karmādhānabalābhyāsān
naiva śāntim upāyayau
//
tatra ca vanaṣaṇḍe yā
vasantī vanadevatā
sā subhūtiṃ mahākrodhaṃ
dṛṣṭvaivaṃ samacintayat*
//
subhūtir brāhmaṇo hy eṣa
sarvavedārthapāragaḥ
sarvamantravidhānajñaḥ
sutīkṣṇakrodhabāhulaḥ
//
kadācit kupitaś cāyaṃ
krodhataḥ śāpavahninā
dhakṣyati parvatāṃś cāpi
sapakṣijantumānavān*
//
samādhidhyānayukto 'pi
naiva cittasamāhitaḥ
jñānavijñānadharmeṣu
viśeṣaṃ nādhigacchati
//
yadi bauddheṣu dharmeṣu
niyukto 'yaṃ dvijottamaḥ
kṣipraṃ kleśān vinirjitya
bodhicittaṃ ca lapsyati
//
bodhicitte pralabdhe tu
tadā lokahite caret*
bodhisatvo mahāvijño
bhaviṣyati na saṃśayaḥ
//
iti niścitya sā devī
kāruṇyahitamānasā
taṃ subhūtiṃ samāgamya
jagādaivaṃ puraḥ sthitā
//
śṛṇu vatsa mahābhāga
yan mayā hitam ucyate
dhanyo 'si tvaṃ mahādhīra
maharṣir dvijasattama
//
kimarthaṃ vasase caivam
ekākī nirjane vane
niścittaḥ pratisaṃlīnaḥ
kāṣṭhapāṣāṇavadvṛthā
//
dharmārthakāmamokṣeṣu
yadi vāñchāsti te yate
buddhasya vacanaṃ śrutvā
cara saṃbodhisatpathe
//
buddho hi bhagavān nāthaḥ
sarvajño lokanāyakaḥ
munīndraḥ śrīdhanaḥ śāstā
sarvadharmānupālakaḥ
//
tasyaiva dharmatā śuddhā
daśakuśalasaṃmatā
ṣaṭ ca pāramitāḥ khyātāḥ
paratreha śivaṃkarāḥ
//
dhanyās te bhikṣavaś caiva
buddhasyopāsakāś ca ye
sarvasatvahitārthena
saṃbodhiguṇasādhakāḥ
//
tvaṃ cāpi hi tathā matvā
svaparātmahitārthataḥ
triratnaśaraṇaṃ gatvā
cara brahman vratottamam*
//
tataḥ kleśagaṇān hitvā
brahmacāriñ jinendravat*
sākṣād arhatpadaṃ prāpya
nirvṛtisukham āpnuyāḥ
//
iti śrutvā subhūtiḥ sa
triratnaguṇavarṇanām*
tathānumoditaḥ prāha
tāṃ devatāṃ puraḥ sthitām*
//
tathāhaṃ devate yāmi
saṃbuddhadarśanaṃ prati
triratnasamayaṃ prāptum
iccāmi tvatprasādataḥ
//
yadi te 'sti kṛpā devi
mayi mokṣārthasādhini
saṃbuddhaṃ darśaya kṣipraṃ
taddharmeṣu niveśaya
//
triratnaśaraṇaṃ gatvā
cariṣye tad vratottamam*
tathāśu kṛpayā nītvā
māṃ vihāre praveśaya
//
iti śrutvā vacas tasya
subhūter vanadevatā
vijñāya bodhimārgeṣu
cittaṃ tathānumoditam*
//
tata eva samāgṛhya
subhūtiṃ brahmacāriṇam*
ṛddhyā sākāśamārgeṇa
nināya jinamandiram*
//
subhūtis tatra saṃprāpto
dadarśa jinabhāskaram*
bhagavantaṃ mahāsaumyaṃ
lakṣaṇaiḥ samalaṃkṛtam*
//
vyañjanaiś ca virājantaṃ
vyāmaprabhāmahojjvalam*
sahasrakiraṇādhikyaṃ
ratnāṅgam iva jaṅgamam*
//
samantato mahābhadraṃ
jagannāthaṃ munīśvaram*
sarvadevādhipaṃ samyak
saṃbodhiguṇasāgaram*
//
dṛṣṭvaiva sahasā cātha
subhūtes tasya sarvathā
ādhāto yaś ca satveṣu
sa prativigato 'py abhūt*
//
tataḥ prasādajāto 'sau
subhūtir dvijasattamaḥ
natvā pādau muner dharmaṃ
śrotuṃ tasthau mudāḥ puraḥ
//
tato 'sau bhagavāṃs tasya
subhūteś cittaśuddhatām*
jñātvāryasatyadharmāṇi
dideśaivaṃ savistaram
//
śṛṇu vipra mahābhāga
sarvasatvahitārthataḥ
yadi te dharmavāñchāsti
saṃbodhipadasādhane
//
bhāvanīyā sadā maitrī
satveṣ evaṃ yathātmaje
dharmamātā yato maitrī
tan na tyājyā kadācana
//
karuṇā ca tathā kāryā
satveṣ api yathātmaje
kāruṇyād vardhate dharmas
ta kāruṇyaṃ sadā kuru
//
muditāpi sadā sādhyā
satveṣu ca yathātmaje
muditāṃ hi samālambya
bodhipadam avāpnuyāḥ
//
upekṣāpi sadā dhāryā
satveṣv api yathātmaje
upekṣāto labhet saukhyaṃ
tadupekṣāṃ sadā bhaja
//
ime dharmā hi catvāraś
caturvargaphalāptaye
tatprāptyai sādhyatāṃ yatnāc
caturbrahmavihāratā
//
iti śrutvāryadharmāṇi
sa subhūtiḥ pramoditaḥ
kleśasaṃghān vinirjitya
buddhadharmaṃ samaikṣata
//
satkāyadṛṣṭiśailaṃ ca
viṃśatiśikharodgatam*
vidārya jñānavajreṇa
saṃsāraratiniḥspṛhaḥ
//
srotāpattiphalaṃ sākṣāt
kṛtvā śiṣyo 'bhavan muneḥ
Speyer: śikṣo
dṛṣṭasatyo 'tha saṃbuddhaṃ
natvā caiva kṛtāñjaliḥ
//
pravrajyāprārthanāṃ cakre
svākhyātadharmasādhane
namas te bhagavan nātha
sarvasatvānupālaka
//
adyāgreṇa jagadbandho
yāmi te śaraṇaṃ sadā
tathā dharme ca saṃgheṣu
saṃbodhiguṇaprāptaye
//
pravrajyāṃ dehi me nātha
saddharmeṣu niveśaya
brahmacaryaṃ cariṣye 'haṃ
tvadājñāṃ śirasā vahan*
//
ity ukte bhagavān dṛṣṭvā
hastena tacchiraḥ spṛśan*
ehi bhikṣo carasveti
pravadaṃs taṃ samagrahīt*
//
ehīti proktaḥ sa jinena muṇḍo
pātrī susaṃghāṭiparītadehaḥ
sadyaḥ praśāntendriya eva tasthau
bhikṣuḥ subhūtiḥ sugataprabhāvāt*
//
saccittalabdhaḥ sa muneḥ prasādāt
prayujyamāno vyaharat samādhau
vyāyacchamānaḥ khalu bodhimārge
saṃbuddhadharme ghaṭamāna eva
//
sarvaṃ ca saṃsāram anityatāhataṃ
matvā ca saṃsāragatiṃ vibhaṅginīm*
kleśāṃś ca sarvān pravihāya saṃyataḥ
sākṣāc ca so 'rhann abhavan maharddhikaḥ
//
suvītarāgaḥ samaloṣṭahemā
ākāśacitto dhanasāravāsī
bhindann avidyādrim ivāṇḍakośaṃ
prāpadabhijñāḥ pratisaṃvidaś ca
//
satkāralābheṣu parāṅmukatvāt
saśakradevāsuramānuṣāṇām*
pūjyaś ca mānyo abhivādanīyo
babhūva sa brahmavihāracārī
//
atha subhūtir āyuṣmān
samanvāharad ātmavān*
kutaś cyuto 'ham āyātaḥ
kutra kena ca karmaṇā
//
apaśyat sa tataś ceti
pañcajanmaśatāni ca
nāgayonisamutpannas
tataś cyutvāham āgataḥ
//
yad dveṣābhyāsataś cāsaṃ
krūro lokopaghātakaḥ
tenaiva hetunā cāhaṃ
mahadvyasanam āptavān+
//
idānīṃ tu tathā caitaṃ
krodhaṃ prahātum ācare
yasyaiva hetunā lokā
bhramanti narakeṣu te
//
tasmād ahaṃ cariṣyāmi
niḥsaṅgo nirahaṃkṛtiḥ
saṅgād dhi jāyate māyā
māyāyāṃ jāyate ratiḥ
//
ratau rāgo 'bhijāyeta
rāge mohaḥ pravardhate
mūḍhasya drūyate cittaṃ
sveṣṭakāryopaghātataḥ
//
upaghātāhate citte
krodhāgniḥ paridīpyate
krodhānalasamuddīpto
dahate sa parān api
Speyer: svaparān api
//
yāvat krodhānaloddīptaṃ
svacittaṃ kleśavāyubhiḥ
tāvat kiṃ tapasāpy etan
nirarthaṃ duḥkhahetave
//
dharmaṃ sucaritaṃ puṇyaṃ
dānaśīlādisādhanam*
Speyer: dharmasucaritaṃ
kṛtaṃ kalpasahasrair yad
dahet krodhānalaḥ kṣaṇāt*
//
tasmāt krodhāgniśāntyarthaṃ
kṛtvendriyavinigraham*
ekānte hi vaseyaṃ ca
viviktāraṇyagocare
//
yadā ca garuḍenāhaṃ
balād ākṛṣya bhakṣitaḥ
yatīn dṛṣṭvānumodaṃ ca
kurvan mṛtyum avāptavān*
//
tenaiva hetunā cādya
dvijātikulasaṃbhavaḥ
sarvakleśān vinirjitya
brahmacārī bhavāmy aham*
//
adyāpi cet tathā cātra
vaseyaṃ janapadāśrame
?
kenacit kleśitaś cāhaṃ
bhraṣṭim evam avāpnuyām*
//
iti niścitya cittena
subhūtir nirahaṃkṛtiḥ
vivikte 'raṇyavāse sa
niḥsaṅgo nyavasat sudhīḥ
//
tathaikākī vasaṃs tatra
caturthadhyānasaṃyutaḥ
phalamūlāmbusaṃtuṣṭo
brahmacārī mumoda saḥ
//
atha saṅge 'pi grāmeṣu
deśe janapadeṣu ca
bhikṣāhetor vihartuṃ vā
sa sakāmo 'bhavad yadā
//
tadā pūrvam asau dṛṣṭvā
gocaram abhyalakṣayat*
aho deśeṣu sarvatra
bhavanti nirguṇā janāḥ
//
mānino madamohāndhā
duṣṭā matsariṇaḥ śaṭhāḥ
tat kathaṃ saṃcariṣye 'tra
bhikṣāhetoḥ kule kule
//
dūṣayiṣyanti cittāni
kecid dṛṣṭvaiva māṃ yatim*
yad dhetor janāś caivaṃ
?
bhramanti durgatiṣv api
//
kalpakoṭisahasrāṇi
naiva muktāś ca durgateḥ
tad ahaṃ sarvasatveṣu
kuntapipīlikādiṣu
//
dayācittaṃ samālambya
vaseyaṃ dhyānasaṃrataḥ
yenaivaṃ sarvasatānāṃ
bhavec cittaṃ prasāditam*
tam eva dharmam ādhyāya
yatir mokṣam avāpnuyāt*
//
iti saṃnahya cittena
sa subhūtiḥ subuddhimān*
vivikte 'raṇyadeśe 'pi
nyavasad dhyānasaṃrataḥ
//
atha so 'rhaṃs trimāsānām
atyayād bodhimānasaḥ
ity evaṃ cintayāmāsa
lokānugrahakāraṇāt*
//
kim atra dhyānasaṃlīnaḥ
karomi lokabodhanam*
kiyat kālaṃ ca jīveyaṃ
kāṣṭhapāṣāṇavat sthitaḥ
//
kevalaṃ svamanas tuṣṭyai
dhyānaṃ saukhyārthasādhanam*
sukhaṃ labdhvāpi kiṃ sāraṃ
satvānugrahaṇaṃ vinā
//
tasmād dhyānāt samutthāya
satvānugrahakāraṇāt*
ṛddhiṃ pradarśya saṃbodhau
sthāpayiṣye mahajjanān*
//
iti niścitya cittena
sa subhūtiḥ samṛddhimān*
satvānāṃ vinayārthena
prātihāryam adarśayat*
//
tadṛddhinirmitāny eva
garuḍānāṃ mahaujasām*
pañca kulaśatāny atra
prasasrire samantataḥ
//
etāṃś ca garudān dṛṣṭvā
nāgāḥ saṃtrasitās tataḥ
itas tataḥ samudbhrāntāḥ
subhūteḥ śaraṇaṃ yayuḥ
//
atha svarddhibalenaiva
samāśvāsya subhūtinā
sarve nāgāḥ suparṇebhyaḥ
paritrātāś ca sarvataḥ
//
punas tena suparṇānāṃ
vinayārthaṃ subhūtinā
svarddhivalaprabhāveṇa
mahān nāgo vinirmitaḥ
//
tenāpy evaṃ suparṇānāṃ
pañca kulaśatāni ca
abhidrutāni nāgena
samantata itas tataḥ
//
tenaivābhidrutāḥ sarve
garuḍās trāsam āgatāḥ
itas tataḥ samudbhrāntāḥ
subhūteḥ śaraṇaṃ yayuḥ
//
subhūtinā tathā caivaṃ
sarve te garuḍā api
svarddhibalaprabhāveṇa
samāśvāsya surakṣitāḥ
//
evam ṛddhiprabhāvāṇi
subhūtes tasya sadyateḥ
dṛṣṭvā sarve janaughās te
saharṣādbhutam āyayuḥ
//
dhanyo 'yam ṛddhimān bhikṣur
arhan saṃbuddhasevakaḥ
yenaite rakṣitāḥ sarve
nāgāś ca garuḍā api
//
iti so 'rhan subhūtis tān
sarvān dṛṣṭvā prasannitān*
saddharme vinayārthena
maitrīdharmam upādiśat*
//
śṛṇudhvaṃ madvacaḥ sarve
nāgāś ca garuḍās tathā
yadi me śaraṇaṃ yātha
ramadhvaṃ maitramānasāḥ
//
ye ete sukhino loke
sarve te maitracāriṇaḥ
ye ete duḥkhino loke
sarve te krodhino narāḥ
//
tasmāt krodhaprahāṇāya
kriyatāṃ yatnam ādarāt*
yāvac citte sthitaṃ krodhaṃ
tāvan maitrī na bhāvyate
//
na ca dveṣasamaṃ pāpaṃ
na ca maitrīsamaṃ tapaḥ
tasmān maitrī prayatnena
bhāvanīyā sadādarāt*
//
manaḥ śamaṃ na gṛhṇāti
na prītisukham aśnute
na nidrāṃ na dhṛtiṃ yāti
dveṣaśalye hṛdi sthite
//
na dviṣantaḥ kṣayaṃ yānti
yāvajjīvam api ghnataḥ
krodham ekaṃ tu yo hanyāt
tena sarve dviṣo hatāḥ
//
vikalpen dhanadīptena
jantuḥ krodhahavir bhujā
dahaty ātmānam evādau
parān dhakṣyati vā na vā
//
jarā rūpavatāṃ krodhas
tamaś cakṣuṣmatām api
bandho dharmārthakāmānāṃ
tasmāt krodho nivāryatām*
//
divyabhogānubhoktā ca
prāsāde maṇimaṇḍite
supto 'pi na labhen nidrāṃ
krodhaparyākulo naraḥ
//
ṛṣibhir yogibhiś cāmbu
phalamūlāditoṣitaiḥ
dagdhā janapadāś cāpi
krodhāc chāpahutāśanaiḥ
//
yac chāṃkaro mahāraudro
nirghṛṇo dṛkprabhānalaiḥ
dadāha brahmajaṃ kāmaṃ
tac ca krodhaprabhāvataḥ
//
yad rājāno viruddhāś ca
yuddhaṃ kṛtvā parasparam*
mṛtyuṃ yānti janaiḥ sārdhaṃ
tac cāpi krodhabhāvataḥ
//
suhṛdo yat sahāyāṃś ca
snehaviśrambhacāriṇaḥ
satyadharmāv anādṛtya
ghnanti krodhād anāryakāḥ
//
sādhavo ye mahātmānaḥ
saṃvṛttidharmacāriṇaḥ
tān api saṃmukhaṃ ghnanti
durvāgbāṇai ruṣā khalāḥ
//
mātaraṃ janmadātrīṃ ca
dhātrīr vā snehapālinīḥ
svātmajān nirdayā ghnanti
tac ca krodhaprabhāvataḥ
//
svātmajāḥ pitaraṃ yac ca
snehasatkārapālakam*
avigaṇayya pāpāni
ghnanti krodhaprabhāvataḥ
//
gurūn saddharmaśāstṝṃś ca
kalyāṇādhvāvatārakān*
anādṛtya bhayaṃ pāpā
ghnanti krodhoddhatā narāḥ
//
yat pitā svātmajaṃ putraṃ
putrīṃ vā bālakām api
nirdayas tāḍayan hanti
tasmāt krodho mahāripuḥ
//
bhrātaraḥ sahajāś cāpi
roṣitā bheditāśayāḥ
vigṛhṇanti mahākruddhās
tasmāt krodho mahāripuḥ
//
yat svayaṃ pariṇītāpi
bhāryā dharmānucāriṇī
tāḍitā tyajyate bhartrā
krodhāt tato mahad bhayaṃ*
//
pramadāpi ca bhartāraṃ
svāminaṃ snehakāriṇam*
kuladharmam anādṛtya
jahāti krodhatas tathā
//
ye śāntā yatayo dhīrāś
caturbrahmavihāriṇaḥ
tān api saṃmukhaṃ duṣṭās
tāḍayanti ruṣānvitāḥ
//
śāntātmā hitakṛdyogī
kṣāntivādī vane vasan*
so 'pi śakalito rājñā
svayam evāsinā ruṣā
//
dānavā ghnanti devāṃś ca
devāś ca ghnanti dānavān*
anyonyaṃ vigrahaṃ kṛtvā
pramathnanti ruṣākulāḥ
//
ātmānam ātmanā hatvā
viṣaśastrānalādibhiḥ
vasanti narake ghore
te 'pi sarve ruṣānvitāḥ
//
ye ye duṣṭāśayāḥ krūrāḥ
svaparārthābhighātakāḥ
patanti narake ghore
te 'pi sarve ruṣāśrayāt*
//
krodhena bhidyate lokaḥ
krodhena paribhāṣyate
krodhena hiṃsyate jantus
tasmāt krodho mahāripuḥ
//
krodhenaiva mahārudraś
cic cheda brahmaṇaḥ śiraḥ
tenaiva pātakenaiva
bhrāntacitto 'bhavac chivaḥ
//
krodhenaiva tathā rudraḥ
surajyeṣṭhātmajasya ca
śvaśurasyāpi dakṣasya
cchedayāmāsa mastakam*
tatpāpakarmaṇā hy eva
śivo 'py abhūd digambaraḥ
//
krodhena dhvaṃsyate dharmaḥ
krodhena vilayaṃ gataḥ
krodhena tyajyate satyaṃ
tasmāt krodho mahāripuḥ
//
yāni mahānti pāpāni
mahāduḥkhabhayāni ca
tāni sarvāṇi duṣṭāni
krodhacittodbhavāni ca
//
tatkrodhād aparo vairaḥ
pātako 'nyo na vidyate
tasmāt krodhavināśāya
prayatadhvaṃ samāhitāḥ
//
yena krodho jito vairo
jñānavajreṇa sādhunā
tena sarve jitā duṣṭā
śatravo duḥkhadāyakāḥ
//
yasya citte dayā nāsti
krodhānalavidāhini
sa sādhupuruṣaś cāpi
naiva viśvasyate janaiḥ
//
krodhakalaṅkito yo hi
sadguṇālaṃkṛto yadi
sa vidvān api nāsevyo
yathā vṛkṣo 'hiveṣṭitaḥ
//
dānaśīlādisaddharma
vṛttaiś ca yadi bhūṣitaḥ
krodhavān na vibhāty eva
ahipūrṇo yathā hradaḥ
//
sarvavidyākalājño 'pi
samṛddhaḥ śilpavān api
astramantrādyabhijño 'pi
krodhavān naiva sevyatām*
//
krodhavān hasyate lokaiḥ
krodhavān vadhyate janaiḥ
krodhavān hīyate mitraiḥ
krodhavān paribhūyate
//
krodho dharmaviruddhatvāc
caturvargavināśakṛt*
tasmāt krodhavināśāya
prayatadhvaṃ samāhitāḥ
//
krodhena bhidyate cittaṃ
bhinnacitto vikīryate
vikīrṇaḥ kliśyate māraiḥ
kleśito 'dhairyatāṃ vrajet
//
adhairyatvād bhaven mūḍho
mūḍho duṣṭavaśaṃ vrajet*
duṣṭamitropadeśena
kupathe carate kudhīḥ
//
asan mārgo samārūḍho
viparītaṃ samācaret*
viparītānubodhena
bhaved āryāpavādakaḥ
//
saddharmādīn pratikṣipya
pratimādīn vighātayet*
ityādipātakaṃ kṛtvā
pañcānantaryam āpnuyāt*
//
tataś ca narakān yāyād
rauravādīn samantataḥ
narakān narakaṃ gatvā
mahāduḥkham avāpnuyāt*
//
itthaṃ duḥkhānuvedī sa
narakeṣu sadā vaset*
narakebhyas tam uddhartuṃ
jino 'pi naiva śaknuyāt*
//
yāvanti pāpaduḥkhāni
durvṛttiprabhavāni hi
tāni sarvāṇi jānīdhvaṃ
krodhacittodbhavāni hi
//
sarveṣāṃ pātakānāṃ tat
krodhaṃ mūlaṃ jagur jināḥ
dharmāṇāṃ tu kṣamā mūlaṃ
yataḥ saukhyaṃ pravartate
//
iti krodhaṃ vinirjitya
kṣamaiva sādhyatāṃ sadā
maitrīcittaṃ samālambya
viharadhvaṃ yathāsukhaṃ
//
ātmanīva dayā syāc cet
svajane vā yathā jane
kasya nāma bhavec cittam
adharmapraṇayāśivam*
//
dayāviyogato lokaḥ
paramāmeti vikriyām*
manovākkāyavispandaiḥ
svajane 'pi yathā jane
//
dharmārthī na tyajed asmād
dayām iṣṭaphalodayām*
suvṛṣṭir iva śasyāni
guṇān sā hi prasūyate
//
dayākrāntaṃ cittaṃ na bhavati paradroharabhasaṃ
śucau tasmin vāṇī vrajati vikṛtaṃ naiva ca tanuḥ
vivṛddhā tasyaivaṃ parahitarucir maitryanugatā
pradānakṣāntyādīñ janayati guṇān kīrtyanusṛtān*
//
dayālur nodvegaṃ janayati pareṣām upaśamād
dayālur viśvāsyo bhavati jagatāṃ bāndhava iva
na saṃrambhakṣobhaḥ prabhavati dayādhīr ahṛdaye
na kopāgniś citte jvalayati hi dayātoyaśiśire
//
saṃkṣepeṇa dayāmataḥ sthiratayā paśyanti dharmaṃ budhāḥ
ko nāmāsti guṇaḥ sa sādhudayito yo nānuyāto dayām*
tasmāt putra ivātmanīva ca dayāṃ nītvā prakarṣaṃ jane
sanmaitryā viharanta eva muditāṃ prodbhāvayadhvaṃ sadā
//
dayālor hṛdaye jātā
maitrī saddharmasādhanī
tasmād dayāṃ hṛdi sthāpya
maitrī loke prasāryatām*
//
maitrīmān puruṣaḥ sādhur
devair api praśasyate
viśvasyate sadā sadbhir
bāndhavaiḥ svajanair janaiḥ
//
maitrīmān sajjano loke
nirguṇo 'pi praśobhate
maitrīmān sanmatir bandhur
lokānāṃ jagatām api
//
maitrīmāñ jagatām iṣṭo
maitrīmāñ jagatāṃ suhṛt*
maitrīmāñ jagatāṃ mitro
maitrīmāñ jagatāṃ sakhā
//
maitrīmān puruṣaḥ śrīmān
yatra yatra pragacchati
tatra tatraiva sarvatra
pūjyate svajanair yathā
//
buddho hi jagatāṃ bandhus
trailokyādhipanāyakaḥ
so 'pi śāstā vibhāty evaṃ
maitryā saṃskārayañ jagat*
//
ye ye satvā mahābhijñāḥ
sarvalokānukampakāḥ
pūjyante satvalokaiś ca
te 'pi maitryāḥ prabhāvataḥ
//
bodhisatvā mahāsatvā
bodhisaṃbhārasādhakāḥ
sarvasatvahitārthasthās
te 'pi maitrīpracāriṇaḥ
//
yan mātā duḥkhitāpy evam
ā garbhād bālakaṃ sutam*
pāti snehopacāreṇa
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
yat pitā bālakaṃ putram
abhuñjānaḥ svayaṃ sukham*
pāti snehopacāreṇa
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
yac ca rājā prajāḥ pāti
svayaṃ vīravrataṃ dadhat*
durjanān mardayan sarvān
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
yac ca vidvān guruḥ śiṣyān
saddharmārthopadarśayan*
prabodhya bālakāñ chāsti
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
yac ca vīrā raṇe sthitvā
sahantyarīn prahāriṇaḥ
prarakṣanti svapakṣāṃś ca
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
sārthavāho 'mbudhiṃ gatvā
yatnai ratnāni sādhayan*
satvān pāti dadad dānaṃ
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
yac ca bhāryānuyāty eva
mṛtena svāminā saha
anapekṣya svajīve 'pi
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
pitṛbhyo mṛtakebhyo 'pi
dadāti piṇḍam ādarāt*
anuśocan muhuś cāpi
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
tiryagyonyudbhavāś cāpi
paśavaḥ krūramānasāḥ
svasutān snehataḥ pānti
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
kṛmyādhikīṭayaś cāpi
krūrā gṛdhrādipakṣiṇaḥ
svabandhūn snehataḥ pānti
tad dhi maitrīprabhāvataḥ
//
caṇḍālā nirghṛṇā raudrāḥ
satvahiṃsāratāḥ khalāḥ
bāndhavāṃs te 'pi rakṣanti
tad dhi maitrīprabhāvataḥ
//
yad dadanti mahāsatvāḥ
svadehe 'py anapekṣitāḥ
arthibhyaḥ prārthitaṃ vastu
tad dhi maitrīprabhāvataḥ
//
evam anye 'pi ye lokā
bhojayantaḥ parasparam*
pālayanti mahāsnehāt
tac ca maitrīprabhāvataḥ
//
maitrī hi jagatāṃ mātā
pitā śāstā guruḥ prabhuḥ
patir mitraḥ suhṛd bandhus
tasmān maitrī prasādhyatām+
//
maitrīṃ vinā na jāyeta
karuṇā svātmaje 'pi ca
na muditā na copekṣā
tasmān maitrī pradhīyatām*
//
etā brahmavihārākhyāḥ
saṃbodhipadasādhakāḥ
trailokyabhartṛkā nāthāḥ
sarvasatvānupālakāḥ
//
etā vinā na śobhanti
mahābhijñās tapasvinaḥ
kalpakoṭisahasrāṇi
taptvāpi duṣkaraṃ tapaḥ
//
etā hi paramācāryāḥ
saddharmaguṇadāyakāḥ
etā vinā na sidhyanti
sarvapāramitāratāḥ
//
yāvanti sukhabhogyāni
puṇyasiddhāni sarvathā
tāni sarvāṇi jānīta
maitrīmūlodbhavāni hi
//
tasmāt sarvaprayatnena
krodhaṃ jitvāṃvarair api
maitrīṃ citte samādhāya
kurudhvaṃ prāṇiṣu kṣamām*
//
tato dharmaprabhāveṇa
yūyaṃ sarve 'numoditāḥ
yāvajjīvaṃ sukhaṃ bhuktvā
saukhāvatīṃ gamiṣyatha
//
iti śrutvā vacas tasya
nāgāś ca garuḍā yateḥ
vairānuśayatāṃ tyaktvā
babhūvur maitricāriṇaḥ
//
iti dṛṣṭvā ca te satvā
vismayaharṣasaṃyutāḥ
dharmānumodanaṃ kṛtvā
babhūvur maitricāriṇaḥ
//
evaṃ subhūtinā tena
nāgāś ca garuḍāś ca te
maitrīdharmopadeśena
vinītā dharmasatpathe
//
atha śrībhagavān buddhaḥ
sarvadarśī vināyakaḥ
bhikṣūn āmantrayāmāsa
saṃvṛticārakān api
//
paśyadhvaṃ bhikṣavo yūyaṃ
subhūtiṃ brahmacāriṇam*
yenaite garuḍā nāgā
vinītā dharmasatpathe
//
eṣa me śrāvakāṇāṃ ca
bhikṣūṇāṃ brahmacāriṇām*
subhūtiḥ kulaputro 'yam
agro 'raṇāvihāriṇām*
//
iti tena munīndreṇa
subhūtir eva sadyatiḥ
nirdiṣṭaḥ sarvabhikṣūṇām
agro 'raṇāvihāriṇām*
//
atha te bhikṣavaḥ sarve
saṃśayoddhatamānasāḥ
cchetāraṃ saṃśayānāṃ taṃ
papracchur evam īśvaram*
//
kāni bhadanta karmāṇi
kṛtāny api subhūtinā
nirdiṣṭo bhavatā yena
jyeṣṭho 'raṇāvihāriṇām*
//
iti tair bhikṣubhiḥ pṛṣṭo
bhagavān ity udāharat*
śṛṇudhvaṃ bhikṣavaḥ sarve
tat kṛtaṃ yat subhūtinā
//
subhūtinā kṛtaṃ karma
tat ko 'nyaḥ paribhokṣyate
yenaiva yat kṛtaṃ karma
tenaiva tat prabhujyate
//
bhūtapūrvam atīte 'dhvany
asmin* kalpe ca bhadrake
varṣasahasram āyuṣ ca
viṃśatiguṇitaṃ yadā
//
tasmiṃś ca samaye buddhaḥ
kāśyapo nāma nāyakaḥ
vidyācaraṇasaṃpannaḥ
sugato lokavij jinaḥ
//
śāstā devamanuṣyāṇāṃ
puruṣadamyasārathiḥ
sarvajño bhagavān nāthaḥ
ṣaḍabhijño munīśvaraḥ
//
vārāṇasīm upāśritya
mṛgadāve jināśrame
vyaharat sarvasatvānām
saddharmaṃ samupādiśan*
//
tasyaiva śāsane śuddhe
svākhyāte dharmavainaye
ayaṃ pravrajito bhūtvā
mahādātāpy abhūt tadā
//
daśa varṣasahasrāṇi
brahmacaryam apālayat*
praṇidhānaṃ tathā cāyam
akarod brahmavittamaḥ
//
anena kuśalenāhaṃ
bhaveyaṃ bauddhasadyatiḥ
yo 'sau bhagavatānena
kāśyapena sutāyinā
//
māṇava uttaro nāma
vyākṛta iti bodhaye
māṇava tvaṃ prajānāṃ tu
yadā varṣaśatāyuṣi
//
śākyamunir mahābuddhaḥ
sarvajño lokanāyakaḥ
saṃbuddho bhagāvan nāthas
tathāgato bhaviṣyasi
//
asyaiva śasane cāhaṃ
bhaveyaṃ śrāvakottamaḥ
arhatām agrasaṃprāpto
bhūtvāraṇāvihāriṇām*
//
tenaiva karmaṇā cādya
praviṣṭo mama śāsane
arhatāṃ jyeṣṭhatāṃ prāptas
tathāraṇāvihāriṇām*
//
kāni punar anenaiva
karmāṇi prakṛtāny api
yenaiva nāgayonau ca
samutpanno babhūva saḥ
//
yat taḥ kleśāprahīṇatvād
udbhrāntendriyacetasā
Speyer: yataḥ kleśāŚ
śaikṣāśaikṣagāṇānāṃ ca
bhikṣūṇāṃ brahmacāriṇām*
//
anena ruṣṭacittena
paruṣābaddhacetasā
cittāni saṃpradūṣyaiva
vikalāni kṛtāny api
//
sadāśīviṣavādena
vikruśyābhāṇi sāṃghike
tenaiva pātakenaivaṃ
pañca janmaśatāny api
//
nāgayonisamutpanno
babhūvāyaṃ mahāviṣaḥ
yac cānena punas tatra
pravrajya buddhaśāsane
//
sadā dānāni saṃdatvā
brahmacaryaṃ ca pālitam*
tenedānīṃ tathārhatvaṃ
prāpya sākṣātkṛtaṃ mudā
//
araṇāvihāriṇāṃ cāgro
nirdiṣṭo 'yaṃ mayā khalu
iti hi bhikṣavo yūyaṃ
jānīdhvaṃ karmatāphalam*
//
yenaiva yat kṛtaṃ karma
tasyaiva tat phalaṃ dhruvam*
na naśyanti hi karmāṇi
kalpakoṭiśatair api
sāmagrīṃ prāpya kālaṃ ca
phalanti khalu dehināṃ
//
abhuktaṃ kṣīyate naiva
karma kvāpi kathaṃcana
nāgnibhir dahyate karma
vāyubhir nāpi śuṣyati
udakaiḥ klidyate naiva
bhūmiṣv api na naśyati
//
anyathāpi ca no bhūtā
sarvathā karmaṇāṃ gatiḥ
śuklānāṃ śuklatā nityaṃ
kṛṣṇānāṃ kṛṣṇatā khalu
miśrataiva tu miśrāṇāṃ
ṣaḍgatau bhujyate dhruvam*
//
tasmād apāsya kṛṣṇāni
karmāṇi miśritāni ca
yatitavyaṃ śubheṣv eva
karmasu sukhavāñchibhiḥ
//
tatheti bhikṣavaḥ śrutvā
te ca lokāḥ prabhāṣitāḥ
buddhavacomṛtaṃ pītvā
nanandur anumoditāḥ
//
evam etan mahārāja
śrutaṃ me gurubhāṣitam*
iti matvā tvayā rājan
parātmaśubhavāñchinā
//
krodhāriṃ yatnato jitvā
kṣamādharmapuraskṛtaḥ
maitrīṃ bhāvaya satveṣu
svātmajeṣu yathā sadā
//
iti subhāṣitaṃ śrutvā
upaguptasya sadguroḥ
tatheti nṛparājaḥ sa
nananda sasabhājanaḥ
//
ye maitrībhāvadharmaṃ kalimatiharaṇaṃ tat subhūteś caritraṃ
śṛṇvanti śrāvayanti tribhuvanasukhadaṃ saṃnipātya janaughān*
te lokā maitracittās tribhuvanasukhadāḥ kṣāntisaurabhyayuktāḥ
yātāḥ saukhāvatīṃ te 'py amitarucimuner dharmam ārādhayanti
//