05,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam 05,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet 05,001.000*0002_00 janamejaya uvāca 05,001.000*0002_01 evaṃ nirvartya codvāhaṃ saṃgataḥ saha bandhubhiḥ 05,001.000*0002_02 kāḥ kathāś ca cakārāsau vaiśaṃpāyana kīrtaya 05,001.000*0003_01 mahābhāratayaṣṭir vaḥ suparvavyāsavaṃśajā 05,001.000*0003_02 skhalatām avalambāya jāyatāṃ bhavavartmani 05,001.000*0004_01 vṛtte vivāhe hṛṣṭātmā yad uvāca yudhiṣṭhiraḥ 05,001.000*0004_02 tat sarvaṃ kathayasveha kṛtavanto yad uttaram 05,001.000*0005_01 abhraśyāmaḥ piṅgajaṭābaddhakalāpaḥ 05,001.000*0005_02 prāṃśur daṇḍī kṛṣṇamṛgatvakparidhānaḥ 05,001.000*0005_03 sākṣāl lokān pāvayamānaḥ kavimukhyaḥ 05,001.000*0005_04 pārāśaryaḥ parvasu rūpaṃ vivṛṇotu 05,001.000*0006_01 oṃ vyāsaṃ vasiṣṭhanaptāraṃ śakteḥ pautram akalmaṣam 05,001.000*0006_02 parāśarātmajaṃ vande śukatātaṃ taponidhim 05,001.000*0006_03 vyāsāya viṣṇurūpāya vyāsarūpāya viṣṇave 05,001.000*0006_04 namo vai brahmanidhaye vāsiṣṭhāya namo namaḥ 05,001.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,001.001a kṛtvā vivāhaṃ tu kurupravīrās; tadābhimanyor muditasvapakṣāḥ 05,001.001c viśramya catvāry uṣasaḥ pratītāḥ; sabhāṃ virāṭasya tato 'bhijagmuḥ 05,001.002a sabhā tu sā matsyapateḥ samṛddhā; maṇipravekottamaratnacitrā 05,001.002c nyastāsanā mālyavatī sugandhā; tām abhyayus te nararājavaryāḥ 05,001.003a athāsanāny āviśatāṃ purastād; ubhau virāṭadrupadau narendrau 05,001.003c vṛddhaś ca mānyaḥ pṛthivīpatīnāṃ; pitāmaho rāmajanārdanābhyām 05,001.004a pāñcālarājasya samīpatas tu; śinipravīraḥ saharauhiṇeyaḥ 05,001.004c matsyasya rājñas tu susaṃnikṛṣṭau; janārdanaś caiva yudhiṣṭhiraś ca 05,001.005a sutāś ca sarve drupadasya rājño; bhīmārjunau mādravatīsutau ca 05,001.005c pradyumnasāmbau ca yudhi pravīrau; virāṭaputraś ca sahābhimanyuḥ 05,001.006a sarve ca śūrāḥ pitṛbhiḥ samānā; vīryeṇa rūpeṇa balena caiva 05,001.006c upāviśan draupadeyāḥ kumārāḥ; suvarṇacitreṣu varāsaneṣu 05,001.007a tathopaviṣṭeṣu mahāratheṣu; vibhrājamānāmbarabhūṣaṇeṣu 05,001.007c rarāja sā rājavatī samṛddhā; grahair iva dyaur vimalair upetā 05,001.008a tataḥ kathās te samavāyayuktāḥ; kṛtvā vicitrāḥ puruṣapravīrāḥ 05,001.008c tasthur muhūrtaṃ paricintayantaḥ; kṛṣṇaṃ nṛpās te samudīkṣamāṇāḥ 05,001.009a kathāntam āsādya ca mādhavena; saṃghaṭṭitāḥ pāṇḍavakāryahetoḥ 05,001.009b*0007_01 kṛṣṇena vṛṣṇipravareṇa tatra 05,001.009c te rājasiṃhāḥ sahitā hy aśṛṇvan; vākyaṃ mahārthaṃ ca mahodayaṃ ca 05,001.010 kṛṣṇa uvāca 05,001.010a sarvair bhavadbhir viditaṃ yathāyaṃ; yudhiṣṭhiraḥ saubalenākṣavatyām 05,001.010c jito nikṛtyāpahṛtaṃ ca rājyaṃ; punaḥ pravāse samayaḥ kṛtaś ca 05,001.011a śaktair vijetuṃ tarasā mahīṃ ca; satye sthitais tac caritaṃ yathāvat 05,001.011c pāṇḍoḥ sutais tad vratam ugrarūpaṃ; varṣāṇi ṣaṭ sapta ca bhāratāgryaiḥ 05,001.012a trayodaśaś caiva sudustaro 'yam; ajñāyamānair bhavatāṃ samīpe 05,001.012c kleśān asahyāṃś ca titikṣamāṇair; yathoṣitaṃ tad viditaṃ ca sarvam 05,001.012*0008_01 etaiḥ parapreṣyaniyogayuktair 05,001.012*0008_02 icchadbhir āptaṃ svakulena rājyam 05,001.013a evaṃ gate dharmasutasya rājño; duryodhanasyāpi ca yad dhitaṃ syāt 05,001.013c tac cintayadhvaṃ kurupāṇḍavānāṃ; dharmyaṃ ca yuktaṃ ca yaśaskaraṃ ca 05,001.014a adharmayuktaṃ ca na kāmayeta; rājyaṃ surāṇām api dharmarājaḥ 05,001.014c dharmārthayuktaṃ ca mahīpatitvaṃ; grāme 'pi kasmiṃś cid ayaṃ bubhūṣet 05,001.015a pitryaṃ hi rājyaṃ viditaṃ nṛpāṇāṃ; yathāpakṛṣṭaṃ dhṛtarāṣṭraputraiḥ 05,001.015c mithyopacāreṇa tathāpy anena; kṛcchraṃ mahat prāptam asahyarūpam 05,001.016a na cāpi pārtho vijito raṇe taiḥ; svatejasā dhṛtarāṣṭrasya putraiḥ 05,001.016c tathāpi rājā sahitaḥ suhṛdbhir; abhīpsate 'nāmayam eva teṣām 05,001.017a yat tat svayaṃ pāṇḍusutair vijitya; samāhṛtaṃ bhūmipatīn nipīḍya 05,001.017c tat prārthayante puruṣapravīrāḥ; kuntīsutā mādravatīsutau ca 05,001.018a bālās tv ime tair vividhair upāyaiḥ; saṃprārthitā hantum amitrasāhāḥ 05,001.018c rājyaṃ jihīrṣadbhir asadbhir ugraiḥ; sarvaṃ ca tad vo viditaṃ yathāvat 05,001.019a teṣāṃ ca lobhaṃ prasamīkṣya vṛddhaṃ; dharmātmatāṃ cāpi yudhiṣṭhirasya 05,001.019c saṃbandhitāṃ cāpi samīkṣya teṣāṃ; matiṃ kurudhvaṃ sahitāḥ pṛthak ca 05,001.020a ime ca satye 'bhiratāḥ sadaiva; taṃ pārayitvā samayaṃ yathāvat 05,001.020c ato 'nyathā tair upacaryamāṇā; hanyuḥ sametān dhṛtarāṣṭraputrān 05,001.021a tair viprakāraṃ ca niśamya rājñaḥ; suhṛjjanās tān parivārayeyuḥ 05,001.021c yuddhena bādheyur imāṃs tathaiva; tair vadhyamānā yudhi tāṃś ca hanyuḥ 05,001.021d*0009_01 tyaktās tathā bandhujanena cāmī 05,001.021d*0009_02 dharmeṇa vairīn nihatāś ca hanyuḥ 05,001.022a tathāpi neme 'lpatayā samarthās; teṣāṃ jayāyeti bhaven mataṃ vaḥ 05,001.022c sametya sarve sahitāḥ suhṛdbhis; teṣāṃ vināśāya yateyur eva 05,001.023a duryodhanasyāpi mataṃ yathāvan; na jñāyate kiṃ nu kariṣyatīti 05,001.023c ajñāyamāne ca mate parasya; kiṃ syāt samārabhyatamaṃ mataṃ vaḥ 05,001.024a tasmād ito gacchatu dharmaśīlaḥ; śuciḥ kulīnaḥ puruṣo 'pramattaḥ 05,001.024c dūtaḥ samarthaḥ praśamāya teṣāṃ; rājyārdhadānāya yudhiṣṭhirasya 05,001.025a niśamya vākyaṃ tu janārdanasya; dharmārthayuktaṃ madhuraṃ samaṃ ca 05,001.025c samādade vākyam athāgrajo 'sya; saṃpūjya vākyaṃ tad atīva rājan 05,002.001 baladeva uvāca 05,002.001a śrutaṃ bhavadbhir gadapūrvajasya; vākyaṃ yathā dharmavad arthavac ca 05,002.001c ajātaśatroś ca hitaṃ hitaṃ ca; duryodhanasyāpi tathaiva rājñaḥ 05,002.002a ardhaṃ hi rājyasya visṛjya vīrāḥ; kuntīsutās tasya kṛte yatante 05,002.002a*0010_01 jitā gatāraṇyam itaḥ purā te 05,002.002b*0011_01 mādrīsutau caiva kurupravīrau 05,002.002c pradāya cārdhaṃ dhṛtarāṣṭraputraḥ; sukhī sahāsmābhir atīva modet 05,002.003a labdhvā hi rājyaṃ puruṣapravīrāḥ; samyak pravṛtteṣu pareṣu caiva 05,002.003c dhruvaṃ praśāntāḥ sukham āviśeyus; teṣāṃ praśāntiś ca hitaṃ prajānām 05,002.003d*0012_01 tato vināśaḥ kurupāṇḍavānāṃ 05,002.003d*0012_02 sabāndhavānāṃ bhavitācireṇa 05,002.003d*0012_03 tasmād yad uktaṃ madhusūdanena 05,002.003d*0012_04 tat sarvalokasya hitaṃ yatadhvam 05,002.004a duryodhanasyāpi mataṃ ca vettuṃ; vaktuṃ ca vākyāni yudhiṣṭhirasya 05,002.004b*0013_01 prayātu dūtaḥ puruṣaḥ pradhāno 05,002.004b*0013_02 hitāya teṣāṃ ca tathaiva caiṣām 05,002.004c priyaṃ mama syād yadi tatra kaś cid; vrajec chamārthaṃ kurupāṇḍavānām 05,002.005a sa bhīṣmam āmantrya kurupravīraṃ; vaicitravīryaṃ ca mahānubhāvam 05,002.005c droṇaṃ saputraṃ viduraṃ kṛpaṃ ca; gāndhārarājaṃ ca sasūtaputram 05,002.006a sarve ca ye 'nye dhṛtarāṣṭraputrā; balapradhānā nigamapradhānāḥ 05,002.006c sthitāś ca dharmeṣu yathā svakeṣu; lokapravīrāḥ śrutakālavṛddhāḥ 05,002.007a eteṣu sarveṣu samāgateṣu; paureṣu vṛddheṣu ca saṃgateṣu 05,002.007c bravītu vākyaṃ praṇipātayuktaṃ; kuntīsutasyārthakaraṃ yathā syāt 05,002.008a sarvāsv avasthāsu ca te na kauṭyād; grasto hi so 'rtho balam āśritais taiḥ 05,002.008c priyābhyupetasya yudhiṣṭhirasya; dyūte pramattasya hṛtaṃ ca rājyam 05,002.009a nivāryamāṇaś ca kurupravīraiḥ; sarvaiḥ suhṛdbhir hy ayam apy atajjñaḥ 05,002.009b*0014_01 sa dīvyamānaḥ pratidīvya cainaṃ 05,002.009c gāndhārarājasya sutaṃ matākṣaṃ; samāhvayed devitum ājamīḍhaḥ 05,002.009c*0015_01 hitvā hi karṇaṃ ca suyodhanaṃ ca 05,002.010a durodarās tatra sahasraśo 'nye; yudhiṣṭhiro yān viṣaheta jetum 05,002.010c utsṛjya tān saubalam eva cāyaṃ; samāhvayat tena jito 'kṣavatyām 05,002.011a sa dīvyamānaḥ pratidevanena; akṣeṣu nityaṃ suparāṅmukheṣu 05,002.011c saṃrambhamāṇo vijitaḥ prasahya; tatrāparādhaḥ śakuner na kaś cit 05,002.012a tasmāt praṇamyaiva vaco bravītu; vaicitravīryaṃ bahusāmayuktam 05,002.012c tathā hi śakyo dhṛtarāṣṭraputraḥ; svārthe niyoktuṃ puruṣeṇa tena 05,002.012d*0016_01 ayuddham ākāṅkṣata kauravāṇāṃ 05,002.012d*0016_02 sāmnaiva duryodhanam āhvayadhvam 05,002.012d*0016_03 sāmnā jito 'rtho 'rthakaro bhaveta 05,002.012d*0016_04 yuddhe 'nayo bhavitā neha so 'rthaḥ 05,002.013 vaiśaṃpāyana uvāca 05,002.013a evaṃ bruvaty eva madhupravīre; śinipravīraḥ sahasotpapāta 05,002.013c tac cāpi vākyaṃ parinindya tasya; samādade vākyam idaṃ samanyuḥ 05,003.001 sātyakir uvāca 05,003.001a yādṛśaḥ puruṣasyātmā tādṛśaṃ saṃprabhāṣate 05,003.001c yathārūpo 'ntarātmā te tathārūpaṃ prabhāṣase 05,003.002a santi vai puruṣāḥ śūrāḥ santi kāpuruṣās tathā 05,003.002c ubhāv etau dṛḍhau pakṣau dṛśyete puruṣān prati 05,003.003a ekasminn eva jāyete kule klībamahārathau 05,003.003c phalāphalavatī śākhe yathaikasmin vanaspatau 05,003.004a nābhyasūyāmi te vākyaṃ bruvato lāṅgaladhvaja 05,003.004c ye tu śṛṇvanti te vākyaṃ tān asūyāmi mādhava 05,003.005a kathaṃ hi dharmarājasya doṣam alpam api bruvan 05,003.005c labhate pariṣanmadhye vyāhartum akutobhayaḥ 05,003.006a samāhūya mahātmānaṃ jitavanto 'kṣakovidāḥ 05,003.006c anakṣajñaṃ yathāśraddhaṃ teṣu dharmajayaḥ kutaḥ 05,003.007a yadi kuntīsutaṃ gehe krīḍantaṃ bhrātṛbhiḥ saha 05,003.007c abhigamya jayeyus te tat teṣāṃ dharmato bhavet 05,003.008a samāhūya tu rājānaṃ kṣatradharmarataṃ sadā 05,003.008c nikṛtyā jitavantas te kiṃ nu teṣāṃ paraṃ śubham 05,003.009a kathaṃ praṇipatec cāyam iha kṛtvā paṇaṃ param 05,003.009c vanavāsād vimuktas tu prāptaḥ paitāmahaṃ padam 05,003.010a yady ayaṃ paravittāni kāmayeta yudhiṣṭhiraḥ 05,003.010c evam apy ayam atyantaṃ parān nārhati yācitum 05,003.011a kathaṃ ca dharmayuktās te na ca rājyaṃ jihīrṣavaḥ 05,003.011c nivṛttavāsān kaunteyān ya āhur viditā iti 05,003.012a anunītā hi bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā 05,003.012c na vyavasyanti pāṇḍūnāṃ pradātuṃ paitṛkaṃ vasu 05,003.013a ahaṃ tu tāñ śitair bāṇair anunīya raṇe balāt 05,003.013c pādayoḥ pātayiṣyāmi kaunteyasya mahātmanaḥ 05,003.014a atha te na vyavasyanti praṇipātāya dhīmataḥ 05,003.014c gamiṣyanti sahāmātyā yamasya sadanaṃ prati 05,003.014d*0017_01 daśāśā chādayantaṃ mām ekavīraṃ madotkaṭam 05,003.014d*0017_02 vijiṣṇuṃ manyate loko yudhyantaṃ ca mahītale 05,003.014d*0017_03 satyaṃ mamāntevāsitvaṃ jayasya jayaśālinaḥ 05,003.014d*0017_04 chinadmi yadi khaḍgena bhīṣmādīnāṃ śirāṃsy aham 05,003.015a na hi te yuyudhānasya saṃrabdhasya yuyutsataḥ 05,003.015c vegaṃ samarthāḥ saṃsoḍhuṃ vajrasyeva mahīdharāḥ 05,003.016a ko hi gāṇḍīvadhanvānaṃ kaś ca cakrāyudhaṃ yudhi 05,003.016c māṃ cāpi viṣahet ko nu kaś ca bhīmaṃ durāsadam 05,003.017a yamau ca dṛḍhadhanvānau yamakalpau mahādyutī 05,003.017b*0018_01 virāṭadrupadau vīrau yamakālopamadyutī 05,003.017c ko jijīviṣur āsīded dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam 05,003.018a pañcemān pāṇḍaveyāṃś ca draupadyāḥ kīrtivardhanān 05,003.018c samapramāṇān pāṇḍūnāṃ samavīryān madotkaṭān 05,003.019a saubhadraṃ ca maheṣvāsam amarair api duḥsaham 05,003.019c gadapradyumnasāmbāṃś ca kālavajrānalopamān 05,003.020a te vayaṃ dhṛtarāṣṭrasya putraṃ śakuninā saha 05,003.020c karṇena ca nihatyājāv abhiṣekṣyāma pāṇḍavam 05,003.021a nādharmo vidyate kaś cic chatrūn hatvātatāyinaḥ 05,003.021c adharmyam ayaśasyaṃ ca śātravāṇāṃ prayācanam 05,003.021d*0019_01 agnido garadaś caiva śastrapāṇir dhanāpahaḥ 05,003.021d*0019_02 kṣetradāraharaś caiva ṣaḍ ete hy ātatāyinaḥ 05,003.021d*0019_03 ātatāyinam āyāntam api vedāntavādinam 05,003.021d*0019_04 jighāṃsantaṃ jighāṃsīyān na tena brahmahā bhavet 05,003.022a hṛdgatas tasya yaḥ kāmas taṃ kurudhvam atandritāḥ 05,003.022c nisṛṣṭaṃ dhṛtarāṣṭreṇa rājyaṃ prāpnotu pāṇḍavaḥ 05,003.023a adya pāṇḍusuto rājyaṃ labhatāṃ vā yudhiṣṭhiraḥ 05,003.023c nihatā vā raṇe sarve svapsyanti vasudhātale 05,004.001 drupada uvāca 05,004.001a evam etan mahābāho bhaviṣyati na saṃśayaḥ 05,004.001c na hi duryodhano rājyaṃ madhureṇa pradāsyati 05,004.002a anuvartsyati taṃ cāpi dhṛtarāṣṭraḥ sutapriyaḥ 05,004.002c bhīṣmadroṇau ca kārpaṇyān maurkhyād rādheyasaubalau 05,004.003a baladevasya vākyaṃ tu mama jñāne na yujyate 05,004.003c etad dhi puruṣeṇāgre kāryaṃ sunayam icchatā 05,004.004a na tu vācyo mṛdu vaco dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana 05,004.004c na hi mārdavasādhyo 'sau pāpabuddhir mato mama 05,004.005a gardabhe mārdavaṃ kuryād goṣu tīkṣṇaṃ samācaret 05,004.005c mṛdu duryodhane vākyaṃ yo brūyāt pāpacetasi 05,004.005d*0020_01 aham eko 'pi jeṣyāmi prāk caiva prahiṇomi tam 05,004.005d*0020_02 nāhaṃ kuryāṃ yad etad vai viśvāsād eva śāśvatam 05,004.005d*0021_01 aham eko vijeṣyāmi prāhatān saṃvidhāya ca 05,004.005d*0021_02 nāhaṃ karomi tadvākyaṃ praṇipātanapūrvakam 05,004.006a mṛdu vai manyate pāpo bhāṣyamāṇam aśaktijam 05,004.006c jitam arthaṃ vijānīyād abudho mārdave sati 05,004.007a etac caiva kariṣyāmo yatnaś ca kriyatām iha 05,004.007c prasthāpayāma mitrebhyo balāny udyojayantu naḥ 05,004.008a śalyasya dhṛṣṭaketoś ca jayatsenasya cābhibhoḥ 05,004.008c kekayānāṃ ca sarveṣāṃ dūtā gacchantu śīghragāḥ 05,004.009a sa tu duryodhano nūnaṃ preṣayiṣyati sarvaśaḥ 05,004.009b*0022_01 tāvad dūtān vayaṃ tūrṇaṃ preṣayiṣyāma māciram 05,004.009b*0022_02 sa tu duryodhano nūnaṃ preṣayiṣyati tān nṛpān 05,004.009c pūrvābhipannāḥ santaś ca bhajante pūrvacodakam 05,004.010a tat tvaradhvaṃ narendrāṇāṃ pūrvam eva pracodane 05,004.010c mahad dhi kāryaṃ voḍhavyam iti me vartate matiḥ 05,004.011a śalyasya preṣyatāṃ śīghraṃ ye ca tasyānugā nṛpāḥ 05,004.011c bhagadattāya rājñe ca pūrvasāgaravāsine 05,004.012a amitaujase tathogrāya hārdikyāyāhukāya ca 05,004.012c dīrghaprajñāya mallāya rocamānāya cābhibho 05,004.013a ānīyatāṃ bṛhantaś ca senābinduś ca pārthivaḥ 05,004.013c pāpajit prativindhyaś ca citravarmā suvāstukaḥ 05,004.014a bāhlīko muñjakeśaś ca caidyādhipatir eva ca 05,004.014c supārśvaś ca subāhuś ca pauravaś ca mahārathaḥ 05,004.015a śakānāṃ pahlavānāṃ ca daradānāṃ ca ye nṛpāḥ 05,004.015c kāmbojā ṛṣikā ye ca paścimānūpakāś ca ye 05,004.016a jayatsenaś ca kāśyaś ca tathā pañcanadā nṛpāḥ 05,004.016c krāthaputraś ca durdharṣaḥ pārvatīyāś ca ye nṛpāḥ 05,004.017a jānakiś ca suśarmā ca maṇimān pautimatsyakaḥ 05,004.017c pāṃsurāṣṭrādhipaś caiva dhṛṣṭaketuś ca vīryavān 05,004.018a auḍraś ca daṇḍadhāraś ca bṛhatsenaś ca vīryavān 05,004.018c aparājito niṣādaś ca śreṇimān vasumān api 05,004.019a bṛhadbalo mahaujāś ca bāhuḥ parapuraṃjayaḥ 05,004.019c samudraseno rājā ca saha putreṇa vīryavān 05,004.020a adāriś ca nadījaś ca karṇaveṣṭaś ca pārthivaḥ 05,004.020c samarthaś ca suvīraś ca mārjāraḥ kanyakas tathā 05,004.020c*0023_01 **** **** eko vīryabalotkaṭaḥ 05,004.020c*0023_02 vīrabāhuḥ subāhuś ca 05,004.020d*0024_01 vīrabāhuś ca durdharṣo bhūmipo jālakīṭakaḥ 05,004.021a mahāvīraś ca kadruś ca nikaras tumulaḥ krathaḥ 05,004.021c nīlaś ca vīradharmā ca bhūmipālaś ca vīryavān 05,004.022a durjayo dantavaktraś ca rukmī ca janamejayaḥ 05,004.022c āṣāḍho vāyuvegaś ca pūrvapālī ca pārthivaḥ 05,004.022d*0025_01 ārṣo devā budhaḥ sūtas tathā harihayopamaḥ 05,004.023a bhūritejā devakaś ca ekalavyasya cātmajaḥ 05,004.023c kārūṣakāś ca rājānaḥ kṣemadhūrtiś ca vīryavān 05,004.024a udbhavaḥ kṣemakaś caiva vāṭadhānaś ca pārthivaḥ 05,004.024c śrutāyuś ca dṛḍhāyuś ca śālvaputraś ca vīryavān 05,004.025a kumāraś ca kaliṅgānām īśvaro yuddhadurmadaḥ 05,004.025c eteṣāṃ preṣyatāṃ śīghram etad dhi mama rocate 05,004.026a ayaṃ ca brāhmaṇaḥ śīghraṃ mama rājan purohitaḥ 05,004.026c preṣyatāṃ dhṛtarāṣṭrāya vākyam asmin samarpyatām 05,004.027a yathā duryodhano vācyo yathā śāṃtanavo nṛpaḥ 05,004.027c dhṛtarāṣṭro yathā vācyo droṇaś ca viduṣāṃ varaḥ 05,005.000*0026_00 vaiśaṃpāyanaḥ 05,005.000*0026_01 drupadenaivam ukte tu vākye vākyaviśāradaḥ 05,005.000*0026_02 vasudevasutas tatra vṛṣṇisiṃho 'bravīd idam 05,005.001 vāsudeva uvāca 05,005.001a upapannam idaṃ vākyaṃ somakānāṃ dhuraṃdhare 05,005.001c arthasiddhikaraṃ rājñaḥ pāṇḍavasya mahaujasaḥ 05,005.002a etac ca pūrvakāryaṃ naḥ sunītam abhikāṅkṣatām 05,005.002c anyathā hy ācaran karma puruṣaḥ syāt subāliśaḥ 05,005.003a kiṃ tu saṃbandhakaṃ tulyam asmākaṃ kurupāṇḍuṣu 05,005.003c yatheṣṭaṃ vartamāneṣu pāṇḍaveṣu ca teṣu ca 05,005.004a te vivāhārtham ānītā vayaṃ sarve yathā bhavān 05,005.004c kṛte vivāhe muditā gamiṣyāmo gṛhān prati 05,005.005a bhavān vṛddhatamo rājñāṃ vayasā ca śrutena ca 05,005.005c śiṣyavat te vayaṃ sarve bhavāmeha na saṃśayaḥ 05,005.006a bhavantaṃ dhṛtarāṣṭraś ca satataṃ bahu manyate 05,005.006c ācāryayoḥ sakhā cāsi droṇasya ca kṛpasya ca 05,005.006d*0027_01 tasmād yad anurūpaṃ hi sāṃprataṃ tv iha manyase 05,005.006d*0027_02 taṃ preṣaya yathānyāyaṃ kurubhyo nṛpasattama 05,005.007a sa bhavān preṣayatv adya pāṇḍavārthakaraṃ vacaḥ 05,005.007c sarveṣāṃ niścitaṃ tan naḥ preṣayiṣyati yad bhavān 05,005.008a yadi tāvac chamaṃ kuryān nyāyena kurupuṃgavaḥ 05,005.008b*0028_01 kṛtam ity eva saubhrātram ācariṣyanti pāṇḍavāḥ 05,005.008c na bhavet kurupāṇḍūnāṃ saubhrātreṇa mahān kṣayaḥ 05,005.009a atha darpānvito mohān na kuryād dhṛtarāṣṭrajaḥ 05,005.009c anyeṣāṃ preṣayitvā ca paścād asmān samāhvayeḥ 05,005.010a tato duryodhano mandaḥ sahāmātyaḥ sabāndhavaḥ 05,005.010c niṣṭhām āpatsyate mūḍhaḥ kruddhe gāṇḍīvadhanvani 05,005.011 vaiśaṃpāyana uvāca 05,005.011a tataḥ satkṛtya vārṣṇeyaṃ virāṭaḥ pṛthivīpatiḥ 05,005.011c gṛhān prasthāpayām āsa sagaṇaṃ sahabāndhavam 05,005.012a dvārakāṃ tu gate kṛṣṇe yudhiṣṭhirapurogamāḥ 05,005.012c cakruḥ sāṃgrāmikaṃ sarvaṃ virāṭaś ca mahīpatiḥ 05,005.013a tataḥ saṃpreṣayām āsa virāṭaḥ saha bāndhavaiḥ 05,005.013c sarveṣāṃ bhūmipālānāṃ drupadaś ca mahīpatiḥ 05,005.014a vacanāt kurusiṃhānāṃ matsyapāñcālayoś ca te 05,005.014c samājagmur mahīpālāḥ saṃprahṛṣṭā mahābalāḥ 05,005.015a tac chrutvā pāṇḍuputrāṇāṃ samāgacchan mahad balam 05,005.015c dhṛtarāṣṭrasutaś cāpi samāninye mahīpatīn 05,005.016a samākulā mahī rājan kurupāṇḍavakāraṇāt 05,005.016c tadā samabhavat kṛtsnā saṃprayāṇe mahīkṣitām 05,005.016d*0029_01 saṃkulā ca tadā bhūmiś caturaṅgabalānvitā 05,005.017a balāni teṣāṃ vīrāṇām āgacchanti tatas tataḥ 05,005.017c cālayantīva gāṃ devīṃ saparvatavanām imām 05,005.018a tataḥ prajñāvayovṛddhaṃ pāñcālyaḥ svapurohitam 05,005.018c kurubhyaḥ preṣayām āsa yudhiṣṭhiramate tadā 05,006.001 drupada uvāca 05,006.001a bhūtānāṃ prāṇinaḥ śreṣṭhāḥ prāṇināṃ buddhijīvinaḥ 05,006.001c buddhimatsu narāḥ śreṣṭhā narāṇāṃ tu dvijātayaḥ 05,006.002a dvijeṣu vaidyāḥ śreyāṃso vaidyeṣu kṛtabuddhayaḥ 05,006.002b*0030_01 kṛtabuddhiṣu kartāraḥ kartṛṣu brahmavādinaḥ 05,006.002c sa bhavān kṛtabuddhīnāṃ pradhāna iti me matiḥ 05,006.003a kulena ca viśiṣṭo 'si vayasā ca śrutena ca 05,006.003c prajñayānavamaś cāsi śukreṇāṅgirasena ca 05,006.004a viditaṃ cāpi te sarvaṃ yathāvṛttaḥ sa kauravaḥ 05,006.004c pāṇḍavaś ca yathāvṛttaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,006.005a dhṛtarāṣṭrasya vidite vañcitāḥ pāṇḍavāḥ paraiḥ 05,006.005c vidureṇānunīto 'pi putram evānuvartate 05,006.006a śakunir buddhipūrvaṃ hi kuntīputraṃ samāhvayat 05,006.006c anakṣajñaṃ matākṣaḥ san kṣatravṛtte sthitaṃ śucim 05,006.007a te tathā vañcayitvā tu dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram 05,006.007c na kasyāṃ cid avasthāyāṃ rājyaṃ dāsyanti vai svayam 05,006.008a bhavāṃs tu dharmasaṃyuktaṃ dhṛtarāṣṭraṃ bruvan vacaḥ 05,006.008c manāṃsi tasya yodhānāṃ dhruvam āvartayiṣyati 05,006.009a viduraś cāpi tad vākyaṃ sādhayiṣyati tāvakam 05,006.009c bhīṣmadroṇakṛpāṇāṃ ca bhedaṃ saṃjanayiṣyati 05,006.010a amātyeṣu ca bhinneṣu yodheṣu vimukheṣu ca 05,006.010c punar ekāgrakaraṇaṃ teṣāṃ karma bhaviṣyati 05,006.011a etasminn antare pārthāḥ sukham ekāgrabuddhayaḥ 05,006.011c senākarma kariṣyanti dravyāṇāṃ caiva saṃcayam 05,006.012a bhidyamāneṣu ca sveṣu lambamāne ca vai tvayi 05,006.012c na tathā te kariṣyanti senākarma na saṃśayaḥ 05,006.013a etat prayojanaṃ cātra prādhānyenopalabhyate 05,006.013c saṃgatyā dhṛtarāṣṭraś ca kuryād dharmyaṃ vacas tava 05,006.014a sa bhavān dharmayuktaś ca dharmyaṃ teṣu samācaran 05,006.014c kṛpāluṣu parikleśān pāṇḍavānāṃ prakīrtayan 05,006.015a vṛddheṣu kuladharmaṃ ca bruvan pūrvair anuṣṭhitam 05,006.015c vibhetsyati manāṃsy eṣām iti me nātra saṃśayaḥ 05,006.016a na ca tebhyo bhayaṃ te 'sti brāhmaṇo hy asi vedavit 05,006.016c dūtakarmaṇi yuktaś ca sthaviraś ca viśeṣataḥ 05,006.017a sa bhavān puṣyayogena muhūrtena jayena ca 05,006.017c kauraveyān prayātv āśu kaunteyasyārthasiddhaye 05,006.018 vaiśaṃpāyana uvāca 05,006.018a tathānuśiṣṭaḥ prayayau drupadena mahātmanā 05,006.018c purodhā vṛttasaṃpanno nagaraṃ nāgasāhvayam 05,006.018d*0031_01 śiṣyaiḥ parivṛto vidvān nītiśāstrārthakovidaḥ 05,006.018d*0031_02 pāṇḍavānāṃ hitārthāya kauravān prati jagmivān 05,007.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,007.001*0032_01 purohitaṃ te prasthāpya nagaraṃ nāgasāhvayam 05,007.001*0032_02 dūtān prasthāpayām āsuḥ pārthivebhyas tatas tataḥ 05,007.001*0032_03 prasthāpya dūtān anyatra dvārakāṃ puruṣarṣabhaḥ 05,007.001*0032_04 svayaṃ jagāma kauravyaḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ 05,007.001a gate dvāravatīṃ kṛṣṇe baladeve ca mādhave 05,007.001c saha vṛṣṇyandhakaiḥ sarvair bhojaiś ca śataśas tathā 05,007.002a sarvam āgamayām āsa pāṇḍavānāṃ viceṣṭitam 05,007.002c dhṛtarāṣṭrātmajo rājā dūtaiḥ praṇihitaiś caraiḥ 05,007.003a sa śrutvā mādhavaṃ yātaṃ sadaśvair anilopamaiḥ 05,007.003c balena nātimahatā dvārakām abhyayāt purīm 05,007.004a tam eva divasaṃ cāpi kaunteyaḥ pāṇḍunandanaḥ 05,007.004c ānartanagarīṃ ramyāṃ jagāmāśu dhanaṃjayaḥ 05,007.005a tau yātvā puruṣavyāghrau dvārakāṃ kurunandanau 05,007.005c suptaṃ dadṛśatuḥ kṛṣṇaṃ śayānaṃ copajagmatuḥ 05,007.006a tataḥ śayāne govinde praviveśa suyodhanaḥ 05,007.006c ucchīrṣataś ca kṛṣṇasya niṣasāda varāsane 05,007.006d*0033_01 siṃhāsanagataṃ paścāt parivṛtya ca dṛṣṭavān 05,007.007a tataḥ kirīṭī tasyānu praviveśa mahāmanāḥ 05,007.007c paścārdhe ca sa kṛṣṇasya prahvo 'tiṣṭhat kṛtāñjaliḥ 05,007.008a pratibuddhaḥ sa vārṣṇeyo dadarśāgre kirīṭinam 05,007.008b*0034_01 ucchīrṣataś cāsanasthaṃ dadarśātha suyodhanam 05,007.008b*0035_01 paścād duryodhanaṃ bhūpam ucchīrṣe saṃsthitaṃ tadā 05,007.008b*0036_01 vaicitravīryajaṃ paścād yādavānāṃ dhuraṃdharaḥ 05,007.008b*0037_01 paścād duryodhanaṃ śaurir apaśyad amitadyutiḥ 05,007.008c sa tayoḥ svāgataṃ kṛtvā yathārhaṃ pratipūjya ca 05,007.008e tadāgamanajaṃ hetuṃ papraccha madhusūdanaḥ 05,007.009a tato duryodhanaḥ kṛṣṇam uvāca prahasann iva 05,007.009c vigrahe 'smin bhavān sāhyaṃ mama dātum ihārhati 05,007.010a samaṃ hi bhavataḥ sakhyaṃ mayi caivārjune 'pi ca 05,007.010c tathā saṃbandhakaṃ tulyam asmākaṃ tvayi mādhava 05,007.011a ahaṃ cābhigataḥ pūrvaṃ tvām adya madhusūdana 05,007.011c pūrvaṃ cābhigataṃ santo bhajante pūrvasāriṇaḥ 05,007.012a tvaṃ ca śreṣṭhatamo loke satām adya janārdana 05,007.012c satataṃ saṃmataś caiva sadvṛttam anupālaya 05,007.012d*0038_00 śrībhagavān uvāca 05,007.012d*0038_01 svāgataṃ tava gāndhāre na mayā vidito bhavān 05,007.012d*0038_02 duryodhanaḥ 05,007.012d*0038_02 kiṃ cāgamanakṛtyaṃ te kasmin kāle tvam āgataḥ 05,007.012d*0038_03 tvaddarśanārthī govinda ahaṃ pūrvam ihāgataḥ 05,007.012d*0038_04 prītyarthī sa bhavān sāhyaṃ mama dātum ihārhati 05,007.012d*0039_01 dhārtarāṣṭrasya tad vākyaṃ śrutvāmaravarottamaḥ 05,007.012d*0039_02 puruṣottamas tv idaṃ vākyaṃ duryodhanam abhāṣata 05,007.013 kṛṣṇa uvāca 05,007.013a bhavān abhigataḥ pūrvam atra me nāsti saṃśayaḥ 05,007.013c dṛṣṭas tu prathamaṃ rājan mayā pārtho dhanaṃjayaḥ 05,007.014a tava pūrvābhigamanāt pūrvaṃ cāpy asya darśanāt 05,007.014c sāhāyyam ubhayor eva kariṣyāmi suyodhana 05,007.015a pravāraṇaṃ tu bālānāṃ pūrvaṃ kāryam iti śrutiḥ 05,007.015c tasmāt pravāraṇaṃ pūrvam arhaḥ pārtho dhanaṃjayaḥ 05,007.016a matsaṃhananatulyānāṃ gopānām arbudaṃ mahat 05,007.016c nārāyaṇā iti khyātāḥ sarve saṃgrāmayodhinaḥ 05,007.017a te vā yudhi durādharṣā bhavantv ekasya sainikāḥ 05,007.017c ayudhyamānaḥ saṃgrāme nyastaśastro 'ham ekataḥ 05,007.017d*0040_01 etad viditvā kaunteya vicārya ca punaḥ punaḥ 05,007.017d*0040_02 tān vā varaya sāhāyye māṃ sācivyena vā punaḥ 05,007.018a ābhyām anyataraṃ pārtha yat te hṛdyataraṃ matam 05,007.018c tad vṛṇītāṃ bhavān agre pravāryas tvaṃ hi dharmataḥ 05,007.019 vaiśaṃpāyana uvāca 05,007.019a evam uktas tu kṛṣṇena kuntīputro dhanaṃjayaḥ 05,007.019c ayudhyamānaṃ saṃgrāme varayām āsa keśavam 05,007.019d*0041_01 nārāyaṇam amitraghnaṃ kāmāj jātam ajaṃ nṛṣu 05,007.019d*0041_02 sarvakṣatrasya purato devadānavayor api 05,007.019d*0042_01 duryodhanas tu tat sainyaṃ sarvam āvarayat tadā 05,007.020a sahasrāṇāṃ sahasraṃ tu yodhānāṃ prāpya bhārata 05,007.020c kṛṣṇaṃ cāpahṛtaṃ jñātvā saṃprāpa paramāṃ mudam 05,007.021a duryodhanas tu tat sainyaṃ sarvam ādāya pārthivaḥ 05,007.021c tato 'bhyayād bhīmabalo rauhiṇeyaṃ mahābalam 05,007.022a sarvaṃ cāgamane hetuṃ sa tasmai saṃnyavedayat 05,007.022c pratyuvāca tataḥ śaurir dhārtarāṣṭram idaṃ vacaḥ 05,007.023a viditaṃ te naravyāghra sarvaṃ bhavitum arhati 05,007.023c yan mayoktaṃ virāṭasya purā vaivāhike tadā 05,007.024a nigṛhyokto hṛṣīkeśas tvadarthaṃ kurunandana 05,007.024c mayā saṃbandhakaṃ tulyam iti rājan punaḥ punaḥ 05,007.025a na ca tad vākyam uktaṃ vai keśavaḥ pratyapadyata 05,007.025c na cāham utsahe kṛṣṇaṃ vinā sthātum api kṣaṇam 05,007.026a nāhaṃ sahāyaḥ pārthānāṃ nāpi duryodhanasya vai 05,007.026c iti me niścitā buddir vāsudevam avekṣya ha 05,007.027a jāto 'si bhārate vaṃśe sarvapārthivapūjite 05,007.027c gaccha yudhyasva dharmeṇa kṣātreṇa bharatarṣabha 05,007.028a ity evam uktaḥ sa tadā pariṣvajya halāyudham 05,007.028c kṛṣṇaṃ cāpahṛtaṃ jñātvā yuddhān mene jitaṃ jayam 05,007.029a so 'bhyayāt kṛtavarmāṇaṃ dhṛtarāṣṭrasuto nṛpaḥ 05,007.029c kṛtavarmā dadau tasya senām akṣauhiṇīṃ tadā 05,007.030a sa tena sarvasainyena bhīmena kurunandanaḥ 05,007.030c vṛtaḥ pratiyayau hṛṣṭaḥ suhṛdaḥ saṃpraharṣayan 05,007.030d*0043_01 tataḥ pītāmbaradharo jagatsraṣṭā janārdanaḥ 05,007.031a gate duryodhane kṛṣṇaḥ kirīṭinam athābravīt 05,007.031c ayudhyamānaḥ kāṃ buddhim āsthāyāhaṃ tvayā vṛtaḥ 05,007.032 arjuna uvāca 05,007.032a bhavān samarthas tān sarvān nihantuṃ nātra saṃśayaḥ 05,007.032c nihantum aham apy ekaḥ samarthaḥ puruṣottama 05,007.033a bhavāṃs tu kīrtimāṃl loke tad yaśas tvāṃ gamiṣyati 05,007.033c yaśasā cāham apy arthī tasmād asi mayā vṛtaḥ 05,007.034a sārathyaṃ tu tvayā kāryam iti me mānasaṃ sadā 05,007.034c cirarātrepsitaṃ kāmaṃ tad bhavān kartum arhati 05,007.035 vāsudeva uvāca 05,007.035a upapannam idaṃ pārtha yat spardhethā mayā saha 05,007.035c sārathyaṃ te kariṣyāmi kāmaḥ saṃpadyatāṃ tava 05,007.036 vaiśaṃpāyana uvāca 05,007.036a evaṃ pramuditaḥ pārthaḥ kṛṣṇena sahitas tadā 05,007.036c vṛto dāśārhapravaraiḥ punar āyād yudhiṣṭhiram 05,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,008.001a śalyaḥ śrutvā tu dūtānāṃ sainyena mahatā vṛtaḥ 05,008.001c abhyayāt pāṇḍavān rājan saha putrair mahārathaiḥ 05,008.002a tasya senāniveśo 'bhūd adhyardham iva yojanam 05,008.002c tathā hi bahulāṃ senāṃ sa bibharti nararṣabhaḥ 05,008.002d*0044_01 akṣauhiṇīpatī rājan mahāvīryaparākramaḥ 05,008.003a vicitrakavacāḥ śūrā vicitradhvajakārmukāḥ 05,008.003c vicitrābharaṇāḥ sarve vicitrarathavāhanāḥ 05,008.003d*0045_01 vicitrasragdharāḥ sarve vicitrāmbarabhūṣaṇāḥ 05,008.004a svadeśaveṣābharaṇā vīrāḥ śatasahasraśaḥ 05,008.004c tasya senāpraṇetāro babhūvuḥ kṣatriyarṣabhāḥ 05,008.005a vyathayann iva bhūtāni kampayann iva medinīm 05,008.005c śanair viśrāmayan senāṃ sa yayau yena pāṇḍavaḥ 05,008.006a tato duryodhanaḥ śrutvā mahāsenaṃ mahāratham 05,008.006c upāyāntam abhidrutya svayam ānarca bhārata 05,008.006d*0046_01 śalyasya mantribhiḥ sarvair duryodhanavaśānugaiḥ 05,008.006d*0046_02 avijñātaṃ ca śalyasya hṛdayasya priyaṃ kṛtam 05,008.007a kārayām āsa pūjārthaṃ tasya duryodhanaḥ sabhāḥ 05,008.007c ramaṇīyeṣu deśeṣu ratnacitrāḥ svalaṃkṛtāḥ 05,008.007d*0047_01 śilpibhir vividhaiś caiva krīḍās tatra prayojitāḥ 05,008.007d*0047_02 tatra mālyāni māṃsāni bhakṣyaṃ peyaṃ ca satkṛtam 05,008.007d*0047_03 kūpāś ca vividhākārā manoharṣavivardhanāḥ 05,008.007d*0047_04 vāpyaś ca vividhākārā audakāni gṛhāṇi ca 05,008.008a sa tāḥ sabhāḥ samāsādya pūjyamāno yathāmaraḥ 05,008.008c duryodhanasya sacivair deśe deśe yathārhataḥ 05,008.008e ājagāma sabhām anyāṃ devāvasathavarcasam 05,008.008f*0048_01 tatra vāsāṃsi mālyāni bhakṣyaṃ peyaṃ ca puṣkalam 05,008.008f*0048_02 gandhā ghrāṇasya sukhadā divyāś cittamanoharāḥ 05,008.008f*0048_03 sarāṃsi sādaro rājā savihaṃgamṛgāni ca 05,008.009a sa tatra viṣayair yuktaḥ kalyāṇair atimānuṣaiḥ 05,008.009c mene 'bhyadhikam ātmānam avamene puraṃdaram 05,008.010a papraccha sa tataḥ preṣyān prahṛṣṭaḥ kṣatriyarṣabhaḥ 05,008.010c yudhiṣṭhirasya puruṣāḥ ke nu cakruḥ sabhā imāḥ 05,008.010e ānīyantāṃ sabhākārāḥ pradeyārhā hi me matāḥ 05,008.010f*0049_01 prasādam eṣāṃ dāsyāmi kuntīputro 'numanyatām 05,008.010f*0049_02 duryodhanāya tat sarvaṃ kathayanti sma vismitāḥ 05,008.010f*0049_03 saṃprahṛṣṭo yadā śalyo diditsur api jīvitam 05,008.010f*0050_01 tataḥ prahṛṣṭaṃ rājānaṃ jñātvā te sacivās tadā 05,008.011a gūḍho duryodhanas tatra darśayām āsa mātulam 05,008.011c taṃ dṛṣṭvā madrarājas tu jñātvā yatnaṃ ca tasya tam 05,008.011d*0051_01 dṛṣṭvā duryodhanaṃ rājā vismitaḥ sa narottamaḥ 05,008.011d*0051_02 mantriṇaś cāpi śaṃsanti madrarājaṃ suvismitam 05,008.011d*0051_03 duryodhanena te rājañ śuśrūṣitam idaṃ prabho 05,008.011d*0051_04 priyaṃ priyārhasya sataḥ kartum arhasi bhūmipa 05,008.011d*0051_05 tam aṅkam upaveśyāśu mūrdhni cāghrāya madrarāṭ 05,008.011e pariṣvajyābravīt prīta iṣṭo 'rtho gṛhyatām iti 05,008.012 duryodhana uvāca 05,008.012a satyavāg bhava kalyāṇa varo vai mama dīyatām 05,008.012c sarvasenāpraṇetā me bhavān bhavitum arhati 05,008.012d*0052_01 yathaiva pāṇḍavās tubhyaṃ tathaiva bhavato hy aham 05,008.012d*0052_02 śalyaḥ 05,008.012d*0052_02 anumānyaṃ ca pālyaṃ ca bhaktaṃ ca bhaja māṃ vibho 05,008.012d*0052_03 evam etan mahārāja yathā vadasi bhārata 05,008.012d*0052_04 varaṃ dadāmi te prīta evam etad bhaviṣyati 05,008.013 vaiśaṃpāyana uvāca 05,008.013a kṛtam ity abravīc chalyaḥ kim anyat kriyatām iti 05,008.013c kṛtam ity eva gāndhāriḥ pratyuvāca punaḥ punaḥ 05,008.013d*0053_00 śalya uvāca 05,008.013d*0053_01 gaccha duryodhana puraṃ svakam eva nararṣabha 05,008.013d*0053_02 ahaṃ gamiṣye draṣṭuṃ vai yudhiṣṭhiram ariṃdamam 05,008.013d*0053_03 dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ rājan kṣipram eṣye narādhipa 05,008.013d*0053_04 duryodhana uvāca 05,008.013d*0053_04 avaśyaṃ cāpi draṣṭavyaḥ pāṇḍavaḥ puruṣarṣabhaḥ 05,008.013d*0053_05 kṣipram āgamyatāṃ rājan pāṇḍavaṃ vīkṣya pārthiva 05,008.013d*0053_06 śalya uvāca 05,008.013d*0053_06 tvayy adhīnāḥ sma rājendra varadānaṃ smarasva naḥ 05,008.013d*0053_07 kṣipram eṣyāmi bhadraṃ te gacchasva svapuraṃ nṛpa 05,008.013d*0053_08 pariṣvajya tathānyonyaṃ śalyaduryodhanāv ubhau 05,008.013d*0054_01 dṛṣṭvā tu pāṇḍavān rājan na mithyā kartum utsahe 05,008.014a sa tathā śalyam āmantrya punar āyāt svakaṃ puram 05,008.014c śalyo jagāma kaunteyān ākhyātuṃ karma tasya tat 05,008.015a upaplavyaṃ sa gatvā tu skandhāvāraṃ praviśya ca 05,008.015c pāṇḍavān atha tān sarvāñ śalyas tatra dadarśa ha 05,008.015d*0055_01 cirāt tu dṛṣṭvā rājānaṃ mātulaṃ samitiṃjayam 05,008.015d*0055_02 āsanebhyaḥ samutpetuḥ sarve sahayudhiṣṭhirāḥ 05,008.016a sametya tu mahābāhuḥ śalyaḥ pāṇḍusutais tadā 05,008.016c pādyam arghyaṃ ca gāṃ caiva pratyagṛhṇād yathāvidhi 05,008.016d*0056_01 kṛtāñjalir adīnātmā dharmātmā śalyam abravīt 05,008.016d*0056_02 svāgataṃ te 'stu vai rājann etad āsanam āsyatām 05,008.016d*0056_03 tato nyaṣīdac chalyaś ca kāñcane paramāsane 05,008.016d*0056_04 tatra pādyam athārghyaṃ ca nyavedayata pāṇḍavaḥ 05,008.016d*0057_01 nivedya cārghyaṃ vidhivan madrarājāya bhārata 05,008.016d*0057_02 kuśalaṃ pāṇḍavo 'pṛcchac chalyaṃ sarvasukhāvaham 05,008.016d*0057_03 sa taiḥ parivṛtaḥ sarvaiḥ pāṇḍavair dharmacāribhiḥ 05,008.017a tataḥ kuśalapūrvaṃ sa madrarājo 'risūdanaḥ 05,008.017c prītyā paramayā yuktaḥ samāśliṣya yudhiṣṭhiram 05,008.018a tathā bhīmārjunau hṛṣṭau svasrīyau ca yamāv ubhau 05,008.018b*0058_01 draupadī ca subhadrā ca abhimanyuś ca bhārata 05,008.018c āsane copaviṣṭas tu śalyaḥ pārtham uvāca ha 05,008.019a kuśalaṃ rājaśārdūla kaccit te kurunandana 05,008.019c araṇyavāsād diṣṭyāsi vimukto jayatāṃ vara 05,008.020a suduṣkaraṃ kṛtaṃ rājan nirjane vasatā vane 05,008.020c bhrātṛbhiḥ saha rājendra kṛṣṇayā cānayā saha 05,008.021a ajñātavāsaṃ ghoraṃ ca vasatā duṣkaraṃ kṛtam 05,008.021c duḥkham eva kutaḥ saukhyaṃ rājyabhraṣṭasya bhārata 05,008.022a duḥkhasyaitasya mahato dhārtarāṣṭrakṛtasya vai 05,008.022c avāpsyasi sukhaṃ rājan hatvā śatrūn paraṃtapa 05,008.023a viditaṃ te mahārāja lokatattvaṃ narādhipa 05,008.023c tasmāl lobhakṛtaṃ kiṃ cit tava tāta na vidyate 05,008.023d*0059_01 rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ mārgam anviccha bhārata 05,008.023d*0059_02 dāne tapasi satye ca bhava tāta yudhiṣṭhira 05,008.023d*0059_03 kṣamā damaś ca satyaṃ ca ahiṃsā ca yudhiṣṭhira 05,008.023d*0059_04 adbhutaś ca punar lokas tvayi rājan pratiṣṭhitaḥ 05,008.023d*0059_05 mṛdur vadānyo brahmaṇyo dātā dharmaparāyaṇaḥ 05,008.023d*0059_06 dharmās te viditā rājan bahavo lokasākṣikāḥ 05,008.023d*0059_07 sarvaṃ jagad idaṃ tāta viditaṃ te paraṃtapa 05,008.023d*0059_08 diṣṭyā kṛcchram idaṃ rājan pāritaṃ bharatarṣabha 05,008.023d*0059_09 diṣṭyā paśyāmi rājendra dharmātmānaṃ sahānugam 05,008.023d*0059_10 nistīrṇaṃ duṣkaraṃ rājaṃs tvāṃ dharmanicayaṃ prabho 05,008.023d*0060_01 utthānaṃ saṃyamo dākṣyam apramādo dhṛtiḥ smṛtiḥ 05,008.024a tato 'syākathayad rājā duryodhanasamāgamam 05,008.024c tac ca śuśrūṣitaṃ sarvaṃ varadānaṃ ca bhārata 05,008.025 yudhiṣṭhira uvāca 05,008.025a sukṛtaṃ te kṛtaṃ rājan prahṛṣṭenāntarātmanā 05,008.025c duryodhanasya yad vīra tvayā vācā pratiśrutam 05,008.025d*0061_01 duryodhanasya cāsmākaṃ viśeṣo 'tra na vidyate 05,008.025e ekaṃ tv icchāmi bhadraṃ te kriyamāṇaṃ mahīpate 05,008.025f*0062_01 rājann akartavyam api kartum arhasi sattama 05,008.025f*0062_02 mama tv avekṣayā vīra śṛṇu vijñāpayāmi te 05,008.025f*0063_01 spardhate hi sadā karṇaḥ pārthena raṇamūrdhani 05,008.026a bhavān iha mahārāja vāsudevasamo yudhi 05,008.026c karṇārjunābhyāṃ saṃprāpte dvairathe rājasattama 05,008.026d*0064_01 vāsudevena sārathyaṃ kāryaṃ pārthasya mātula 05,008.026e karṇasya bhavatā kāryaṃ sārathyaṃ nātra saṃśayaḥ 05,008.027a tatra pālyo 'rjuno rājan yadi matpriyam icchasi 05,008.027c tejovadhaś ca te kāryaḥ sauter asmajjayāvahaḥ 05,008.027e akartavyam api hy etat kartum arhasi mātula 05,008.028 śalya uvāca 05,008.028a śṛṇu pāṇḍava bhadraṃ te yad bravīṣi durātmanaḥ 05,008.028c tejovadhanimittaṃ māṃ sūtaputrasya saṃyuge 05,008.028d*0065_01 tejovadhanimittaṃ māṃ tat kariṣyāmi te priyam 05,008.029a ahaṃ tasya bhaviṣyāmi saṃgrāme sārathir dhruvam 05,008.029c vāsudevena hi samaṃ nityaṃ māṃ sa hi manyate 05,008.030a tasyāhaṃ kuruśārdūla pratīpam ahitaṃ vacaḥ 05,008.030c dhruvaṃ saṃkathayiṣyāmi yoddhukāmasya saṃyuge 05,008.030d*0066_01 ahaṃ tasya bhaviṣyāmi sārathī raṇamūrdhani 05,008.031a yathā sa hṛtadarpaś ca hṛtatejāś ca pāṇḍava 05,008.031c bhaviṣyati sukhaṃ hantuṃ satyam etad bravīmi te 05,008.032a evam etat kariṣyāmi yathā tāta tvam āttha mām 05,008.032c yac cānyad api śakṣyāmi tat kariṣyāmi te priyam 05,008.033a yac ca duḥkhaṃ tvayā prāptaṃ dyūte vai kṛṣṇayā saha 05,008.033c paruṣāṇi ca vākyāni sūtaputrakṛtāni vai 05,008.034a jaṭāsurāt parikleśaḥ kīcakāc ca mahādyute 05,008.034c draupadyādhigataṃ sarvaṃ damayantyā yathāśubham 05,008.035a sarvaṃ duḥkham idaṃ vīra sukhodarkaṃ bhaviṣyati 05,008.035c nātra manyus tvayā kāryo vidhir hi balavattaraḥ 05,008.036a duḥkhāni hi mahātmānaḥ prāpnuvanti yudhiṣṭhira 05,008.036c devair api hi duḥkhāni prāptāni jagatīpate 05,008.036d*0067_01 devadānavagandharvāḥ kiṃnaroragarākṣasāḥ 05,008.036d*0067_02 duḥkhaṃ prāptā yathā rājaṃs tac chṛṇuṣva narādhipa 05,008.037a indreṇa śrūyate rājan sabhāryeṇa mahātmanā 05,008.037c anubhūtaṃ mahad duḥkhaṃ devarājena bhārata 05,009.001 yudhiṣṭhira uvāca 05,009.001a katham indreṇa rājendra sabhāryeṇa mahātmanā 05,009.001c duḥkhaṃ prāptaṃ paraṃ ghoram etad icchāmi veditum 05,009.002 śalya uvāca 05,009.002a śṛṇu rājan purā vṛttam itihāsaṃ purātanam 05,009.002c sabhāryeṇa yathā prāptaṃ duḥkham indreṇa bhārata 05,009.003a tvaṣṭā prajāpatir hy āsīd devaśreṣṭho mahātapāḥ 05,009.003c sa putraṃ vai triśirasam indradrohāt kilāsṛjat 05,009.004a aindraṃ sa prārthayat sthānaṃ viśvarūpo mahādyutiḥ 05,009.004c tais tribhir vadanair ghoraiḥ sūryendujvalanopamaiḥ 05,009.005a vedān ekena so 'dhīte surām ekena cāpibat 05,009.005c ekena ca diśaḥ sarvāḥ pibann iva nirīkṣate 05,009.006a sa tapasvī mṛdur dānto dharme tapasi codyataḥ 05,009.006c tapo 'tapyan mahat tīvraṃ suduścaram ariṃdama 05,009.007a tasya dṛṣṭvā tapovīryaṃ sattvaṃ cāmitatejasaḥ 05,009.007c viṣādam agamac chakra indro 'yaṃ mā bhaved iti 05,009.008a kathaṃ sajjeta bhogeṣu na ca tapyen mahat tapaḥ 05,009.008c vivardhamānas triśirāḥ sarvaṃ tribhuvanaṃ graset 05,009.009a iti saṃcintya bahudhā buddhimān bharatarṣabha 05,009.009c ājñāpayat so 'psarasas tvaṣṭṛputrapralobhane 05,009.010a yathā sa sajjet triśirāḥ kāmabhogeṣu vai bhṛśam 05,009.010c kṣipraṃ kuruta gacchadhvaṃ pralobhayata māciram 05,009.011a śṛṅgāraveṣāḥ suśroṇyo bhāvair yuktā manoharaiḥ 05,009.011b*0068_01 hāvabhāvasamāyuktāḥ sarvāḥ saundaryaśobhitāḥ 05,009.011c pralobhayata bhadraṃ vaḥ śamayadhvaṃ bhayaṃ mama 05,009.011d*0069_01 prajāpatir bhaved eṣa candro vaiśravaṇo yamaḥ 05,009.011d*0069_02 varuṇaḥ pāśahasto vā dharma eva bhavet svayam 05,009.012a asvasthaṃ hy ātmanātmānaṃ lakṣayāmi varāṅganāḥ 05,009.012c bhayam etan mahāghoraṃ kṣipraṃ nāśayatābalāḥ 05,009.013 apsarasa ūcuḥ 05,009.013a tathā yatnaṃ kariṣyāmaḥ śakra tasya pralobhane 05,009.013c yathā nāvāpsyasi bhayaṃ tasmād balaniṣūdana 05,009.014a nirdahann iva cakṣurbhyāṃ yo 'sāv āste taponidhiḥ 05,009.014c taṃ pralobhayituṃ deva gacchāmaḥ sahitā vayam 05,009.014e yatiṣyāmo vaśe kartuṃ vyapanetuṃ ca te bhayam 05,009.015 śalya uvāca 05,009.015a indreṇa tās tv anujñātā jagmus triśiraso 'ntikam 05,009.015c tatra tā vividhair bhāvair lobhayantyo varāṅganāḥ 05,009.015e nṛtyaṃ saṃdarśayantyaś ca tathaivāṅgeṣu sauṣṭhavam 05,009.016a viceruḥ saṃpraharṣaṃ ca nābhyagacchan mahātapāḥ 05,009.016c indriyāṇi vaśe kṛtvā pūrṇasāgarasaṃnibhaḥ 05,009.017a tās tu yatnaṃ paraṃ kṛtvā punaḥ śakram upasthitāḥ 05,009.017c kṛtāñjalipuṭāḥ sarvā devarājam athābruvan 05,009.018a na sa śakyaḥ sudurdharṣo dhairyāc cālayituṃ prabho 05,009.018c yat te kāryaṃ mahābhāga kriyatāṃ tadanantaram 05,009.019a saṃpūjyāpsarasaḥ śakro visṛjya ca mahāmatiḥ 05,009.019c cintayām āsa tasyaiva vadhopāyaṃ mahātmanaḥ 05,009.020a sa tūṣṇīṃ cintayan vīro devarājaḥ pratāpavān 05,009.020c viniścitamatir dhīmān vadhe triśiraso 'bhavat 05,009.021a vajram asya kṣipāmy adya sa kṣipraṃ na bhaviṣyati 05,009.021c śatruḥ pravṛddho nopekṣyo durbalo 'pi balīyasā 05,009.022a śāstrabuddhyā viniścitya kṛtvā buddhiṃ vadhe dṛḍhām 05,009.022c atha vaiśvānaranibhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham 05,009.022e mumoca vajraṃ saṃkruddhaḥ śakras triśirasaṃ prati 05,009.023a sa papāta hatas tena vajreṇa dṛḍham āhataḥ 05,009.023c parvatasyeva śikharaṃ praṇunnaṃ medinītale 05,009.024a taṃ tu vajrahataṃ dṛṣṭvā śayānam acalopamam 05,009.024c na śarma lebhe devendro dīpitas tasya tejasā 05,009.024d*0070_01 ghorarūpo mahāraudras tīvras tīvraparākramaḥ 05,009.024e hato 'pi dīptatejāḥ sa jīvann iva ca dṛśyate 05,009.024f*0071_01 ghātitasya śirāṃsyājau jīvantīvādbhutāni vai 05,009.024f*0071_02 tato 'tibhītagātras tu śakra āste vicārayan 05,009.024f*0071_03 athājagāma paraśuṃ skandhenādāya vardhakiḥ 05,009.024f*0071_04 tad araṇyaṃ mahārāja yatrāste 'sau nipātitaḥ 05,009.024f*0072_01 śirāṃsi tasya jāyante trīṇy eva śakunās trayaḥ 05,009.024f*0072_02 tittiriḥ kalaviṅkaś ca tathaiva ca kapiñjalaḥ 05,009.024f*0072_03 viśvarūpaśirāṃsy eva jāyante tasya bhārata 05,009.025a abhitas tatra takṣāṇaṃ ghaṭamānaṃ śacīpatiḥ 05,009.025c apaśyad abravīc cainaṃ satvaraṃ pākaśāsanaḥ 05,009.025e kṣipraṃ chindhi śirāṃsy asya kuruṣva vacanaṃ mama 05,009.026 takṣovāca 05,009.026a mahāskandho bhṛśaṃ hy eṣa paraśur na tariṣyati 05,009.026c kartuṃ cāhaṃ na śakṣyāmi karma sadbhir vigarhitam 05,009.027 indra uvāca 05,009.027a mā bhais tvaṃ kṣipram etad vai kuruṣva vacanaṃ mama 05,009.027c matprasādād dhi te śastraṃ vajrakalpaṃ bhaviṣyati 05,009.028 takṣovāca 05,009.028a kaṃ bhavantam ahaṃ vidyāṃ ghorakarmāṇam adya vai 05,009.028c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tattvena kathayasva me 05,009.029 indra uvāca 05,009.029a aham indro devarājas takṣan viditam astu te 05,009.029c kuruṣvaitad yathoktaṃ me takṣan mā tvaṃ vicāraya 05,009.029d*0073_01 mayā hi nihataḥ śete triśirās tvaṃ ca viddhi vai 05,009.029d*0073_02 sa prahvaḥ prāñjalir bhūtvā idaṃ vacanam abravīt 05,009.030 takṣovāca 05,009.030a krūreṇa nāpatrapase kathaṃ śakreha karmaṇā 05,009.030c ṛṣiputram imaṃ hatvā brahmahatyābhayaṃ na te 05,009.031 indra uvāca 05,009.031a paścād dharmaṃ cariṣyāmi pāvanārthaṃ suduścaram 05,009.031c śatrur eṣa mahāvīryo vajreṇa nihato mayā 05,009.032a adyāpi cāham udvignas takṣann asmād bibhemi vai 05,009.032c kṣipraṃ chindhi śirāṃsi tvaṃ kariṣye 'nugrahaṃ tava 05,009.033a śiraḥ paśos te dāsyanti bhāgaṃ yajñeṣu mānavāḥ 05,009.033c eṣa te 'nugrahas takṣan kṣipraṃ kuru mama priyam 05,009.034 śalya uvāca 05,009.034a etac chrutvā tu takṣā sa mahendravacanaṃ tadā 05,009.034c śirāṃsy atha triśirasaḥ kuṭhāreṇācchinat tadā 05,009.035a nikṛtteṣu tatas teṣu niṣkrāmaṃs triśirās tv atha 05,009.035c kapiñjalās tittirāś ca kalaviṅkāś ca sarvaśaḥ 05,009.036a yena vedān adhīte sma pibate somam eva ca 05,009.036c tasmād vaktrān viniṣpetuḥ kṣipraṃ tasya kapiñjalāḥ 05,009.037a yena sarvā diśo rājan pibann iva nirīkṣate 05,009.037c tasmād vaktrād viniṣpetus tittirās tasya pāṇḍava 05,009.038a yat surāpaṃ tu tasyāsīd vaktraṃ triśirasas tadā 05,009.038c kalaviṅkā viniṣpetus tenāsya bharatarṣabha 05,009.039a tatas teṣu nikṛtteṣu vijvaro maghavān abhūt 05,009.039b*0074_01 takṣṇe caiva varaṃ dattvā prahṛṣṭas tridaśeśvaraḥ 05,009.039c jagāma tridivaṃ hṛṣṭas takṣāpi svagṛhān yayau 05,009.039d*0075_01 takṣāpi svagṛhaṃ gatvā naiva śaṃsati kasya cit 05,009.039d*0075_02 athainaṃ nābhijānanti varṣam ekaṃ tathāgatam 05,009.039d*0075_03 atha saṃvatsare pūrṇe bhūtāḥ paśupateḥ prabho 05,009.039d*0075_04 te cākrośanta maghavān naḥ prabhur brahmahā iti 05,009.039d*0075_05 tata indro vrataṃ ghoram acarat pākaśāsanaḥ 05,009.039d*0075_06 tapasā ca susaṃyuktaḥ saha devair marudgaṇaiḥ 05,009.039d*0075_07 samudre ca pṛthivyāṃ ca vanaspatiṣu strīṣu ca 05,009.039d*0075_08 vibhajya brahmahatyāṃ ca tāṃś ca saṃyojayad varaiḥ 05,009.039d*0075_09 varadas tu varaṃ dattvā pṛthivyai sāgarāya ca 05,009.039d*0075_10 vanaspatibhyaḥ strībhyaś ca brahmahatyāṃ nunoda tām 05,009.039d*0075_11 tatas tu śuddho bhagavān devair lokaiś ca pūjitaḥ 05,009.039d*0075_12 indrasthānam upātiṣṭhat pūjyamāno maharṣibhiḥ 05,009.039d*0076_01 mene kṛtārtham ātmānaṃ hatvā śatruṃ surārihā 05,009.040a tvaṣṭā prajāpatiḥ śrutvā śakreṇātha hataṃ sutam 05,009.040c krodhasaṃraktanayana idaṃ vacanam abravīt 05,009.041a tapyamānaṃ tapo nityaṃ kṣāntaṃ dāntaṃ jitendriyam 05,009.041c anāparādhinaṃ yasmāt putraṃ hiṃsitavān mama 05,009.042a tasmāc chakravadhārthāya vṛtram utpādayāmy aham 05,009.042c lokāḥ paśyantu me vīryaṃ tapasaś ca balaṃ mahat 05,009.042e sa ca paśyatu devendro durātmā pāpacetanaḥ 05,009.043a upaspṛśya tataḥ kruddhas tapasvī sumahāyaśāḥ 05,009.043c agniṃ hutvā samutpādya ghoraṃ vṛtram uvāca ha 05,009.043e indraśatro vivardhasva prabhāvāt tapaso mama 05,009.044a so 'vardhata divaṃ stabdhvā sūryavaiśvānaropamaḥ 05,009.044c kiṃ karomīti covāca kālasūrya ivoditaḥ 05,009.044e śakraṃ jahīti cāpy ukto jagāma tridivaṃ tataḥ 05,009.045a tato yuddhaṃ samabhavad vṛtravāsavayos tadā 05,009.045c saṃkruddhayor mahāghoraṃ prasaktaṃ kurusattama 05,009.045d*0077_01 grastā lokāś ca vṛtreṇa sarve bharatasattama 05,009.045d*0077_02 tvaṣṭṛtejovivṛddhena vṛtreṇa sumahātmanā 05,009.045d*0077_03 sarve gandhendriyarasā hṛtā bhārata tena vai 05,009.045d*0077_04 pṛthivī vāyur ākāśa āpo jyotiś ca pañcamaḥ 05,009.045d*0077_05 hṛtam etan mahārāja vṛtreṇa sumahātmanā 05,009.046a tato jagrāha devendraṃ vṛtro vīraḥ śatakratum 05,009.046c apāvṛtya sa jagrāsa vṛtraḥ krodhasamanvitaḥ 05,009.047a graste vṛtreṇa śakre tu saṃbhrāntās tridaśās tadā 05,009.047c asṛjaṃs te mahāsattvā jṛmbhikāṃ vṛtranāśinīm 05,009.048a vijṛmbhamāṇasya tato vṛtrasyāsyād apāvṛtāt 05,009.048c svāny aṅgāny abhisaṃkṣipya niṣkrānto balasūdanaḥ 05,009.048e tataḥ prabhṛti lokeṣu jṛmbhikā prāṇisaṃśritā 05,009.049a jahṛṣuś ca surāḥ sarve dṛṣṭvā śakraṃ viniḥsṛtam 05,009.049c tataḥ pravavṛte yuddhaṃ vṛtravāsavayoḥ punaḥ 05,009.049e saṃrabdhayos tadā ghoraṃ suciraṃ bharatarṣabha 05,009.050a yadā vyavardhata raṇe vṛtro balasamanvitaḥ 05,009.050c tvaṣṭus tapobalād vidvāṃs tadā śakro nyavartata 05,009.051a nivṛtte tu tadā devā viṣādam agaman param 05,009.051c sametya śakreṇa ca te tvaṣṭus tejovimohitāḥ 05,009.051e amantrayanta te sarve munibhiḥ saha bhārata 05,009.052a kiṃ kāryam iti te rājan vicintya bhayamohitāḥ 05,009.052c jagmuḥ sarve mahātmānaṃ manobhir viṣṇum avyayam 05,009.052e upaviṣṭā mandarāgre sarve vṛtravadhepsavaḥ 05,010.001 indra uvāca 05,010.001*0078_00 śalyaḥ 05,010.001*0078_01 ākhyānam uttamam idam itihāsaṃ purātanam 05,010.001*0078_02 śṛṇu me bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ draupadyā ca jayāvaham 05,010.001*0079_01 evaṃ vicintya vibudhaiḥ śakras tribhuvaneśvaraḥ 05,010.001*0079_02 vṛtrasya maraṇopāyaṃ punar vacanam abravīt 05,010.001*0080_01 sarvaṃ vyāptaṃ jagat tena vṛtreṇetīha naḥ śrutam 05,010.001*0080_02 vṛtrabhūteṣu lokeṣu bhayam indram upāgamat 05,010.001*0080_03 athendro hi mahātejāḥ sametya saha devataiḥ 05,010.001*0080_04 amantrayata tejasvī vṛtrasya vadhakāraṇāt 05,010.001a sarvaṃ vyāptam idaṃ devā vṛtreṇa jagad avyayam 05,010.001c na hy asya sadṛśaṃ kiṃ cit pratighātāya yad bhavet 05,010.002a samartho hy abhavaṃ pūrvam asamartho 'smi sāṃpratam 05,010.002c kathaṃ kuryāṃ nu bhadraṃ vo duṣpradharṣaḥ sa me mataḥ 05,010.003a tejasvī ca mahātmā ca yuddhe cāmitavikramaḥ 05,010.003c graset tribhuvanaṃ sarvaṃ sadevāsuramānuṣam 05,010.004a tasmād viniścayam imaṃ śṛṇudhvaṃ me divaukasaḥ 05,010.004c viṣṇoḥ kṣayam upāgamya sametya ca mahātmanā 05,010.004e tena saṃmantrya vetsyāmo vadhopāyaṃ durātmanaḥ 05,010.005 śalya uvāca 05,010.005a evam ukte maghavatā devāḥ sarṣigaṇās tadā 05,010.005b*0081_01 praṇipatya mahātmānaṃ sarvabhūtanamaskṛtam 05,010.005c śaraṇyaṃ śaraṇaṃ devaṃ jagmur viṣṇuṃ mahābalam 05,010.006a ūcuś ca sarve deveśaṃ viṣṇuṃ vṛtrabhayārditāḥ 05,010.006c tvayā lokās trayaḥ krāntās tribhir vikramaṇaiḥ prabho 05,010.007a amṛtaṃ cāhṛtaṃ viṣṇo daityāś ca nihatā raṇe 05,010.007c baliṃ baddhvā mahādaityaṃ śakro devādhipaḥ kṛtaḥ 05,010.008a tvaṃ prabhuḥ sarvalokānāṃ tvayā sarvam idaṃ tatam 05,010.008c tvaṃ hi deva mahādevaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ 05,010.008d*0082_01 gandharvoragarakṣāṇāṃ sarveṣām amarottama 05,010.009a gatir bhava tvaṃ devānāṃ sendrāṇām amarottama 05,010.009c jagad vyāptam idaṃ sarvaṃ vṛtreṇāsurasūdana 05,010.010 viṣṇur uvāca 05,010.010a avaśyaṃ karaṇīyaṃ me bhavatāṃ hitam uttamam 05,010.010c tasmād upāyaṃ vakṣyāmi yathāsau na bhaviṣyati 05,010.011a gacchadhvaṃ sarṣigandharvā yatrāsau viśvarūpadhṛk 05,010.011c sāma tasya prayuñjadhvaṃ tata enaṃ vijeṣyatha 05,010.012a bhaviṣyati gatir devāḥ śakrasya mama tejasā 05,010.012c adṛśyaś ca pravekṣyāmi vajram asyāyudhottamam 05,010.013a gacchadhvam ṛṣibhiḥ sārdhaṃ gandharvaiś ca surottamāḥ 05,010.013c vṛtrasya saha śakreṇa saṃdhiṃ kuruta māciram 05,010.014 śalya uvāca 05,010.014a evam uktās tu devena ṛṣayas tridaśās tathā 05,010.014c yayuḥ sametya sahitāḥ śakraṃ kṛtvā puraḥsaram 05,010.014c*0083_01 **** **** cakruś caiva vibhor vacaḥ 05,010.014c*0083_02 tataḥ sametya vṛtreṇa 05,010.015a samīpam etya ca tadā sarva eva mahaujasaḥ 05,010.015c taṃ tejasā prajvalitaṃ pratapantaṃ diśo daśa 05,010.016a grasantam iva lokāṃs trīn sūryācandramasau yathā 05,010.016c dadṛśus tatra te vṛtraṃ śakreṇa saha devatāḥ 05,010.017a ṛṣayo 'tha tato 'bhyetya vṛtram ūcuḥ priyaṃ vacaḥ 05,010.017c vyāptaṃ jagad idaṃ sarvaṃ tejasā tava durjaya 05,010.018a na ca śaknoṣi nirjetuṃ vāsavaṃ bhūrivikramam 05,010.018c yudhyatoś cāpi vāṃ kālo vyatītaḥ sumahān iha 05,010.019a pīḍyante ca prajāḥ sarvāḥ sadevāsuramānavāḥ 05,010.019c sakhyaṃ bhavatu te vṛtra śakreṇa saha nityadā 05,010.019e avāpsyasi sukhaṃ tvaṃ ca śakralokāṃś ca śāśvatān 05,010.020a ṛṣivākyaṃ niśamyātha sa vṛtraḥ sumahābalaḥ 05,010.020c uvāca tāṃs tadā sarvān praṇamya śirasāsuraḥ 05,010.021a sarve yūyaṃ mahābhāgā gandharvāś caiva sarvaśaḥ 05,010.021c yad brūta tac chrutaṃ sarvaṃ mamāpi śṛṇutānaghāḥ 05,010.022a saṃdhiḥ kathaṃ vai bhavitā mama śakrasya cobhayoḥ 05,010.022c tejasor hi dvayor devāḥ sakhyaṃ vai bhavitā katham 05,010.022d*0084_01 etad veditum icchāmi bruvantu ṛṣisattamāḥ 05,010.023 ṛṣaya ūcuḥ 05,010.023a sakṛt satāṃ saṃgataṃ lipsitavyaṃ; tataḥ paraṃ bhavitā bhavyam eva 05,010.023c nātikramet satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tasmāt satāṃ saṃgataṃ lipsitavyam 05,010.024a dṛḍhaṃ satāṃ saṃgataṃ cāpi nityaṃ; brūyāc cārthaṃ hy arthakṛcchreṣu dhīraḥ 05,010.024c mahārthavat satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tasmāt santaṃ na jighāṃseta dhīraḥ 05,010.025a indraḥ satāṃ saṃmataś ca nivāsaś ca mahātmanām 05,010.025c satyavādī hy adīnaś ca dharmavit suviniścitaḥ 05,010.026a tena te saha śakreṇa saṃdhir bhavatu śāśvataḥ 05,010.026c evaṃ viśvāsam āgaccha mā te bhūd buddhir anyathā 05,010.027 śalya uvāca 05,010.027a maharṣivacanaṃ śrutvā tān uvāca mahādyutiḥ 05,010.027c avaśyaṃ bhagavanto me mānanīyās tapasvinaḥ 05,010.028a bravīmi yad ahaṃ devās tat sarvaṃ kriyatām iha 05,010.028c tataḥ sarvaṃ kariṣyāmi yad ūcur māṃ dvijarṣabhāḥ 05,010.029a na śuṣkeṇa na cārdreṇa nāśmanā na ca dāruṇā 05,010.029c na śastreṇa na vajreṇa na divā na tathā niśi 05,010.030a vadhyo bhaveyaṃ viprendrāḥ śakrasya saha daivataiḥ 05,010.030c evaṃ me rocate saṃdhiḥ śakreṇa saha nityadā 05,010.031a bāḍham ity eva ṛṣayas tam ūcur bharatarṣabha 05,010.031c evaṃ kṛte tu saṃdhāne vṛtraḥ pramudito 'bhavat 05,010.031d*0085_01 tataḥ saṃdhiṃ mithaḥ kṛtvā ṛṣayo dīptatejasaḥ 05,010.031d*0085_02 śakrasya saha vṛtreṇa punar jagmur yathāgatam 05,010.031d*0086_01 atha dīrghasya kālasya śakraḥ saṃcintya bhārata 05,010.032a yattaḥ sadābhavac cāpi śakro 'marṣasamanvitaḥ 05,010.032c vṛtrasya vadhasaṃyuktān upāyān anucintayan 05,010.032e randhrānveṣī samudvignaḥ sadābhūd balavṛtrahā 05,010.032f*0087_01 abhisaṃdhir mahendrasya saṃdhikarmaṇi yaḥ kṛtaḥ 05,010.032f*0087_02 ṛṣibhis tv īritaṃ yac ca mahendras tad anusmaran 05,010.033a sa kadā cit samudrānte tam apaśyan mahāsuram 05,010.033c saṃdhyākāla upāvṛtte muhūrte ramyadāruṇe 05,010.034a tataḥ saṃcintya bhagavān varadānaṃ mahātmanaḥ 05,010.034c saṃdhyeyaṃ vartate raudrā na rātrir divasaṃ na ca 05,010.034d*0088_01 varaś cānena saṃprāpto hy avadhyo daivatair api 05,010.034d*0088_02 tat kathaṃ tv iha kartavyam upāyaṃ cintaye sadā 05,010.034e vṛtraś cāvaśyavadhyo 'yaṃ mama sarvaharo ripuḥ 05,010.035a yadi vṛtraṃ na hanmy adya vañcayitvā mahāsuram 05,010.035c mahābalaṃ mahākāyaṃ na me śreyo bhaviṣyati 05,010.036a evaṃ saṃcintayann eva śakro viṣṇum anusmaran 05,010.036c atha phenaṃ tadāpaśyat samudre parvatopamam 05,010.037a nāyaṃ śuṣko na cārdro 'yaṃ na ca śastram idaṃ tathā 05,010.037c enaṃ kṣepsyāmi vṛtrasya kṣaṇād eva naśiṣyati 05,010.038a savajram atha phenaṃ taṃ kṣipraṃ vṛtre nisṛṣṭavān 05,010.038b*0089_01 jagrāha ca sa taṃ phenam indro vṛtranibarhaṇam 05,010.038b*0089_02 nigṛhya śakro bāhubhyāṃ prāhiṇod vṛtramastake 05,010.038c praviśya phenaṃ taṃ viṣṇur atha vṛtraṃ vyanāśayat 05,010.039a nihate tu tato vṛtre diśo vitimirābhavan 05,010.039c pravavau ca śivo vāyuḥ prajāś ca jahṛṣus tadā 05,010.040a tato devāḥ sagandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ 05,010.040c ṛṣayaś ca mahendraṃ tam astuvan vividhaiḥ stavaiḥ 05,010.041a namaskṛtaḥ sarvabhūtaiḥ sarvabhūtāni sāntvayan 05,010.041c hataśatruḥ prahṛṣṭātmā vāsavaḥ saha daivataiḥ 05,010.041e viṣṇuṃ tribhuvanaśreṣṭhaṃ pūjayām āsa dharmavit 05,010.042a tato hate mahāvīrye vṛtre devabhayaṃkare 05,010.042c anṛtenābhibhūto 'bhūc chakraḥ paramadurmanāḥ 05,010.042e traiśīrṣayābhibhūtaś ca sa pūrvaṃ brahmahatyayā 05,010.042f*0090_01 mahādevasya bhūtaiś ca sa punar brahmahann iti 05,010.042f*0090_02 ākruṣṭo nirbhayair bhūyo vrīḍito balavṛtrahā 05,010.043a so 'ntam āśritya lokānāṃ naṣṭasaṃjño vicetanaḥ 05,010.043c na prājñāyata devendras tv abhibhūtaḥ svakalmaṣaiḥ 05,010.043e praticchanno vasaty apsu ceṣṭamāna ivoragaḥ 05,010.044a tataḥ pranaṣṭe devendre brahmahatyābhayārdite 05,010.044c bhūmiḥ pradhvastasaṃkāśā nirvṛkṣā śuṣkakānanā 05,010.044e vicchinnasrotaso nadyaḥ sarāṃsy anudakāni ca 05,010.045a saṃkṣobhaś cāpi sattvānām anāvṛṣṭikṛto 'bhavat 05,010.045c devāś cāpi bhṛśaṃ trastās tathā sarve maharṣayaḥ 05,010.046a arājakaṃ jagat sarvam abhibhūtam upadravaiḥ 05,010.046b*0091_01 rājā vā kriyatām adya mahendro vātha mṛgyatām 05,010.046c tato bhītābhavan devāḥ ko no rājā bhaved iti 05,010.047a divi devarṣayaś cāpi devarājavinākṛtāḥ 05,010.047c na ca sma kaś cid devānāṃ rājyāya kurute manaḥ 05,011.001 śalya uvāca 05,011.001a ṛṣayo 'thābruvan sarve devāś ca tridaśeśvarāḥ 05,011.001c ayaṃ vai nahuṣaḥ śrīmān devarājye 'bhiṣicyatām 05,011.001d*0092_01 tejasvī ca yaśasvī ca dhārmikaś caiva nityadā 05,011.001e te gatvāthābruvan sarve rājā no bhava pārthiva 05,011.001e*0093_01 **** **** devāś ca tridiveśvarāḥ 05,011.001e*0093_02 nahuṣaṃ tvaṃ mahābāho 05,011.002a sa tān uvāca nahuṣo devān ṛṣigaṇāṃs tathā 05,011.002c pitṛbhiḥ sahitān rājan parīpsan hitam ātmanaḥ 05,011.003a durbalo 'haṃ na me śaktir bhavatāṃ paripālane 05,011.003c balavāñ jāyate rājā balaṃ śakre hi nityadā 05,011.004a tam abruvan punaḥ sarve devāḥ sarṣipurogamāḥ 05,011.004c asmākaṃ tapasā yuktaḥ pāhi rājyaṃ triviṣṭape 05,011.005a parasparabhayaṃ ghoram asmākaṃ hi na saṃśayaḥ 05,011.005c abhiṣicyasva rājendra bhava rājā triviṣṭape 05,011.006a devadānavayakṣāṇām ṛṣīṇāṃ rakṣasāṃ tathā 05,011.006c pitṛgandharvabhūtānāṃ cakṣurviṣayavartinām 05,011.006e teja ādāsyase paśyan balavāṃś ca bhaviṣyasi 05,011.007a dharmaṃ puraskṛtya sadā sarvalokādhipo bhava 05,011.007c brahmarṣīṃś cāpi devāṃś ca gopāyasva triviṣṭape 05,011.007d*0094_01 abhiṣiktaḥ sa rājendra tato rājā triviṣṭape 05,011.007d*0094_02 dharmaṃ puraskṛtya tadā sarvalokādhipo 'bhavat 05,011.007d*0095_01 om ity ukte 'tha nahuṣo devarājye 'bhiṣecitaḥ 05,011.008a sudurlabhaṃ varaṃ labdhvā prāpya rājyaṃ triviṣṭape 05,011.008c dharmātmā satataṃ bhūtvā kāmātmā samapadyata 05,011.009a devodyāneṣu sarveṣu nandanopavaneṣu ca 05,011.009c kailāse himavatpṛṣṭhe mandare śvetaparvate 05,011.009e sahye mahendre malaye samudreṣu saritsu ca 05,011.010a apsarobhiḥ parivṛto devakanyāsamāvṛtaḥ 05,011.010c nahuṣo devarājaḥ san krīḍan bahuvidhaṃ tadā 05,011.011a śṛṇvan divyā bahuvidhāḥ kathāḥ śrutimanoharāḥ 05,011.011c vāditrāṇi ca sarvāṇi gītaṃ ca madhurasvaram 05,011.012a viśvāvasur nāradaś ca gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ 05,011.012c ṛtavaḥ ṣaṭ ca devendraṃ mūrtimanta upasthitāḥ 05,011.012e mārutaḥ surabhir vāti manojñaḥ sukhaśītalaḥ 05,011.013a evaṃ hi krīḍatas tasya nahuṣasya mahātmanaḥ 05,011.013c saṃprāptā darśanaṃ devī śakrasya mahiṣī priyā 05,011.014a sa tāṃ saṃdṛśya duṣṭātmā prāha sarvān sabhāsadaḥ 05,011.014c indrasya mahiṣī devī kasmān māṃ nopatiṣṭhati 05,011.015a aham indro 'smi devānāṃ lokānāṃ ca tatheśvaraḥ 05,011.015c āgacchatu śacī mahyaṃ kṣipram adya niveśanam 05,011.016a tac chrutvā durmanā devī bṛhaspatim uvāca ha 05,011.016c rakṣa māṃ nahuṣād brahmaṃs tavāsmi śaraṇaṃ gatā 05,011.017a sarvalakṣaṇasaṃpannāṃ brahmas tvaṃ māṃ prabhāṣase 05,011.017c devarājasya dayitām atyantasukhabhāginīm 05,011.018a avaidhavyena saṃyuktām ekapatnīṃ pativratām 05,011.018c uktavān asi māṃ pūrvam ṛtāṃ tāṃ kuru vai giram 05,011.019a noktapūrvaṃ ca bhagavan mṛṣā te kiṃ cid īśvara 05,011.019c tasmād etad bhavet satyaṃ tvayoktaṃ dvijasattama 05,011.020a bṛhaspatir athovāca indrāṇīṃ bhayamohitām 05,011.020c yad uktāsi mayā devi satyaṃ tad bhavitā dhruvam 05,011.021a drakṣyase devarājānam indraṃ śīghram ihāgatam 05,011.021c na bhetavyaṃ ca nahuṣāt satyam etad bravīmi te 05,011.021e samānayiṣye śakreṇa nacirād bhavatīm aham 05,011.022a atha śuśrāva nahuṣa indrāṇīṃ śaraṇaṃ gatām 05,011.022c bṛhaspater aṅgirasaś cukrodha sa nṛpas tadā 05,012.001 śalya uvāca 05,012.001a kruddhaṃ tu nahuṣaṃ jñātvā devāḥ sarṣipurogamāḥ 05,012.001c abruvan devarājānaṃ nahuṣaṃ ghoradarśanam 05,012.002a devarāja jahi krodhaṃ tvayi kruddhe jagadvibho 05,012.002c trastaṃ sāsuragandharvaṃ sakiṃnaramahoragam 05,012.003a jahi krodham imaṃ sādho na krudhyanti bhavadvidhāḥ 05,012.003c parasya patnī sā devī prasīdasva sureśvara 05,012.004a nivartaya manaḥ pāpāt paradārābhimarśanāt 05,012.004c devarājo 'si bhadraṃ te prajā dharmeṇa pālaya 05,012.005a evam ukto na jagrāha tad vacaḥ kāmamohitaḥ 05,012.005c atha devān uvācedam indraṃ prati surādhipaḥ 05,012.006a ahalyā dharṣitā pūrvam ṛṣipatnī yaśasvinī 05,012.006c jīvato bhartur indreṇa sa vaḥ kiṃ na nivāritaḥ 05,012.007a bahūni ca nṛśaṃsāni kṛtānīndreṇa vai purā 05,012.007c vaidharmyāṇy upadhāś caiva sa vaḥ kiṃ na nivāritaḥ 05,012.008a upatiṣṭhatu māṃ devī etad asyā hitaṃ param 05,012.008c yuṣmākaṃ ca sadā devāḥ śivam evaṃ bhaviṣyati 05,012.009 devā ūcuḥ 05,012.009a indrāṇīm ānayiṣyāmo yathecchasi divaspate 05,012.009c jahi krodham imaṃ vīra prīto bhava sureśvara 05,012.010 śalya uvāca 05,012.010a ity uktvā te tadā devā ṛṣibhiḥ saha bhārata 05,012.010c jagmur bṛhaspatiṃ vaktum indrāṇīṃ cāśubhaṃ vacaḥ 05,012.011a jānīmaḥ śaraṇaṃ prāptam indrāṇīṃ tava veśmani 05,012.011c dattābhayāṃ ca viprendra tvayā devarṣisattama 05,012.012a te tvāṃ devāḥ sagandharvā ṛṣayaś ca mahādyute 05,012.012c prasādayanti cendrāṇī nahuṣāya pradīyatām 05,012.013a indrād viśiṣṭo nahuṣo devarājo mahādyutiḥ 05,012.013c vṛṇotv iyaṃ varārohā bhartṛtve varavarṇinī 05,012.014a evam ukte tu sā devī bāṣpam utsṛjya sasvaram 05,012.014c uvāca rudatī dīnā bṛhaspatim idaṃ vacaḥ 05,012.015a nāham icchāmi nahuṣaṃ patim anvāsya taṃ prabhum 05,012.015c śaraṇāgatāsmi te brahmaṃs trāhi māṃ mahato bhayāt 05,012.015d*0096_01 evam uktas tayā devyā vākyam āha bṛhaspatiḥ 05,012.016 bṛhaspatir uvāca 05,012.016a śaraṇāgatāṃ na tyajeyam indrāṇi mama niścitam 05,012.016c dharmajñāṃ dharmaśīlāṃ ca na tyaje tvām anindite 05,012.017a nākāryaṃ kartum icchāmi brāhmaṇaḥ san viśeṣataḥ 05,012.017c śrutadharmā satyaśīlo jānan dharmānuśāsanam 05,012.018a nāham etat kariṣyāmi gacchadhvaṃ vai surottamāḥ 05,012.018c asmiṃś cārthe purā gītaṃ brahmaṇā śrūyatām idam 05,012.019a na tasya bījaṃ rohati bījakāle; na cāsya varṣaṃ varṣati varṣakāle 05,012.019c bhītaṃ prapannaṃ pradadāti śatrave; na so 'ntaraṃ labhate trāṇam icchan 05,012.020a mogham annaṃ vindati cāpy acetāḥ; svargāl lokād bhraśyati naṣṭaceṣṭaḥ 05,012.020c bhītaṃ prapannaṃ pradadāti yo vai; na tasya havyaṃ pratigṛhṇanti devāḥ 05,012.021a pramīyate cāsya prajā hy akāle; sadā vivāsaṃ pitaro 'sya kurvate 05,012.021c bhītaṃ prapannaṃ pradadāti śatrave; sendrā devāḥ praharanty asya vajram 05,012.022a etad evaṃ vijānan vai na dāsyāmi śacīm imām 05,012.022c indrāṇīṃ viśrutāṃ loke śakrasya mahiṣīṃ priyām 05,012.023a asyā hitaṃ bhaved yac ca mama cāpi hitaṃ bhavet 05,012.023c kriyatāṃ tat suraśreṣṭhā na hi dāsyāmy ahaṃ śacīm 05,012.024 śalya uvāca 05,012.024a atha devās tam evāhur gurum aṅgirasāṃ varam 05,012.024c kathaṃ sunītaṃ tu bhaven mantrayasva bṛhaspate 05,012.025 bṛhaspatir uvāca 05,012.025a nahuṣaṃ yācatāṃ devī kiṃ cit kālāntaraṃ śubhā 05,012.025c indrāṇīhitam etad dhi tathāsmākaṃ bhaviṣyati 05,012.026a bahuvighnakaraḥ kālaḥ kālaḥ kālaṃ nayiṣyati 05,012.026c darpito balavāṃś cāpi nahuṣo varasaṃśrayāt 05,012.027 śalya uvāca 05,012.027a tatas tena tathokte tu prītā devās tam abruvan 05,012.027c brahman sādhv idam uktaṃ te hitaṃ sarvadivaukasām 05,012.027e evam etad dvijaśreṣṭha devī ceyaṃ prasādyatām 05,012.028a tataḥ samastā indrāṇīṃ devāḥ sāgnipurogamāḥ 05,012.028c ūcur vacanam avyagrā lokānāṃ hitakāmyayā 05,012.029a tvayā jagad idaṃ sarvaṃ dhṛtaṃ sthāvarajaṅgamam 05,012.029c ekapatny asi satyā ca gacchasva nahuṣaṃ prati 05,012.030a kṣipraṃ tvām abhikāmaś ca vinaśiṣyati pārthivaḥ 05,012.030c nahuṣo devi śakraś ca suraiśvaryam avāpsyati 05,012.031a evaṃ viniścayaṃ kṛtvā indrāṇī kāryasiddhaye 05,012.031c abhyagacchata savrīḍā nahuṣaṃ ghoradarśanam 05,012.032a dṛṣṭvā tāṃ nahuṣaś cāpi vayorūpasamanvitām 05,012.032c samahṛṣyata duṣṭātmā kāmopahatacetanaḥ 05,013.001 śalya uvāca 05,013.001a atha tām abravīd dṛṣṭvā nahuṣo devarāṭ tadā 05,013.001c trayāṇām api lokānām aham indraḥ śucismite 05,013.001e bhajasva māṃ varārohe patitve varavarṇini 05,013.002a evam uktā tu sā devī nahuṣeṇa pativratā 05,013.002c prāvepata bhayodvignā pravāte kadalī yathā 05,013.003a namasya sā tu brahmāṇaṃ kṛtvā śirasi cāñjalim 05,013.003c devarājam athovāca nahuṣaṃ ghoradarśanam 05,013.004a kālam icchāmy ahaṃ labdhuṃ kiṃ cit tvattaḥ sureśvara 05,013.004c na hi vijñāyate śakraḥ prāptaḥ kiṃ vā kva vā gataḥ 05,013.005a tattvam etat tu vijñāya yadi na jñāyate prabho 05,013.005c tato 'haṃ tvām upasthāsye satyam etad bravīmi te 05,013.005e evam uktaḥ sa indrāṇyā nahuṣaḥ prītimān abhūt 05,013.006 nahuṣa uvāca 05,013.006a evaṃ bhavatu suśroṇi yathā mām abhibhāṣase 05,013.006c jñātvā cāgamanaṃ kāryaṃ satyam etad anusmareḥ 05,013.007 śalya uvāca 05,013.007a nahuṣeṇa visṛṣṭā ca niścakrāma tataḥ śubhā 05,013.007c bṛhaspatiniketaṃ sā jagāma ca tapasvinī 05,013.008a tasyāḥ saṃśrutya ca vaco devāḥ sāgnipurogamāḥ 05,013.008c mantrayām āsur ekāgrāḥ śakrārthaṃ rājasattama 05,013.009a devadevena saṃgamya viṣṇunā prabhaviṣṇunā 05,013.009c ūcuś cainaṃ samudvignā vākyaṃ vākyaviśāradāḥ 05,013.010a brahmahatyābhibhūto vai śakraḥ suragaṇeśvaraḥ 05,013.010b*0097_01 kva gato neti jānīmo devadeva jagatpate 05,013.010b*0098_01 avijñātaḥ suragaṇair gato na jñāyate prabho 05,013.010c gatiś ca nas tvaṃ deveśa pūrvajo jagataḥ prabhuḥ 05,013.010e rakṣārthaṃ sarvabhūtānāṃ viṣṇutvam upajagmivān 05,013.011a tvadvīryān nihate vṛtre vāsavo brahmahatyayā 05,013.011c vṛtaḥ suragaṇaśreṣṭha mokṣaṃ tasya vinirdiśa 05,013.012a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā devānāṃ viṣṇur abravīt 05,013.012c mām eva yajatāṃ śakraḥ pāvayiṣyāmi vajriṇam 05,013.013a puṇyena hayamedhena mām iṣṭvā pākaśāsanaḥ 05,013.013c punar eṣyati devānām indratvam akutobhayaḥ 05,013.014a svakarmabhiś ca nahuṣo nāśaṃ yāsyati durmatiḥ 05,013.014c kaṃ cit kālam imaṃ devā marṣayadhvam atandritāḥ 05,013.014d*0099_00 śalya uvāca 05,013.014d*0099_01 viṣṇur visarjayām āsa devān sarṣipurogamān 05,013.015a śrutvā viṣṇoḥ śubhāṃ satyāṃ tāṃ vāṇīm amṛtopamām 05,013.015c tataḥ sarve suragaṇāḥ sopādhyāyāḥ saharṣibhiḥ 05,013.015e yatra śakro bhayodvignas taṃ deśam upacakramuḥ 05,013.016a tatrāśvamedhaḥ sumahān mahendrasya mahātmanaḥ 05,013.016c vavṛte pāvanārthaṃ vai brahmahatyāpaho nṛpa 05,013.017a vibhajya brahmahatyāṃ tu vṛkṣeṣu ca nadīṣu ca 05,013.017c parvateṣu pṛthivyāṃ ca strīṣu caiva yudhiṣṭhira 05,013.018a saṃvibhajya ca bhūteṣu visṛjya ca sureśvaraḥ 05,013.018c vijvaraḥ pūtapāpmā ca vāsavo 'bhavad ātmavān 05,013.019a akampyaṃ nahuṣaṃ sthānād dṛṣṭvā ca balasūdanaḥ 05,013.019c tejoghnaṃ sarvabhūtānāṃ varadānāc ca duḥsaham 05,013.020a tataḥ śacīpatir vīraḥ punar eva vyanaśyata 05,013.020c adṛśyaḥ sarvabhūtānāṃ kālākāṅkṣī cacāra ha 05,013.021a pranaṣṭe tu tataḥ śakre śacī śokasamanvitā 05,013.021c hā śakreti tadā devī vilalāpa suduḥkhitā 05,013.022a yadi dattaṃ yadi hutaṃ guravas toṣitā yadi 05,013.022c ekabhartṛtvam evāstu satyaṃ yady asti vā mayi 05,013.023a puṇyāṃ cemām ahaṃ divyāṃ pravṛttām uttarāyaṇe 05,013.023c devīṃ rātriṃ namasyāmi sidhyatāṃ me manorathaḥ 05,013.024a prayatā ca niśāṃ devīm upātiṣṭhata tatra sā 05,013.024c pativratātvāt satyena sopaśrutim athākarot 05,013.024d*0100_01 sā dṛṣṭvā tāṃ tato devīṃ pratyuvāca yaśasvinī 05,013.025a yatrāste devarājo 'sau taṃ deśaṃ darśayasva me 05,013.025c ity āhopaśrutiṃ devī satyaṃ satyena dṛśyatām 05,014.001 śalya uvāca 05,014.001a athaināṃ rupiṇīṃ sādhvīm upātiṣṭhad upaśrutiḥ 05,014.001c tāṃ vayorūpasaṃpannāṃ dṛṣṭvā devīm upasthitām 05,014.002a indrāṇī saṃprahṛṣṭā sā saṃpūjyainām apṛcchata 05,014.002c icchāmi tvām ahaṃ jñātuṃ kā tvaṃ brūhi varānane 05,014.002d*0101_01 evam uktā tathendrāṇyā devī vākyam athābravīt 05,014.003 upaśrutir uvāca 05,014.003a upaśrutir ahaṃ devi tavāntikam upāgatā 05,014.003c darśanaṃ caiva saṃprāptā tava satyena toṣitā 05,014.004a pativratāsi yuktā ca yamena niyamena ca 05,014.004c darśayiṣyāmi te śakraṃ devaṃ vṛtraniṣūdanam 05,014.004e kṣipram anvehi bhadraṃ te drakṣyase surasattamam 05,014.005 śalya uvāca 05,014.005a tatas tāṃ prasthitāṃ devīm indrāṇī sā samanvagāt 05,014.005c devāraṇyāny atikramya parvatāṃś ca bahūṃs tataḥ 05,014.005e himavantam atikramya uttaraṃ pārśvam āgamat 05,014.006a samudraṃ ca samāsādya bahuyojanavistṛtam 05,014.006c āsasāda mahādvīpaṃ nānādrumalatāvṛtam 05,014.007a tatrāpaśyat saro divyaṃ nānāśakunibhir vṛtam 05,014.007c śatayojanavistīrṇaṃ tāvad evāyataṃ śubham 05,014.008a tatra divyāni padmāni pañcavarṇāni bhārata 05,014.008c ṣaṭpadair upagītāni praphullāni sahasraśaḥ 05,014.008d*0102_01 sarasas tasya madhye tu padminī mahatī śubhā 05,014.008d*0102_02 gaureṇonnatanālena padmena mahatā vṛtā 05,014.009a padmasya bhittvā nālaṃ ca viveśa sahitā tayā 05,014.009c bisatantupraviṣṭaṃ ca tatrāpaśyac chatakratum 05,014.010a taṃ dṛṣṭvā ca susūkṣmeṇa rūpeṇāvasthitaṃ prabhum 05,014.010c sūkṣmarūpadharā devī babhūvopaśrutiś ca sā 05,014.011a indraṃ tuṣṭāva cendrāṇī viśrutaiḥ pūrvakarmabhiḥ 05,014.011c stūyamānas tato devaḥ śacīm āha puraṃdaraḥ 05,014.012a kimartham asi saṃprāptā vijñātaś ca kathaṃ tv aham 05,014.012b*0103_01 kena cāsmi tavākhyāta ihastho varavarṇini 05,014.012c tataḥ sā kathayām āsa nahuṣasya viceṣṭitam 05,014.013a indratvaṃ triṣu lokeṣu prāpya vīryamadānvitaḥ 05,014.013c darpāviṣṭaś ca duṣṭātmā mām uvāca śatakrato 05,014.013e upatiṣṭha mām iti krūraḥ kālaṃ ca kṛtavān mama 05,014.014a yadi na trāsyasi vibho kariṣyati sa māṃ vaśe 05,014.014c etena cāhaṃ saṃtaptā prāptā śakra tavāntikam 05,014.014e jahi raudraṃ mahābāho nahuṣaṃ pāpaniścayam 05,014.015a prakāśayasva cātmānaṃ daityadānavasūdana 05,014.015c tejaḥ samāpnuhi vibho devarājyaṃ praśādhi ca 05,014.015d*0104_01 yathaiva ca mahārāja tvayā vṛtro niṣūditaḥ 05,015.001 śalya uvāca 05,015.001a evam uktaḥ sa bhagavāñ śacyā punar athābravīt 05,015.001c vikramasya na kālo 'yaṃ nahuṣo balavattaraḥ 05,015.002a vivardhitaś ca ṛṣibhir havyaiḥ kavyaiś ca bhāmini 05,015.002c nītim atra vidhāsyāmi devi tāṃ kartum arhasi 05,015.003a guhyaṃ caitat tvayā kāryaṃ nākhyātavyaṃ śubhe kva cit 05,015.003c gatvā nahuṣam ekānte bravīhi tanumadhyame 05,015.004a ṛṣiyānena divyena mām upaihi jagatpate 05,015.004c evaṃ tava vaśe prītā bhaviṣyāmīti taṃ vada 05,015.005a ity uktā devarājena patnī sā kamalekṣaṇā 05,015.005c evam astv ity athoktvā tu jagāma nahuṣaṃ prati 05,015.006a nahuṣas tāṃ tato dṛṣṭvā vismito vākyam abravīt 05,015.006c svāgataṃ te varārohe kiṃ karomi śucismite 05,015.007a bhaktaṃ māṃ bhaja kalyāṇi kim icchasi manasvini 05,015.007c tava kalyāṇi yat kāryaṃ tat kariṣye sumadhyame 05,015.008a na ca vrīḍā tvayā kāryā suśroṇi mayi viśvasa 05,015.008c satyena vai śape devi kartāsmi vacanaṃ tava 05,015.009 indrāṇy uvāca 05,015.009a yo me tvayā kṛtaḥ kālas tam ākāṅkṣe jagatpate 05,015.009c tatas tvam eva bhartā me bhaviṣyasi surādhipa 05,015.010a kāryaṃ ca hṛdi me yat tad devarājāvadhāraya 05,015.010c vakṣyāmi yadi me rājan priyam etat kariṣyasi 05,015.010e vākyaṃ praṇayasaṃyuktaṃ tataḥ syāṃ vaśagā tava 05,015.011a indrasya vājino vāhā hastino 'tha rathās tathā 05,015.011c icchāmy aham ihāpūrvaṃ vāhanaṃ te surādhipa 05,015.011e yan na viṣṇor na rudrasya nāsurāṇāṃ na rakṣasām 05,015.012a vahantu tvāṃ mahārāja ṛṣayaḥ saṃgatā vibho 05,015.012c sarve śibikayā rājann etad dhi mama rocate 05,015.013a nāsureṣu na deveṣu tulyo bhavitum arhasi 05,015.013c sarveṣāṃ teja ādatsva svena vīryeṇa darśanāt 05,015.013e na te pramukhataḥ sthātuṃ kaś cid icchati vīryavān 05,015.014 śalya uvāca 05,015.014a evam uktas tu nahuṣaḥ prāhṛṣyata tadā kila 05,015.014c uvāca vacanaṃ cāpi surendras tām aninditām 05,015.015a apūrvaṃ vāhanam idaṃ tvayoktaṃ varavarṇini 05,015.015c dṛḍhaṃ me rucitaṃ devi tvadvaśo 'smi varānane 05,015.016a na hy alpavīryo bhavati yo vāhān kurute munīn 05,015.016c ahaṃ tapasvī balavān bhūtabhavyabhavatprabhuḥ 05,015.017a mayi kruddhe jagan na syān mayi sarvaṃ pratiṣṭhitam 05,015.017c devadānavagandharvāḥ kiṃnaroragarākṣasāḥ 05,015.018a na me kruddhasya paryāptāḥ sarve lokāḥ śucismite 05,015.018c cakṣuṣā yaṃ prapaśyāmi tasya tejo harāmy aham 05,015.018d*0105_01 aham indro 'smi devānāṃ lokānāṃ ca maheśvaraḥ 05,015.018d*0105_02 mayi havyaṃ ca kavyaṃ ca lokāś caiva sanātanāḥ 05,015.019a tasmāt te vacanaṃ devi kariṣyāmi na saṃśayaḥ 05,015.019c saptarṣayo māṃ vakṣyanti sarve brahmarṣayas tathā 05,015.019e paśya māhātmyam asmākam ṛddhiṃ ca varavarṇini 05,015.019f*0106_01 hataujaso mayā sarve devagandharvadānavāḥ 05,015.019f*0106_02 yad yasya tejaḥ paśyāmi tasya tejo harāmy aham 05,015.020a evam uktvā tu tāṃ devīṃ visṛjya ca varānanām 05,015.020b*0107_01 atha saṃcintya nahuṣo balavīryeṇa bhārata 05,015.020b*0107_02 visṛjya supratīkaṃ ca nāgam airāvataṃ tathā 05,015.020b*0107_03 haṃsayuktaṃ vimānaṃ ca hariyuktaṃ tathā ratham 05,015.020b*0107_04 sa tu darpeṇa mahatā paribhūya mahāmunīn 05,015.020c vimāne yojayitvā sa ṛṣīn niyamam āsthitān 05,015.021a abrahmaṇyo balopeto matto varamadena ca 05,015.021c kāmavṛttaḥ sa duṣṭātmā vāhayām āsa tān ṛṣīn 05,015.022a nahuṣeṇa visṛṣṭā ca bṛhaspatim uvāca sā 05,015.022c samayo 'lpāvaśeṣo me nahuṣeṇeha yaḥ kṛtaḥ 05,015.022e śakraṃ mṛgaya śīghraṃ tvaṃ bhaktāyāḥ kuru me dayām 05,015.023a bāḍham ity eva bhagavān bṛhaspatir uvāca tām 05,015.023c na bhetavyaṃ tvayā devi nahuṣād duṣṭacetasaḥ 05,015.024a na hy eṣa sthāsyati ciraṃ gata eṣa narādhamaḥ 05,015.024c adharmajño maharṣīṇāṃ vāhanāc ca hataḥ śubhe 05,015.025a iṣṭiṃ cāhaṃ kariṣyāmi vināśāyāsya durmateḥ 05,015.025c śakraṃ cādhigamiṣyāmi mā bhais tvaṃ bhadram astu te 05,015.026a tataḥ prajvālya vidhivaj juhāva paramaṃ haviḥ 05,015.026c bṛhaspatir mahātejā devarājopalabdhaye 05,015.026d*0108_01 hutvāgniṃ so 'bravīd rājañ chakram anviṣyatām iti 05,015.027a tasmāc ca bhagavān devaḥ svayam eva hutāśanaḥ 05,015.027c strīveṣam adbhutaṃ kṛtvā sahasāntaradhīyata 05,015.028a sa diśaḥ pradiśaś caiva parvatāṃś ca vanāni ca 05,015.028c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca vicīyātimanogatiḥ 05,015.028e nimeṣāntaramātreṇa bṛhaspatim upāgamat 05,015.029 agnir uvāca 05,015.029a bṛhaspate na paśyāmi devarājam ahaṃ kva cit 05,015.029c āpaḥ śeṣāḥ sadā cāpaḥ praveṣṭuṃ notsahāmy aham 05,015.029e na me tatra gatir brahman kim anyat karavāṇi te 05,015.030 śalya uvāca 05,015.030a tam abravīd devagurur apo viśa mahādyute 05,015.031 agnir uvāca 05,015.031a nāpaḥ praveṣṭuṃ śakṣyāmi kṣayo me 'tra bhaviṣyati 05,015.031c śaraṇaṃ tvāṃ prapanno 'smi svasti te 'stu mahādyute 05,015.032a adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam 05,015.032c teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati 05,016.001 bṛhaspatir uvāca 05,016.001a tvam agne sarvadevānāṃ mukhaṃ tvam asi havyavāṭ 05,016.001c tvam antaḥ sarvabhūtānāṃ gūḍhaś carasi sākṣivat 05,016.002a tvām āhur ekaṃ kavayas tvām āhus trividhaṃ punaḥ 05,016.002c tvayā tyaktaṃ jagac cedaṃ sadyo naśyed dhutāśana 05,016.003a kṛtvā tubhyaṃ namo viprāḥ svakarmavijitāṃ gatim 05,016.003c gacchanti saha patnībhiḥ sutair api ca śāśvatīm 05,016.004a tvam evāgne havyavāhas tvam eva paramaṃ haviḥ 05,016.004c yajanti satrais tvām eva yajñaiś ca paramādhvare 05,016.005a sṛṣṭvā lokāṃs trīn imān havyavāha; prāpte kāle pacasi punaḥ samiddhaḥ 05,016.005c sarvasyāsya bhuvanasya prasūtis; tvam evāgne bhavasi punaḥ pratiṣṭhā 05,016.006a tvām agne jaladān āhur vidyutaś ca tvam eva hi 05,016.006c dahanti sarvabhūtāni tvatto niṣkramya hāyanāḥ 05,016.007a tvayy āpo nihitāḥ sarvās tvayi sarvam idaṃ jagat 05,016.007c na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu pāvaka 05,016.008a svayoniṃ bhajate sarvo viśasvāpo 'viśaṅkitaḥ 05,016.008c ahaṃ tvāṃ vardhayiṣyāmi brāhmair mantraiḥ sanātanaiḥ 05,016.009 śalya uvāca 05,016.009a evaṃ stuto havyavāho bhagavān kavir uttamaḥ 05,016.009c bṛhaspatim athovāca prītimān vākyam uttamam 05,016.009e darśayiṣyāmi te śakraṃ satyam etad bravīmi te 05,016.010a praviśyāpas tato vahniḥ sasamudrāḥ sapalvalāḥ 05,016.010c ājagāma saras tac ca gūḍho yatra śatakratuḥ 05,016.011a atha tatrāpi padmāni vicinvan bharatarṣabha 05,016.011c anvapaśyat sa devendraṃ bisamadhyagataṃ sthitam 05,016.012a āgatya ca tatas tūrṇaṃ tam ācaṣṭa bṛhaspateḥ 05,016.012c aṇumātreṇa vapuṣā padmatantvāśritaṃ prabhum 05,016.013a gatvā devarṣigandharvaiḥ sahito 'tha bṛhaspatiḥ 05,016.013c purāṇaiḥ karmabhir devaṃ tuṣṭāva balasūdanam 05,016.014a mahāsuro hataḥ śakra namucir dāruṇas tvayā 05,016.014c śambaraś ca balaś caiva tathobhau ghoravikramau 05,016.015a śatakrato vivardhasva sarvāñ śatrūn niṣūdaya 05,016.015c uttiṣṭha vajrin saṃpaśya devarṣīṃś ca samāgatān 05,016.016a mahendra dānavān hatvā lokās trātās tvayā vibho 05,016.016c apāṃ phenaṃ samāsādya viṣṇutejopabṛṃhitam 05,016.016e tvayā vṛtro hataḥ pūrvaṃ devarāja jagatpate 05,016.017a tvaṃ sarvabhūteṣu vareṇya īḍyas; tvayā samaṃ vidyate neha bhūtam 05,016.017c tvayā dhāryante sarvabhūtāni śakra; tvaṃ devānāṃ mahimānaṃ cakartha 05,016.018a pāhi devān salokāṃś ca mahendra balam āpnuhi 05,016.018c evaṃ saṃstūyamānaś ca so 'vardhata śanaiḥ śanaiḥ 05,016.019a svaṃ caiva vapur āsthāya babhūva sa balānvitaḥ 05,016.019c abravīc ca guruṃ devo bṛhaspatim upasthitam 05,016.020a kiṃ kāryam avaśiṣṭaṃ vo hatas tvāṣṭro mahāsuraḥ 05,016.020c vṛtraś ca sumahākāyo grastuṃ lokān iyeṣa yaḥ 05,016.021 bṛhaspatir uvāca 05,016.021a mānuṣo nahuṣo rājā devarṣigaṇatejasā 05,016.021c devarājyam anuprāptaḥ sarvān no bādhate bhṛśam 05,016.022 indra uvāca 05,016.022a kathaṃ nu nahuṣo rājyaṃ devānāṃ prāpa durlabham 05,016.022c tapasā kena vā yuktaḥ kiṃvīryo vā bṛhaspate 05,016.022d*0109_01 tat sarvaṃ kathayadhvaṃ me yathendratvam upeyivān 05,016.023 bṛhaspatir uvāca 05,016.023*0110_01 tvayi praṇaṣṭe deveśa viśvaṃ pravyathitaṃ jagat 05,016.023*0110_02 parasparabhayodvignaṃ babhūvārtam arājakam 05,016.023*0110_03 tato devaiḥ sagandharvaiḥ sarṣisaṃghaiḥ sapāvakaiḥ 05,016.023*0110_04 mānuṣo nahuṣo rājā devarājye 'bhiṣecitaḥ 05,016.023a devā bhītāḥ śakram akāmayanta; tvayā tyaktaṃ mahad aindraṃ padaṃ tat 05,016.023c tadā devāḥ pitaro 'tharṣayaś ca; gandharvasaṃghāś ca sametya sarve 05,016.024a gatvābruvan nahuṣaṃ śakra tatra; tvaṃ no rājā bhava bhuvanasya goptā 05,016.024c tān abravīn nahuṣo nāsmi śakta; āpyāyadhvaṃ tapasā tejasā ca 05,016.025a evam uktair vardhitaś cāpi devai; rājābhavan nahuṣo ghoravīryaḥ 05,016.025c trailokye ca prāpya rājyaṃ tapasvinaḥ; kṛtvā vāhān yāti lokān durātmā 05,016.026a tejoharaṃ dṛṣṭiviṣaṃ sughoraṃ; mā tvaṃ paśyer nahuṣaṃ vai kadā cit 05,016.026c devāś ca sarve nahuṣaṃ bhayārtā; na paśyanto gūḍharūpāś caranti 05,016.027 śalya uvāca 05,016.027a evaṃ vadaty aṅgirasāṃ variṣṭhe; bṛhaspatau lokapālaḥ kuberaḥ 05,016.027c vaivasvataś caiva yamaḥ purāṇo; devaś ca somo varuṇaś cājagāma 05,016.028a te vai samāgamya mahendram ūcur; diṣṭyā tvāṣṭro nihataś caiva vṛtraḥ 05,016.028c diṣṭyā ca tvāṃ kuśalinam akṣataṃ ca; paśyāmo vai nihatāriṃ ca śakra 05,016.029a sa tān yathāvat pratibhāṣya śakraḥ; saṃcodayan nahuṣasyāntareṇa 05,016.029c rājā devānāṃ nahuṣo ghorarūpas; tatra sāhyaṃ dīyatāṃ me bhavadbhiḥ 05,016.029d*0111_01 **** **** ca hi lokapālān 05,016.029d*0111_02 sametya vai prītamanā mahendraḥ 05,016.029d*0111_03 uvāca cainān 05,016.030a te cābruvan nahuṣo ghorarūpo; dṛṣṭīviṣas tasya bibhīma deva 05,016.030c tvaṃ ced rājan nahuṣaṃ parājayes; tad vai vayaṃ bhāgam arhāma śakra 05,016.031a indro 'bravīd bhavatu bhavān apāṃ patir; yamaḥ kuberaś ca mahābhiṣekam 05,016.031c saṃprāpnuvantv adya sahaiva tena; ripuṃ jayāmo nahuṣaṃ ghoradṛṣṭim 05,016.032a tataḥ śakraṃ jvalano 'py āha bhāgaṃ; prayaccha mahyaṃ tava sāhyaṃ kariṣye 05,016.032c tam āha śakro bhavitāgne tavāpi; aindrāgno vai bhāga eko mahākratau 05,016.033a evaṃ saṃcintya bhagavān mahendraḥ pākaśāsanaḥ 05,016.033c kuberaṃ sarvayakṣāṇāṃ dhanānāṃ ca prabhuṃ tathā 05,016.034a vaivasvataṃ pitṝṇāṃ ca varuṇaṃ cāpy apāṃ tathā 05,016.034c ādhipatyaṃ dadau śakraḥ satkṛtya varadas tadā 05,017.001 śalya uvāca 05,017.001a atha saṃcintayānasya devarājasya dhīmataḥ 05,017.001c nahuṣasya vadhopāyaṃ lokapālaiḥ sahaiva taiḥ 05,017.001e tapasvī tatra bhagavān agastyaḥ pratyadṛśyata 05,017.002a so 'bravīd arcya devendraṃ diṣṭyā vai vardhate bhavān 05,017.002c viśvarūpavināśena vṛtrāsuravadhena ca 05,017.002d*0112_01 diṣṭyā hatāriṃ paśyāmo devarājaṃ śatakratum 05,017.002d*0112_02 diṣṭyā dharmaḥ sthito loke diṣṭyā lokāḥ pratiṣṭhitāḥ 05,017.002d*0113_01 diṣṭyā paśyāma devendra diṣṭyā lokān punarnavān 05,017.003a diṣṭyā ca nahuṣo bhraṣṭo devarājyāt puraṃdara 05,017.003c diṣṭyā hatāriṃ paśyāmi bhavantaṃ balasūdana 05,017.004 indra uvāca 05,017.004a svāgataṃ te maharṣe 'stu prīto 'haṃ darśanāt tava 05,017.004c pādyam ācamanīyaṃ ca gām arghyaṃ ca pratīccha me 05,017.005 śalya uvāca 05,017.005a pūjitaṃ copaviṣṭaṃ tam āsane munisattamam 05,017.005c paryapṛcchata deveśaḥ prahṛṣṭo brāhmaṇarṣabham 05,017.006a etad icchāmi bhagavan kathyamānaṃ dvijottama 05,017.006c paribhraṣṭaḥ kathaṃ svargān nahuṣaḥ pāpaniścayaḥ 05,017.007 agastya uvāca 05,017.007a śṛṇu śakra priyaṃ vākyaṃ yathā rājā durātmavān 05,017.007c svargād bhraṣṭo durācāro nahuṣo baladarpitaḥ 05,017.008a śramārtās tu vahantas taṃ nahuṣaṃ pāpakāriṇam 05,017.008c devarṣayo mahābhāgās tathā brahmarṣayo 'malāḥ 05,017.008e papracchuḥ saṃśayaṃ deva nahuṣaṃ jayatāṃ vara 05,017.009a ya ime brahmaṇā proktā mantrā vai prokṣaṇe gavām 05,017.009c ete pramāṇaṃ bhavata utāho neti vāsava 05,017.009e nahuṣo neti tān āha tamasā mūḍhacetanaḥ 05,017.010 ṛṣaya ūcuḥ 05,017.010a adharme saṃpravṛttas tvaṃ dharmaṃ na pratipadyase 05,017.010c pramāṇam etad asmākaṃ pūrvaṃ proktaṃ maharṣibhiḥ 05,017.011 agastya uvāca 05,017.011a tato vivadamānaḥ sa munibhiḥ saha vāsava 05,017.011c atha mām aspṛśan mūrdhni pādenādharmapīḍitaḥ 05,017.012a tenābhūd dhatatejāḥ sa niḥśrīkaś ca śacīpate 05,017.012c tatas tam aham āvignam avocaṃ bhayapīḍitam 05,017.013a yasmāt pūrvaiḥ kṛtaṃ brahma brahmarṣibhir anuṣṭhitam 05,017.013c aduṣṭaṃ dūṣayasi vai yac ca mūrdhny aspṛśaḥ padā 05,017.014a yac cāpi tvam ṛṣīn mūḍha brahmakalpān durāsadān 05,017.014c vāhān kṛtvā vāhayasi tena svargād dhataprabhaḥ 05,017.015a dhvaṃsa pāpa paribhraṣṭaḥ kṣīṇapuṇyo mahītalam 05,017.015c daśa varṣasahasrāṇi sarparūpadharo mahān 05,017.015e vicariṣyasi pūrṇeṣu punaḥ svargam avāpsyasi 05,017.015f*0114_01 dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ nāma tava vaṃśasamudbhavam 05,017.015f*0115_01 nihato brahmaśāpena prapadyasva triviṣṭapam 05,017.016a evaṃ bhraṣṭo durātmā sa devarājyād ariṃdama 05,017.016b*0116_01 nahuṣas tu sudurbuddhir durātmā pāpacetanaḥ 05,017.016c diṣṭyā vardhāmahe śakra hato brāhmaṇakaṇṭakaḥ 05,017.017a triviṣṭapaṃ prapadyasva pāhi lokāñ śacīpate 05,017.017c jitendriyo jitāmitraḥ stūyamāno maharṣibhiḥ 05,017.018 śalya uvāca 05,017.018a tato devā bhṛśaṃ tuṣṭā maharṣigaṇasaṃvṛtāḥ 05,017.018c pitaraś caiva yakṣāś ca bhujagā rākṣasās tathā 05,017.019a gandharvā devakanyāś ca sarve cāpsarasāṃ gaṇāḥ 05,017.019c sarāṃsi saritaḥ śailāḥ sāgarāś ca viśāṃ pate 05,017.020a upagamyābruvan sarve diṣṭyā vardhasi śatruhan 05,017.020c hataś ca nahuṣaḥ pāpo diṣṭyāgastyena dhīmatā 05,017.020e diṣṭyā pāpasamācāraḥ kṛtaḥ sarpo mahītale 05,018.001 śalya uvāca 05,018.001a tataḥ śakraḥ stūyamāno gandharvāpsarasāṃ gaṇaiḥ 05,018.001c airāvataṃ samāruhya dvipendraṃ lakṣaṇair yutam 05,018.002a pāvakaś ca mahātejā maharṣiś ca bṛhaspatiḥ 05,018.002c yamaś ca varuṇaś caiva kuberaś ca dhaneśvaraḥ 05,018.003a sarvair devaiḥ parivṛtaḥ śakro vṛtraniṣūdanaḥ 05,018.003c gandharvair apsarobhiś ca yātas tribhuvanaṃ prabhuḥ 05,018.004a sa sametya mahendrāṇyā devarājaḥ śatakratuḥ 05,018.004c mudā paramayā yuktaḥ pālayām āsa devarāṭ 05,018.005a tataḥ sa bhagavāṃs tatra aṅgirāḥ samadṛśyata 05,018.005c atharvavedamantraiś ca devendraṃ samapūjayat 05,018.006a tatas tu bhagavān indraḥ prahṛṣṭaḥ samapadyata 05,018.006c varaṃ ca pradadau tasmai atharvāṅgirase tadā 05,018.007a atharvāṅgirasaṃ nāma asmin vede bhaviṣyati 05,018.007c udāharaṇam etad dhi yajñabhāgaṃ ca lapsyase 05,018.008a evaṃ saṃpūjya bhagavān atharvāṅgirasaṃ tadā 05,018.008c vyasarjayan mahārāja devarājaḥ śatakratuḥ 05,018.009a saṃpūjya sarvāṃs tridaśān ṛṣīṃś cāpi tapodhanān 05,018.009c indraḥ pramudito rājan dharmeṇāpālayat prajāḥ 05,018.010a evaṃ duḥkham anuprāptam indreṇa saha bhāryayā 05,018.010c ajñātavāsaś ca kṛtaḥ śatrūṇāṃ vadhakāṅkṣayā 05,018.011a nātra manyus tvayā kāryo yat kliṣṭo 'si mahāvane 05,018.011c draupadyā saha rājendra bhrātṛbhiś ca mahātmabhiḥ 05,018.012a evaṃ tvam api rājendra rājyaṃ prāpsyasi bhārata 05,018.012c vṛtraṃ hatvā yathā prāptaḥ śakraḥ kauravanandana 05,018.013a durācāraś ca nahuṣo brahmadviṭ pāpacetanaḥ 05,018.013c agastyaśāpābhihato vinaṣṭaḥ śāśvatīḥ samāḥ 05,018.014a evaṃ tava durātmānaḥ śatravaḥ śatrusūdana 05,018.014c kṣipraṃ nāśaṃ gamiṣyanti karṇaduryodhanādayaḥ 05,018.015a tataḥ sāgaraparyantāṃ bhokṣyase medinīm imām 05,018.015c bhrātṛbhiḥ sahito vīra draupadyā ca sahābhibho 05,018.016a upākhyānam idaṃ śakravijayaṃ vedasaṃmitam 05,018.016c rājñā vyūḍheṣv anīkeṣu śrotavyaṃ jayam icchatā 05,018.017a tasmāt saṃśrāvayāmi tvāṃ vijayaṃ jayatāṃ vara 05,018.017c saṃstūyamānā vardhante mahātmāno yudhiṣṭhira 05,018.018a kṣatriyāṇām abhāvo 'yaṃ yudhiṣṭhira mahātmanām 05,018.018c duryodhanāparādhena bhīmārjunabalena ca 05,018.018d*0117_01 saṃgrāme saṃkṣayo ghoro bhaviṣyaty acirād iva 05,018.019a ākhyānam indravijayaṃ ya idaṃ niyataḥ paṭhet 05,018.019c dhūtapāpmā jitasvargaḥ sa pretyeha ca modate 05,018.020a na cārijaṃ bhayaṃ tasya na cāputro bhaven naraḥ 05,018.020c nāpadaṃ prāpnuyāt kāṃ cid dīrgham āyuś ca vindati 05,018.020e sarvatra jayam āpnoti na kadā cit parājayam 05,018.021 vaiśaṃpāyana uvāca 05,018.021a evam āśvāsito rājā śalyena bharatarṣabha 05,018.021c pūjayām āsa vidhivac chalyaṃ dharmabhṛtāṃ varaḥ 05,018.022a śrutvā śalyasya vacanaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,018.022c pratyuvāca mahābāhur madrarājam idaṃ vacaḥ 05,018.023a bhavān karṇasya sārathyaṃ kariṣyati na saṃśayaḥ 05,018.023c tatra tejovadhaḥ kāryaḥ karṇasya mama saṃstavaiḥ 05,018.024 śalya uvāca 05,018.024a evam etat kariṣyāmi yathā māṃ saṃprabhāṣase 05,018.024c yac cānyad api śakṣyāmi tat kariṣyāmy ahaṃ tava 05,018.025 vaiśaṃpāyana uvāca 05,018.025a tata āmantrya kaunteyāñ śalyo madrādhipas tadā 05,018.025c jagāma sabalaḥ śrīmān duryodhanam ariṃdamaḥ 05,019.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,019.001*0118_01 tataḥ śalyaḥ sahānīkaḥ kampayann iva medinīm 05,019.001*0118_02 jagāma dhārtarāṣṭrasya nagaraṃ nāgasāhvayam 05,019.001a yuyudhānas tato vīraḥ sātvatānāṃ mahārathaḥ 05,019.001c mahatā caturaṅgeṇa balenāgād yudhiṣṭhiram 05,019.002a tasya yodhā mahāvīryā nānādeśasamāgatāḥ 05,019.002c nānāpraharaṇā vīrāḥ śobhayāṃ cakrire balam 05,019.003a paraśvadhair bhiṇḍipālaiḥ śaktitomaramudgaraiḥ 05,019.003c śaktyṛṣṭiparaśuprāsaiḥ karavālaiś ca nirmalaiḥ 05,019.004a khaḍgakārmukaniryūhaiḥ śaraiś ca vividhair api 05,019.004c tailadhautaiḥ prakāśadbhis tad aśobhata vai balam 05,019.005a tasya meghaprakāśasya śastrais taiḥ śobhitasya ca 05,019.005c babhūva rūpaṃ sainyasya meghasyeva savidyutaḥ 05,019.006a akṣauhiṇī hi senā sā tadā yaudhiṣṭhiraṃ balam 05,019.006c praviśyāntardadhe rājan sāgaraṃ kunadī yathā 05,019.007a tathaivākṣauhiṇīṃ gṛhya cedīnām ṛṣabho balī 05,019.007c dhṛṣṭaketur upāgacchat pāṇḍavān amitaujasaḥ 05,019.008a māgadhaś ca jayatseno jārāsaṃdhir mahābalaḥ 05,019.008c akṣauhiṇyaiva sainyasya dharmarājam upāgamat 05,019.009a tathaiva pāṇḍyo rājendra sāgarānūpavāsibhiḥ 05,019.009c vṛto bahuvidhair yodhair yudhiṣṭhiram upāgamat 05,019.010a tasya sainyam atīvāsīt tasmin balasamāgame 05,019.010c prekṣaṇīyataraṃ rājan suveṣaṃ balavat tadā 05,019.011a drupadasyāpy abhūt senā nānādeśasamāgataiḥ 05,019.011c śobhitā puruṣaiḥ śūraiḥ putraiś cāsya mahārathaiḥ 05,019.012a tathaiva rājā matsyānāṃ virāṭo vāhinīpatiḥ 05,019.012c pārvatīyair mahīpālaiḥ sahitaḥ pāṇḍavān iyāt 05,019.013a itaś cetaś ca pāṇḍūnāṃ samājagmur mahātmanām 05,019.013c akṣauhiṇyas tu saptaiva vividhadhvajasaṃkulāḥ 05,019.013e yuyutsamānāḥ kurubhiḥ pāṇḍavān samaharṣayan 05,019.014a tathaiva dhārtarāṣṭrasya harṣaṃ samabhivardhayan 05,019.014c bhagadatto mahīpālaḥ senām akṣauhiṇīṃ dadau 05,019.015a tasya cīnaiḥ kirātaiś ca kāñcanair iva saṃvṛtam 05,019.015c babhau balam anādhṛṣyaṃ karṇikāravanaṃ yathā 05,019.016a tathā bhūriśravāḥ śūraḥ śalyaś ca kurunandana 05,019.016c duryodhanam upāyātāv akṣauhiṇyā pṛthak pṛthak 05,019.017a kṛtavarmā ca hārdikyo bhojāndhakabalaiḥ saha 05,019.017c akṣauhiṇyaiva senāyā duryodhanam upāgamat 05,019.018a tasya taiḥ puruṣavyāghrair vanamālādharair balam 05,019.018c aśobhata yathā mattair vanaṃ prakrīḍitair gajaiḥ 05,019.019a jayadrathamukhāś cānye sindhusauvīravāsinaḥ 05,019.019c ājagmuḥ pṛthivīpālāḥ kampayanta ivācalān 05,019.020a teṣām akṣauhiṇī senā bahulā vibabhau tadā 05,019.020c vidhūyamānā vātena bahurūpā ivāmbudāḥ 05,019.021a sudakṣiṇaś ca kāmbojo yavanaiś ca śakais tathā 05,019.021b*0119_01 ājagāma mahābāhur yavaneśaś ca pārthivaḥ 05,019.021c upājagāma kauravyam akṣauhiṇyā viśāṃ pate 05,019.022a tasya senāsamāvāyaḥ śalabhānām ivābabhau 05,019.022c sa ca saṃprāpya kauravyaṃ tatraivāntardadhe tadā 05,019.023a tathā māhiṣmatīvāsī nīlo nīlāyudhaiḥ saha 05,019.023c mahīpālo mahāvīryair dakṣiṇāpathavāsibhiḥ 05,019.024a āvantyau ca mahīpālau mahābalasusaṃvṛtau 05,019.024c pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tāv abhiyātau suyodhanam 05,019.025a kekayāś ca naravyāghrāḥ sodaryāḥ pañca pārthivāḥ 05,019.025c saṃharṣayantaḥ kauravyam akṣauhiṇyā samādravan 05,019.026a itaś cetaś ca sarveṣāṃ bhūmipānāṃ mahātmanām 05,019.026c tisro 'nyāḥ samavartanta vāhinyo bharatarṣabha 05,019.027a evam ekādaśāvṛttāḥ senā duryodhanasya tāḥ 05,019.027c yuyutsamānāḥ kaunteyān nānādhvajasamākulāḥ 05,019.028a na hāstinapure rājann avakāśo 'bhavat tadā 05,019.028c rājñāṃ sabalamukhyānāṃ prādhānyenāpi bhārata 05,019.029a tataḥ pañcanadaṃ caiva kṛtsnaṃ ca kurujāṅgalam 05,019.029c tathā rohitakāraṇyaṃ marubhūmiś ca kevalā 05,019.030a ahicchatraṃ kālakūṭaṃ gaṅgākūlaṃ ca bhārata 05,019.030c vāraṇā vāṭadhānaṃ ca yāmunaś caiva parvataḥ 05,019.031a eṣa deśaḥ suvistīrṇaḥ prabhūtadhanadhānyavān 05,019.031c babhūva kauraveyāṇāṃ balena susamākulaḥ 05,019.032a tatra sainyaṃ tathāyuktaṃ dadarśa sa purohitaḥ 05,019.032c yaḥ sa pāñcālarājena preṣitaḥ kauravān prati 05,020.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,020.001a sa tu kauravyam āsādya drupadasya purohitaḥ 05,020.001c satkṛto dhṛtarāṣṭreṇa bhīṣmeṇa vidureṇa ca 05,020.002a sarvaṃ kauśalyam uktvādau pṛṣṭvā caivam anāmayam 05,020.002c sarvasenāpraṇetṝṇāṃ madhye vākyam uvāca ha 05,020.003a sarvair bhavadbhir vidito rājadharmaḥ sanātanaḥ 05,020.003c vākyopādānahetos tu vakṣyāmi vidite sati 05,020.004a dhṛtarāṣṭraś ca pāṇḍuś ca sutāv ekasya viśrutau 05,020.004c tayoḥ samānaṃ draviṇaṃ paitṛkaṃ nātra saṃśayaḥ 05,020.005a dhṛtarāṣṭrasya ye putrās te prāptāḥ paitṛkaṃ vasu 05,020.005c pāṇḍuputrāḥ kathaṃ nāma na prāptāḥ paitṛkaṃ vasu 05,020.006a evaṃ gate pāṇḍaveyair viditaṃ vaḥ purā yathā 05,020.006c na prāptaṃ paitṛkaṃ dravyaṃ dhārtarāṣṭreṇa saṃvṛtam 05,020.007a prāṇāntikair apy upāyaiḥ prayatadbhir anekaśaḥ 05,020.007c śeṣavanto na śakitā nayituṃ yamasādanam 05,020.008a punaś ca vardhitaṃ rājyaṃ svabalena mahātmabhiḥ 05,020.008c chadmanāpahṛtaṃ kṣudrair dhārtarāṣṭraiḥ sasaubalaiḥ 05,020.009a tad apy anumataṃ karma tathāyuktam anena vai 05,020.009c vāsitāś ca mahāraṇye varṣāṇīha trayodaśa 05,020.010a sabhāyāṃ kleśitair vīraiḥ sahabhāryais tathā bhṛśam 05,020.010c araṇye vividhāḥ kleśāḥ saṃprāptās taiḥ sudāruṇāḥ 05,020.011a tathā virāṭanagare yonyantaragatair iva 05,020.011c prāptaḥ paramasaṃkleśo yathā pāpair mahātmabhiḥ 05,020.012a te sarve pṛṣṭhataḥ kṛtvā tat sarvaṃ pūrvakilbiṣam 05,020.012c sāmaiva kurubhiḥ sārdham icchanti kurupuṃgavāḥ 05,020.013a teṣāṃ ca vṛttam ājñāya vṛttaṃ duryodhanasya ca 05,020.013c anunetum ihārhanti dhṛtarāṣṭraṃ suhṛjjanāḥ 05,020.014a na hi te vigrahaṃ vīrāḥ kurvanti kurubhiḥ saha 05,020.014c avināśena lokasya kāṅkṣante pāṇḍavāḥ svakam 05,020.015a yaś cāpi dhārtarāṣṭrasya hetuḥ syād vigrahaṃ prati 05,020.015c sa ca hetur na mantavyo balīyāṃsas tathā hi te 05,020.016a akṣauhiṇyo hi saptaiva dharmaputrasya saṃgatāḥ 05,020.016c yuyutsamānāḥ kurubhiḥ pratīkṣante 'sya śāsanam 05,020.017a apare puruṣavyāghrāḥ sahasrākṣauhiṇīsamāḥ 05,020.017c sātyakir bhīmasenaś ca yamau ca sumahābalau 05,020.018a ekādaśaitāḥ pṛtanā ekataś ca samāgatāḥ 05,020.018c ekataś ca mahābāhur bahurūpo dhanaṃjayaḥ 05,020.019a yathā kirīṭī senābhyaḥ sarvābhyo vyatiricyate 05,020.019c evam eva mahābāhur vāsudevo mahādyutiḥ 05,020.020a bahulatvaṃ ca senānāṃ vikramaṃ ca kirīṭinaḥ 05,020.020c buddhimattāṃ ca kṛṣṇasya buddhvā yudhyeta ko naraḥ 05,020.021a te bhavanto yathādharmaṃ yathāsamayam eva ca 05,020.021c prayacchantu pradātavyaṃ mā vaḥ kālo 'tyagād ayam 05,021.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,021.001a tasya tad vacanaṃ śrutvā prajñāvṛddho mahādyutiḥ 05,021.001c saṃpūjyainaṃ yathākālaṃ bhīṣmo vacanam abravīt 05,021.002a diṣṭyā kuśalinaḥ sarve pāṇḍavāḥ saha bāndhavaiḥ 05,021.002c diṣṭyā sahāyavantaś ca diṣṭyā dharme ca te ratāḥ 05,021.003a diṣṭyā ca saṃdhikāmās te bhrātaraḥ kurunandanāḥ 05,021.003c diṣṭyā na yuddhamanasaḥ saha dāmodareṇa te 05,021.004a bhavatā satyam uktaṃ ca sarvam etan na saṃśayaḥ 05,021.004c atitīkṣṇaṃ tu te vākyaṃ brāhmaṇyād iti me matiḥ 05,021.005a asaṃśayaṃ kleśitās te vane ceha ca pāṇḍavāḥ 05,021.005c prāptāś ca dharmataḥ sarvaṃ pitur dhanam asaṃśayam 05,021.006a kirīṭī balavān pārthaḥ kṛtāstraś ca mahābalaḥ 05,021.006c ko hi pāṇḍusutaṃ yuddhe viṣaheta dhanaṃjayam 05,021.007a api vajradharaḥ sākṣāt kim utānye dhanurbhṛtaḥ 05,021.007c trayāṇām api lokānāṃ samartha iti me matiḥ 05,021.008a bhīṣme bruvati tad vākyaṃ dhṛṣṭam ākṣipya manyumān 05,021.008c duryodhanaṃ samālokya karṇo vacanam abravīt 05,021.009a na tan na viditaṃ brahmaṃl loke bhūtena kena cit 05,021.009c punaruktena kiṃ tena bhāṣitena punaḥ punaḥ 05,021.010a duryodhanārthe śakunir dyūte nirjitavān purā 05,021.010c samayena gato 'raṇyaṃ pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ 05,021.011a na taṃ samayam ādṛtya rājyam icchati paitṛkam 05,021.011c balam āśritya matsyānāṃ pāñcālānāṃ ca pārthivaḥ 05,021.012a duryodhano bhayād vidvan na dadyāt padam antataḥ 05,021.012c dharmatas tu mahīṃ kṛtsnāṃ pradadyāc chatrave 'pi ca 05,021.013a yadi kāṅkṣanti te rājyaṃ pitṛpaitāmahaṃ punaḥ 05,021.013c yathāpratijñaṃ kālaṃ taṃ carantu vanam āśritāḥ 05,021.014a tato duryodhanasyāṅke vartantām akutobhayāḥ 05,021.014c adhārmikām imāṃ buddhiṃ kuryur maurkhyād dhi kevalam 05,021.015a atha te dharmam utsṛjya yuddham icchanti pāṇḍavāḥ 05,021.015c āsādyemān kuruśreṣṭhān smariṣyanti vaco mama 05,021.016 bhīṣma uvāca 05,021.016a kiṃ nu rādheya vācā te karma tat smartum arhasi 05,021.016c eka eva yadā pārthaḥ ṣaḍ rathāñ jitavān yudhi 05,021.016d*0120_01 bahuśo jīyamānasya karma dṛṣṭaṃ tadaiva te 05,021.016d*0121_01 virāṭanagare dhīraḥ kiṃ tvaṃ tatraiva nāgataḥ 05,021.017a na ced evaṃ kariṣyāmo yad ayaṃ brāhmaṇo 'bravīt 05,021.017c dhruvaṃ yudhi hatās tena bhakṣayiṣyāma pāṃsukān 05,021.017d*0122_01 duryodhanaḥ sahāmātyo vinaṅkṣayati na saṃśayaḥ 05,021.018 vaiśaṃpāyana uvāca 05,021.018a dhṛtarāṣṭras tato bhīṣmam anumānya prasādya ca 05,021.018c avabhartsya ca rādheyam idaṃ vacanam abravīt 05,021.019a asmaddhitam idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt 05,021.019b*0123_01 duryodhanasamakṣaṃ ca pārthivānāṃ ca saṃnidhau 05,021.019b*0123_02 eṣa vakṣyati dharmātmā vākyaṃ vākyaviśāradaḥ 05,021.019b*0124_01 asmad dhitam idaṃ vākyaṃ bhīṣmeṇoktaṃ mahātmanā 05,021.019c pāṇḍavānāṃ hitaṃ caiva sarvasya jagatas tathā 05,021.020a cintayitvā tu pārthebhyaḥ preṣayiṣyāmi saṃjayam 05,021.020c sa bhavān pratiyātv adya pāṇḍavān eva māciram 05,021.021a sa taṃ satkṛtya kauravyaḥ preṣayām āsa pāṇḍavān 05,021.021c sabhāmadhye samāhūya saṃjayaṃ vākyam abravīt 05,022.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,022.001a prāptān āhuḥ saṃjaya pāṇḍuputrān; upaplavye tān vijānīhi gatvā 05,022.001c ajātaśatruṃ ca sabhājayethā; diṣṭyānagha grāmam upasthitas tvam 05,022.001d*0125_01 putro mahyaṃ mṛtyuvaśaṃ jagāma 05,022.001d*0125_02 duryodhanaḥ saṃjaya rāgabuddhiḥ 05,022.002a sarvān vadeḥ saṃjaya svastimantaḥ; kṛcchraṃ vāsam atadarhā niruṣya 05,022.002c teṣāṃ śāntir vidyate 'smāsu śīghraṃ; mithyopetānām upakāriṇāṃ satām 05,022.003a nāhaṃ kva cit saṃjaya pāṇḍavānāṃ; mithyāvṛttiṃ kāṃ cana jātv apaśyam 05,022.003c sarvāṃ śriyaṃ hy ātmavīryeṇa labdhvā; paryākārṣuḥ pāṇḍavā mahyam eva 05,022.004a doṣaṃ hy eṣāṃ nādhigacche parikṣan; nityaṃ kaṃ cid yena garheya pārthān 05,022.004c dharmārthābhyāṃ karma kurvanti nityaṃ; sukhapriyā nānurudhyanti kāmān 05,022.005a gharmaṃ śītaṃ kṣutpipāse tathaiva; nidrāṃ tandrīṃ krodhaharṣau pramādam 05,022.005c dhṛtyā caiva prajñayā cābhibhūya; dharmārthayogān prayatanti pārthāḥ 05,022.006a tyajanti mitreṣu dhanāni kāle; na saṃvāsāj jīryati maitram eṣām 05,022.006c yathārhamānārthakarā hi pārthās; teṣāṃ dveṣṭā nāsty ājamīḍhasya pakṣe 05,022.007a anyatra pāpād viṣamān mandabuddher; duryodhanāt kṣudratarāc ca karṇāt 05,022.007c teṣāṃ hīme hīnasukhapriyāṇāṃ; mahātmanāṃ saṃjanayanti tejaḥ 05,022.007d*0126_01 bhāgaṃ gantuṃ ghaṭate mandabuddhir 05,022.007d*0126_02 mahātmanāṃ saṃjaya dīptatejasām 05,022.008a utthānavīryaḥ sukham edhamāno; duryodhanaḥ sukṛtaṃ manyate tat 05,022.008c teṣāṃ bhāgaṃ yac ca manyeta bālaḥ; śakyaṃ hartuṃ jīvatāṃ pāṇḍavānām 05,022.009a yasyārjunaḥ padavīṃ keśavaś ca; vṛkodaraḥ sātyako 'jātaśatroḥ 05,022.009c mādrīputrau sṛñjayāś cāpi sarve; purā yuddhāt sādhu tasya pradānam 05,022.010a sa hy evaikaḥ pṛthivīṃ savyasācī; gāṇḍīvadhanvā praṇuded rathasthaḥ 05,022.010c tathā viṣṇuḥ keśavo 'py apradhṛṣyo; lokatrayasyādhipatir mahātmā 05,022.011a tiṣṭheta kas tasya martyaḥ purastād; yaḥ sarvadeveṣu vareṇya īḍyaḥ 05,022.011c parjanyaghoṣān pravapañ śaraughān; pataṃgasaṃghān iva śīghravegān 05,022.012a diśaṃ hy udīcīm api cottarān kurūn; gāṇḍīvadhanvaikaratho jigāya 05,022.012c dhanaṃ caiṣām āharat savyasācī; senānugān balidāṃś caiva cakre 05,022.013a yaś caiva devān khāṇḍave savyasācī; gāṇḍīvadhanvā prajigāya sendrān 05,022.013c upāharat phalguno jātavedase; yaśo mānaṃ vardhayan pāṇḍavānām 05,022.014a gadābhṛtāṃ nādya samo 'sti bhīmād; dhastyāroho nāsti samaś ca tasya 05,022.014c rathe 'rjunād āhur ahīnam enaṃ; bāhvor bale cāyutanāgavīryam 05,022.015a suśikṣitaḥ kṛtavairas tarasvī; dahet kruddhas tarasā dhārtarāṣṭrān 05,022.015c sadātyamarṣī balavān na śakyo; yuddhe jetuṃ vāsavenāpi sākṣāt 05,022.016a sucetasau balinau śīghrahastau; suśikṣitau bhrātarau phalgunena 05,022.016c śyenau yathā pakṣipūgān rujantau; mādrīputrau neha kurūn viśetām 05,022.016d*0127_01 etad balaṃ pūrṇam asmākam evaṃ 05,022.016d*0127_02 yat sātvatāṃ nāsti tṛtīyam anyat 05,022.017a teṣāṃ madhye vartamānas tarasvī; dhṛṣṭadyumnaḥ pāṇḍavānām ihaikaḥ 05,022.017c sahāmātyaḥ somakānāṃ prabarhaḥ; saṃtyaktātmā pāṇḍavānāṃ jayāya 05,022.017d*0128_01 ajātaśatruṃ prasaheta ko 'nyo 05,022.017d*0128_02 yeṣāṃ sa syād agraṇīr vṛṣṇisiṃhaḥ 05,022.018a sahoṣitaś caritārtho vayaḥsthaḥ; śālveyānām adhipo vai virāṭaḥ 05,022.018c saha putraiḥ pāṇḍavārthe ca śaśvad; yudhiṣṭhiraṃ bhakta iti śrutaṃ me 05,022.019a avaruddhā balinaḥ kekayebhyo; maheṣvāsā bhrātaraḥ pañca santi 05,022.019c kekayebhyo rājyam ākāṅkṣamāṇā; yuddhārthinaś cānuvasanti pārthān 05,022.020a sarve ca vīrāḥ pṛthivīpatīnāṃ; samānītāḥ pāṇḍavārthe niviṣṭāḥ 05,022.020c śūrān ahaṃ bhaktimataḥ śṛṇomi; prītyā yuktān saṃśritān dharmarājam 05,022.021a giryāśrayā durganivāsinaś ca; yodhāḥ pṛthivyāṃ kulajā viśuddhāḥ 05,022.021c mlecchāś ca nānāyudhavīryavantaḥ; samāgatāḥ pāṇḍavārthe niviṣṭāḥ 05,022.022a pāṇḍyaś ca rājāmita indrakalpo; yudhi pravīrair bahubhiḥ sametaḥ 05,022.022c samāgataḥ pāṇḍavārthe mahātmā; lokapravīro 'prativīryatejāḥ 05,022.023a astraṃ droṇād arjunād vāsudevāt; kṛpād bhīṣmād yena kṛtaṃ śṛṇomi 05,022.023c yaṃ taṃ kārṣṇipratimaṃ prāhur ekaṃ; sa sātyakiḥ pāṇḍavārthe niviṣṭaḥ 05,022.024a apāśritāś cedikarūṣakāś ca; sarvotsāhair bhūmipālaiḥ sametāḥ 05,022.024c teṣāṃ madhye sūryam ivātapantaṃ; śriyā vṛtaṃ cedipatiṃ jvalantam 05,022.025a astambhanīyaṃ yudhi manyamānaṃ; jyākarṣatāṃ śreṣṭhatamaṃ pṛthivyām 05,022.025c sarvotsāhaṃ kṣatriyāṇāṃ nihatya; prasahya kṛṣṇas tarasā mamarda 05,022.026a yaśomānau vardhayan yādavānāṃ; purābhinac chiśupālaṃ samīke 05,022.026c yasya sarve vardhayanti sma mānaṃ; karūṣarājapramukhā narendrāḥ 05,022.027a tam asahyaṃ keśavaṃ tatra matvā; sugrīvayuktena rathena kṛṣṇam 05,022.027c saṃprādravaṃś cedipatiṃ vihāya; siṃhaṃ dṛṣṭvā kṣudramṛgā ivānye 05,022.028a yas taṃ pratīpas tarasā pratyudīyād; āśaṃsamāno dvairathe vāsudevam 05,022.028c so 'śeta kṛṣṇena hataḥ parāsur; vātenevonmathitaḥ karṇikāraḥ 05,022.029a parākramaṃ me yad avedayanta; teṣām arthe saṃjaya keśavasya 05,022.029c anusmaraṃs tasya karmāṇi viṣṇor; gāvalgaṇe nādhigacchāmi śāntim 05,022.030a na jātu tāñ śatrur anyaḥ saheta; yeṣāṃ sa syād agraṇīr vṛṣṇisiṃhaḥ 05,022.030c pravepate me hṛdayaṃ bhayena; śrutvā kṛṣṇāv ekarathe sametau 05,022.031a no ced gacchet saṃgaraṃ mandabuddhis; tābhyāṃ suto me viparītacetāḥ 05,022.031c no cet kurūn saṃjaya nirdahetām; indrāviṣṇū daityasenāṃ yathaiva 05,022.031e mato hi me śakrasamo dhanaṃjayaḥ; sanātano vṛṣṇivīraś ca viṣṇuḥ 05,022.032a dharmārāmo hrīniṣedhas tarasvī; kuntīputraḥ pāṇḍavo 'jātaśatruḥ 05,022.032c duryodhanena nikṛto manasvī; no cet kruddhaḥ pradahed dhārtarāṣṭrān 05,022.033a nāhaṃ tathā hy arjunād vāsudevād; bhīmād vāpi yamayor vā bibhemi 05,022.033c yathā rājñaḥ krodhadīptasya sūta; manyor ahaṃ bhītataraḥ sadaiva 05,022.034a alaṃ tapobrahmacaryeṇa yuktaḥ; saṃkalpo 'yaṃ mānasas tasya sidhyet 05,022.034c tasya krodhaṃ saṃjayāhaṃ samīke; sthāne jānan bhṛśam asmy adya bhītaḥ 05,022.035a sa gaccha śīghraṃ prahito rathena; pāñcālarājasya camūṃ paretya 05,022.035c ajātaśatruṃ kuśalaṃ sma pṛccheḥ; punaḥ punaḥ prītiyuktaṃ vades tvam 05,022.036a janārdanaṃ cāpi sametya tāta; mahāmātraṃ vīryavatām udāram 05,022.036c anāmayaṃ madvacanena pṛccher; dhṛtarāṣṭraḥ pāṇḍavaiḥ śāntim īpsuḥ 05,022.037a na tasya kiṃ cid vacanaṃ na kuryāt; kuntīputro vāsudevasya sūta 05,022.037c priyaś caiṣām ātmasamaś ca kṛṣṇo; vidvāṃś caiṣāṃ karmaṇi nityayuktaḥ 05,022.038a samānīya pāṇḍavān sṛñjayāṃś ca; janārdanaṃ yuyudhānaṃ virāṭam 05,022.038c anāmayaṃ madvacanena pṛccheḥ; sarvāṃs tathā draupadeyāṃś ca pañca 05,022.039a yad yat tatra prāptakālaṃ parebhyas; tvaṃ manyethā bhāratānāṃ hitaṃ ca 05,022.039c tat tad bhāṣethāḥ saṃjaya rājamadhye; na mūrchayed yan na bhavec ca yuddham 05,023.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,023.001a rājñas tu vacanaṃ śrutvā dhṛtarāṣṭrasya saṃjayaḥ 05,023.001c upaplavyaṃ yayau draṣṭuṃ pāṇḍavān amitaujasaḥ 05,023.002a sa tu rājānam āsādya dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram 05,023.002c praṇipatya tataḥ pūrvaṃ sūtaputro 'bhyabhāṣata 05,023.003a gāvalgaṇiḥ saṃjayaḥ sūtasūnur; ajātaśatrum avadat pratītaḥ 05,023.003c diṣṭyā rājaṃs tvām arogaṃ prapaśye; sahāyavantaṃ ca mahendrakalpam 05,023.004a anāmayaṃ pṛcchati tvāmbikeyo; vṛddho rājā dhṛtarāṣṭro manīṣī 05,023.004c kaccid bhīmaḥ kuśalī pāṇḍavāgryo; dhanaṃjayas tau ca mādrītanūjau 05,023.005a kaccit kṛṣṇā draupadī rājaputrī; satyavratā vīrapatnī saputrā 05,023.005c manasvinī yatra ca vāñchasi tvam; iṣṭān kāmān bhārata svastikāmaḥ 05,023.006 yudhiṣṭhira uvāca 05,023.006a gāvalgaṇe saṃjaya svāgataṃ te; prītātmāhaṃ tvābhivadāmi sūta 05,023.006c anāmayaṃ pratijāne tavāhaṃ; sahānujaiḥ kuśalī cāsmi vidvan 05,023.007a cirād idaṃ kuśalaṃ bhāratasya; śrutvā rājñaḥ kuruvṛddhasya sūta 05,023.007c manye sākṣād dṛṣṭam ahaṃ narendraṃ; dṛṣṭvaiva tvāṃ saṃjaya prītiyogāt 05,023.008a pitāmaho naḥ sthaviro manasvī; mahāprājñaḥ sarvadharmopapannaḥ 05,023.008c sa kauravyaḥ kuśalī tāta bhīṣmo; yathāpūrvaṃ vṛttir apy asya kaccit 05,023.009a kaccid rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro; vaicitravīryaḥ kuśalī mahātmā 05,023.009c mahārājo bāhlikaḥ prātipeyaḥ; kaccid vidvān kuśalī sūtaputra 05,023.010a sa somadattaḥ kuśalī tāta kaccid; bhūriśravāḥ satyasaṃdhaḥ śalaś ca 05,023.010c droṇaḥ saputraś ca kṛpaś ca vipro; maheṣvāsāḥ kaccid ete 'py arogāḥ 05,023.010c*0129_01 śāradvataḥ kuśalī tāta vipraḥ 05,023.011a mahāprājñāḥ sarvaśāstrāvadātā; dhanurbhṛtāṃ mukhyatamāḥ pṛthivyām 05,023.011c kaccin mānaṃ tāta labhanta ete; dhanurbhṛtaḥ kaccid ete 'py arogāḥ 05,023.012a sarve kurubhyaḥ spṛhayanti saṃjaya; dhanurdharā ye pṛthivyāṃ yuvānaḥ 05,023.012c yeṣāṃ rāṣṭre nivasati darśanīyo; maheṣvāsaḥ śīlavān droṇaputraḥ 05,023.013a vaiśyāputraḥ kuśalī tāta kaccin; mahāprājño rājaputro yuyutsuḥ 05,023.013c karṇo 'mātyaḥ kuśalī tāta kaccit; suyodhano yasya mando vidheyaḥ 05,023.014a striyo vṛddhā bhāratānāṃ jananyo; mahānasyo dāsabhāryāś ca sūta 05,023.014c vadhvaḥ putrā bhāgineyā bhaginyo; dauhitrā vā kaccid apy avyalīkāḥ 05,023.015a kaccid rājā brāhmaṇānāṃ yathāvat; pravartate pūrvavat tāta vṛttim 05,023.015c kaccid dāyān māmakān dhārtarāṣṭro; dvijātīnāṃ saṃjaya nopahanti 05,023.016a kaccid rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputra; upekṣate brāhmaṇātikramān vai 05,023.016c kaccin na hetor iva vartmabhūta; upekṣate teṣu sa nyūnavṛttim 05,023.017a etaj jyotir uttamaṃ jīvaloke; śuklaṃ prajānāṃ vihitaṃ vidhātrā 05,023.017c te cel lobhaṃ na niyacchanti mandāḥ; kṛtsno nāśo bhavitā kauravāṇām 05,023.018a kaccid rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro; bubhūṣate vṛttim amātyavarge 05,023.018c kaccin na bhedena jijīviṣanti; suhṛdrūpā durhṛdaś caikamitrāḥ 05,023.019a kaccin na pāpaṃ kathayanti tāta; te pāṇḍavānāṃ kuravaḥ sarva eva 05,023.019b*0130_01 droṇaḥ saputraś ca kṛpaś ca vīro 05,023.019b*0130_02 nāsmāsu pāpāni vadanti kaccit 05,023.019b*0130_03 kaccid rājyaṃ dhṛtarāṣṭraṃ saputraṃ 05,023.019b*0130_04 sametyāhuḥ kuravaḥ sarva eva 05,023.019c kaccid dṛṣṭvā dasyusaṃghān sametān; smaranti pārthasya yudhāṃ praṇetuḥ 05,023.020a maurvībhujāgraprahitān sma tāta; dodhūyamānena dhanurdhareṇa 05,023.020c gāṇḍīvamuktān stanayitnughoṣān; ajihmagān kaccid anusmaranti 05,023.020d*0131_01 na taṃ dṛṣṭvā kaccid atra pratīpaṃ 05,023.020d*0131_02 gantā gṛhāñ jātu jagāma raṅgāt 05,023.021a na hy apaśyaṃ kaṃ cid ahaṃ pṛthivyāṃ; śrutaṃ samaṃ vādhikam arjunena 05,023.021c yasyaikaṣaṣṭir niśitās tīkṣṇadhārāḥ; suvāsasaḥ saṃmato hastavāpaḥ 05,023.022a gadāpāṇir bhīmasenas tarasvī; pravepayañ śatrusaṃghān anīke 05,023.022c nāgaḥ prabhinna iva naḍvalāsu; caṅkramyate kaccid enaṃ smaranti 05,023.023a mādrīputraḥ sahadevaḥ kaliṅgān; samāgatān ajayad dantakūre 05,023.023c vāmenāsyan dakṣiṇenaiva yo vai; mahābalaṃ kaccid enaṃ smaranti 05,023.024a udyann ayaṃ nakulaḥ preṣito vai; gāvalgaṇe saṃjaya paśyatas te 05,023.024c diśaṃ pratīcīṃ vaśam ānayan me; mādrīsutaṃ kaccid enaṃ smaranti 05,023.025a abhyābhavo dvaitavane ya āsīd; durmantrite ghoṣayātrāgatānām 05,023.025c yatra mandāñ śatruvaśaṃ prayātān; amocayad bhīmaseno jayaś ca 05,023.026a ahaṃ paścād arjunam abhyarakṣaṃ; mādrīputrau bhīmasenaś ca cakre 05,023.026c gāṇḍīvabhṛc chatrusaṃghān udasya; svasty āgamat kaccid enaṃ smaranti 05,023.027a na karmaṇā sādhunaikena nūnaṃ; kartuṃ śakyaṃ bhavatīha saṃjaya 05,023.027c sarvātmanā parijetuṃ vayaṃ cen; na śaknumo dhṛtarāṣṭrasya putram 05,024.001 saṃjaya uvāca 05,024.001a yathārhase pāṇḍava tat tathaiva; kurūn kuruśreṣṭha janaṃ ca pṛcchasi 05,024.001c anāmayās tāta manasvinas te; kuruśreṣṭhān pṛcchasi pārtha yāṃs tvam 05,024.002a santy eva vṛddhāḥ sādhavo dhārtarāṣṭre; santy eva pāpāḥ pāṇḍava tasya viddhi 05,024.002c dadyād ripoś cāpi hi dhārtarāṣṭraḥ; kuto dāyāṃl lopayed brāhmaṇānām 05,024.003a yad yuṣmākaṃ vartate 'sau na dharmyam; adrugdheṣu drugdhavat tan na sādhu 05,024.003c mitradhruk syād dhṛtarāṣṭraḥ saputro; yuṣmān dviṣan sādhuvṛttān asādhuḥ 05,024.004a na cānujānāti bhṛśaṃ ca tapyate; śocaty antaḥ sthaviro 'jātaśatro 05,024.004c śṛṇoti hi brāhmaṇānāṃ sametya; mitradrohaḥ pātakebhyo garīyān 05,024.005a smaranti tubhyaṃ naradeva saṃgame; yuddhe ca jiṣṇoś ca yudhāṃ praṇetuḥ 05,024.005c samutkṛṣṭe dundubhiśaṅkhaśabde; gadāpāṇiṃ bhīmasenaṃ smaranti 05,024.006a mādrīsutau cāpi raṇājimadhye; sarvā diśaḥ saṃpatantau smaranti 05,024.006c senāṃ varṣantau śaravarṣair ajasraṃ; mahārathau samare duṣprakampyau 05,024.007a na tv eva manye puruṣasya rājann; anāgataṃ jñāyate yad bhaviṣyam 05,024.007c tvaṃ ced imaṃ sarvadharmopapannaḥ; prāptaḥ kleśaṃ pāṇḍava kṛcchrarūpam 05,024.008a tvam evaitat sarvam ataś ca bhūyaḥ; samīkuryāḥ prajñayājātaśatro 05,024.008c na kāmārthaṃ saṃtyajeyur hi dharmaṃ; pāṇḍoḥ sutāḥ sarva evendrakalpāḥ 05,024.009a tvam evaitat prajñayājātaśatro; śamaṃ kuryā yena śarmāpnuyus te 05,024.009c dhārtarāṣṭrāḥ pāṇḍavāḥ sṛñjayāś ca; ye cāpy anye pārthivāḥ saṃniviṣṭāḥ 05,024.009d*0132_01 teṣāṃ sarveṣāṃ śamam evaṃ vidadhyāḥ 05,024.010a yan mābravīd dhṛtarāṣṭro niśāyām; ajātaśatro vacanaṃ pitā te 05,024.010c sahāmātyaḥ sahaputraś ca rājan; sametya tāṃ vācam imāṃ nibodha 05,025.001 yudhiṣṭhira uvāca 05,025.001a samāgatāḥ pāṇḍavāḥ sṛñjayāś ca; janārdano yuyudhāno virāṭaḥ 05,025.001c yat te vākyaṃ dhṛtarāṣṭrānuśiṣṭaṃ; gāvalgaṇe brūhi tat sūtaputra 05,025.002 saṃjaya uvāca 05,025.002a ajātaśatruṃ ca vṛkodaraṃ ca; dhanaṃjayaṃ mādravatīsutau ca 05,025.002c āmantraye vāsudevaṃ ca śauriṃ; yuyudhānaṃ cekitānaṃ virāṭam 05,025.003a pāñcālānām adhipaṃ caiva vṛddhaṃ; dhṛṣṭadyumnaṃ pārṣataṃ yājñasenim 05,025.003c sarve vācaṃ śṛṇutemāṃ madīyāṃ; vakṣyāmi yāṃ bhūtim icchan kurūṇām 05,025.004a śamaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'bhinandann; ayojayat tvaramāṇo rathaṃ me 05,025.004c sabhrātṛputrasvajanasya rājñas; tad rocatāṃ pāṇḍavānāṃ śamo 'stu 05,025.005a sarvair dharmaiḥ samupetāḥ stha pārthāḥ; prasthānena mārdavenārjavena 05,025.005c jātāḥ kule anṛśaṃsā vadānyā; hrīniṣedhāḥ karmaṇāṃ niścayajñāḥ 05,025.006a na yujyate karma yuṣmāsu hīnaṃ; sattvaṃ hi vas tādṛśaṃ bhīmasenāḥ 05,025.006c udbhāsate hy añjanabinduvat tac; chukle vastre yad bhavet kilbiṣaṃ vaḥ 05,025.007a sarvakṣayo dṛśyate yatra kṛtsnaḥ; pāpodayo nirayo 'bhāvasaṃsthaḥ 05,025.007c kas tat kuryāj jātu karma prajānan; parājayo yatra samo jayaś ca 05,025.008a te vai dhanyā yaiḥ kṛtaṃ jñātikāryaṃ; ye vaḥ putrāḥ suhṛdo bāndhavāś ca 05,025.008c upakruṣṭaṃ jīvitaṃ saṃtyajeyus; tataḥ kurūṇāṃ niyato vai bhavaḥ syāt 05,025.009a te cet kurūn anuśāsya stha pārthā; ninīya sarvān dviṣato nigṛhya 05,025.009c samaṃ vas taj jīvitaṃ mṛtyunā syād; yaj jīvadhvaṃ jñātivadhe na sādhu 05,025.010a ko hy eva yuṣmān saha keśavena; sacekitānān pārṣatabāhuguptān 05,025.010c sasātyakīn viṣaheta prajetuṃ; labdhvāpi devān sacivān sahendrān 05,025.011a ko vā kurūn droṇabhīṣmābhiguptān; aśvatthāmnā śalyakṛpādibhiś ca 05,025.011c raṇe prasoḍhuṃ viṣaheta rājan; rādheyaguptān saha bhūmipālaiḥ 05,025.012a mahad balaṃ dhārtarāṣṭrasya rājñaḥ; ko vai śakto hantum akṣīyamāṇaḥ 05,025.012c so 'haṃ jaye caiva parājaye ca; niḥśreyasaṃ nādhigacchāmi kiṃ cit 05,025.013a kathaṃ hi nīcā iva dauṣkuleyā; nirdharmārthaṃ karma kuryuś ca pārthāḥ 05,025.013c so 'haṃ prasādya praṇato vāsudevaṃ; pāñcālānām adhipaṃ caiva vṛddham 05,025.014a kṛtāñjaliḥ śaraṇaṃ vaḥ prapadye; kathaṃ svasti syāt kurusṛñjayānām 05,025.014c na hy eva te vacanaṃ vāsudevo; dhanaṃjayo vā jātu kiṃ cin na kuryāt 05,025.015a prāṇān ādau yācyamānaḥ kuto 'nyad; etad vidvan sādhanārthaṃ bravīmi 05,025.015b*0133_01 dhanāni ratnāni bahūni rājyaṃ 05,025.015b*0133_02 kalyāṇarūpāṇi ca vāhanāni 05,025.015b*0133_03 na durlabhānīha narapradhānā 05,025.015b*0133_04 vṛddhasya rājñaḥ śāsane tiṣṭhatāṃ vaḥ 05,025.015c etad rājño bhīṣmapurogamasya; mataṃ yad vaḥ śāntir ihottamā syāt 05,026.001 yudhiṣṭhira uvāca 05,026.001a kāṃ nu vācaṃ saṃjaya me śṛṇoṣi; yuddhaiṣiṇīṃ yena yuddhād bibheṣi 05,026.001c ayuddhaṃ vai tāta yuddhād garīyaḥ; kas tal labdhvā jātu yudhyeta sūta 05,026.002a akurvataś cet puruṣasya saṃjaya; sidhyet saṃkalpo manasā yaṃ yam icchet 05,026.002c na karma kuryād viditaṃ mamaitad; anyatra yuddhād bahu yal laghīyaḥ 05,026.003a kuto yuddhaṃ jātu naraḥ prajānan; ko daivaśapto 'bhivṛṇīta yuddham 05,026.003c sukhaiṣiṇaḥ karma kurvanti pārthā; dharmād ahīnaṃ yac ca lokasya pathyam 05,026.004a karmodayaṃ sukham āśaṃsamānaḥ; kṛcchropāyaṃ tattvataḥ karma duḥkham 05,026.004c sukhaprepsur vijighāṃsuś ca duḥkhaṃ; ya indriyāṇāṃ prītivaśānugāmī 05,026.004c*0134_01 kulāntakaṃ saṃjaya ko 'bhivāñchet 05,026.004c*0135_01 karmār abhedyac ca dharmān apetam 05,026.004e kāmābhidhyā svaśarīraṃ dunoti; yayā prayukto 'nukaroti duḥkham 05,026.004f*0136_01 tṛṣṇāṃ tyajet sarvadharmād apetāṃ 05,026.005a yathedhyamānasya samiddhatejaso; bhūyo balaṃ vardhate pāvakasya 05,026.005c kāmārthalābhena tathaiva bhūyo; na tṛpyate sarpiṣevāgnir iddhaḥ 05,026.005e saṃpaśyemaṃ bhogacayaṃ mahāntaṃ; sahāsmābhir dhṛtarāṣṭrasya rājñaḥ 05,026.005f*0137_01 saṃmohanaṃ tasya mahat tathaitad 05,026.005f*0137_02 yad asmābhir viprayogo nṛpasya 05,026.006a nāśreyasām īśvaro vigrahāṇāṃ; nāśreyasāṃ gītaśabdaṃ śṛṇoti 05,026.006c nāśreyasaḥ sevate mālyagandhān; na cāpy aśreyāṃsy anulepanāni 05,026.007a nāśreyasaḥ prāvarān adhyavaste; kathaṃ tv asmān saṃpraṇudet kurubhyaḥ 05,026.007c atraiva ca syād avadhūya eṣa; kāmaḥ śarīre hṛdayaṃ dunoti 05,026.008a svayaṃ rājā viṣamasthaḥ pareṣu; sāmasthyam anvicchati tan na sādhu 05,026.008c yathātmanaḥ paśyati vṛttam eva; tathā pareṣām api so 'bhyupaiti 05,026.009a āsannam agniṃ tu nidāghakāle; gambhīrakakṣe gahane visṛjya 05,026.009c yathā vṛddhaṃ vāyuvaśena śocet; kṣemaṃ mumukṣuḥ śiśiravyapāye 05,026.010a prāptaiśvaryo dhṛtarāṣṭro 'dya rājā; lālapyate saṃjaya kasya hetoḥ 05,026.010c pragṛhya durbuddhim anārjave rataṃ; putraṃ mandaṃ mūḍham amantriṇaṃ tu 05,026.011a anāptaḥ sann āptatamasya vācaṃ; suyodhano vidurasyāvamanya 05,026.011c sutasya rājā dhṛtarāṣṭraḥ priyaiṣī; saṃbudhyamāno viśate 'dharmam eva 05,026.012a medhāvinaṃ hy arthakāmaṃ kurūṇāṃ; bahuśrutaṃ vāgminaṃ śīlavantam 05,026.012c sūta rājā dhṛtarāṣṭraḥ kurubhyo; na so 'smarad viduraṃ putrakāmyāt 05,026.013a mānaghnasya ātmakāmasya cerṣyoḥ; saṃrambhiṇaś cārthadharmātigasya 05,026.013c durbhāṣiṇo manyuvaśānugasya; kāmātmano durhṛdo bhāvanasya 05,026.014a aneyasyāśreyaso dīrghamanyor; mitradruhaḥ saṃjaya pāpabuddheḥ 05,026.014c sutasya rājā dhṛtarāṣṭraḥ priyaiṣī; prapaśyamānaḥ prajahād dharmakāmau 05,026.015a tadaiva me saṃjaya dīvyato 'bhūn; no cet kurūn āgataḥ syād abhāvaḥ 05,026.015c kāvyāṃ vācaṃ viduro bhāṣamāṇo; na vindate dhṛtarāṣṭrāt praśaṃsām 05,026.016a kṣattur yadā anvavartanta buddhiṃ; kṛcchraṃ kurūn na tadābhyājagāma 05,026.016c yāvat prajñām anvavartanta tasya; tāvat teṣāṃ rāṣṭravṛddhir babhūva 05,026.017a tadarthalubdhasya nibodha me 'dya; ye mantriṇo dhārtarāṣṭrasya sūta 05,026.017c duḥśāsanaḥ śakuniḥ sūtaputro; gāvalgaṇe paśya saṃmoham asya 05,026.018a so 'haṃ na paśyāmi parīkṣamāṇaḥ; kathaṃ svasti syāt kurusṛñjayānām 05,026.018c āttaiśvaryo dhṛtarāṣṭraḥ parebhyaḥ; pravrājite vidure dīrghadṛṣṭau 05,026.019a āśaṃsate vai dhṛtarāṣṭraḥ saputro; mahārājyam asapatnaṃ pṛthivyām 05,026.019c tasmiñ śamaḥ kevalaṃ nopalabhyo; atyāsannaṃ madgataṃ manyate 'rtham 05,026.020a yat tat karṇo manyate pāraṇīyaṃ; yuddhe gṛhītāyudham arjunena 05,026.020c āsaṃś ca yuddhāni purā mahānti; kathaṃ karṇo nābhavad dvīpa eṣām 05,026.021a karṇaś ca jānāti suyodhanaś ca; droṇaś ca jānāti pitāmahaś ca 05,026.021c anye ca ye kuravas tatra santi; yathārjunān nāsty aparo dhanurdharaḥ 05,026.022a jānanty ete kuravaḥ sarva eva; ye cāpy anye bhūmipālāḥ sametāḥ 05,026.022c duryodhanaṃ cāparādhe carantam; ariṃdame phalgune 'vidyamāne 05,026.023a tenārthabaddhaṃ manyate dhārtarāṣṭraḥ; śakyaṃ hartuṃ pāṇḍavānāṃ mamatvam 05,026.023c kirīṭinā tālamātrāyudhena; tadvedinā saṃyugaṃ tatra gatvā 05,026.024a gāṇḍīvavisphāritaśabdam ājāv; aśṛṇvānā dhārtarāṣṭrā dhriyante 05,026.024c kruddhasya ced bhīmasenasya vegāt; suyodhano manyate siddham artham 05,026.025a indro 'py etan notsahet tāta hartum; aiśvaryaṃ no jīvati bhīmasene 05,026.025c dhanaṃjaye nakule caiva sūta; tathā vīre sahadeve madīye 05,026.026a sa ced etāṃ pratipadyeta buddhiṃ; vṛddho rājā saha putreṇa sūta 05,026.026c evaṃ raṇe pāṇḍavakopadagdhā; na naśyeyuḥ saṃjaya dhārtarāṣṭrāḥ 05,026.027a jānāsi tvaṃ kleśam asmāsu vṛttaṃ; tvāṃ pūjayan saṃjayāhaṃ kṣameyam 05,026.027c yac cāsmākaṃ kauravair bhūtapūrvaṃ; yā no vṛttir dhārtarāṣṭre tadāsīt 05,026.028a adyāpi tat tatra tathaiva vartatāṃ; śāntiṃ gamiṣyāmi yathā tvam āttha 05,026.028c indraprasthe bhavatu mamaiva rājyaṃ; suyodhano yacchatu bhāratāgryaḥ 05,027.001 saṃjaya uvāca 05,027.001a dharme nityā pāṇḍava te viceṣṭā; loke śrutā dṛśyate cāpi pārtha 05,027.001c mahāsrāvaṃ jīvitaṃ cāpy anityaṃ; saṃpaśya tvaṃ pāṇḍava mā vinīnaśaḥ 05,027.002a na ced bhāgaṃ kuravo 'nyatra yuddhāt; prayacchante tubhyam ajātaśatro 05,027.002c bhaikṣacaryām andhakavṛṣṇirājye; śreyo manye na tu yuddhena rājyam 05,027.003a alpakālaṃ jīvitaṃ yan manuṣye; mahāsrāvaṃ nityaduḥkhaṃ calaṃ ca 05,027.003c bhūyaś ca tad vayaso nānurūpaṃ; tasmāt pāpaṃ pāṇḍava mā prasārṣīḥ 05,027.004a kāmā manuṣyaṃ prasajanta eva; dharmasya ye vighnamūlaṃ narendra 05,027.004c pūrvaṃ naras tān dhṛtimān vinighnaṃl; loke praśaṃsāṃ labhate 'navadyām 05,027.005a nibandhanī hy arthatṛṣṇeha pārtha; tām eṣato bādhyate dharma eva 05,027.005c dharmaṃ tu yaḥ pravṛṇīte sa buddhaḥ; kāme gṛddho hīyate 'rthānurodhāt 05,027.006a dharmaṃ kṛtvā karmaṇāṃ tāta mukhyaṃ; mahāpratāpaḥ saviteva bhāti 05,027.006c hānena dharmasya mahīm apīmāṃ; labdhvā naraḥ sīdati pāpabuddhiḥ 05,027.007a vedo 'dhītaś caritaṃ brahmacaryaṃ; yajñair iṣṭaṃ brāhmaṇebhyaś ca dattam 05,027.007c paraṃ sthānaṃ manyamānena bhūya; ātmā datto varṣapūgaṃ sukhebhyaḥ 05,027.008a sukhapriye sevamāno 'tivelaṃ; yogābhyāse yo na karoti karma 05,027.008c vittakṣaye hīnasukho 'tivelaṃ; duḥkhaṃ śete kāmavegapraṇunnaḥ 05,027.009a evaṃ punar arthacaryāprasakto; hitvā dharmaṃ yaḥ prakaroty adharmam 05,027.009c aśraddadhat paralokāya mūḍho; hitvā dehaṃ tapyate pretya mandaḥ 05,027.010a na karmaṇāṃ vipraṇāśo 'sty amutra; puṇyānāṃ vāpy atha vā pāpakānām 05,027.010c pūrvaṃ kartur gacchati puṇyapāpaṃ; paścāt tv etad anuyāty eva kartā 05,027.011a nyāyopetaṃ brāhmaṇebhyo yadannaṃ; śraddhāpūtaṃ gandharasopapannam 05,027.011c anvāhāryeṣūttamadakṣiṇeṣu; tathārūpaṃ karma vikhyāyate te 05,027.012a iha kṣetre kriyate pārtha kāryaṃ; na vai kiṃ cid vidyate pretya kāryam 05,027.012c kṛtaṃ tvayā pāralokyaṃ ca kāryaṃ; puṇyaṃ mahat sadbhir anupraśastam 05,027.013a jahāti mṛtyuṃ ca jarāṃ bhayaṃ ca; na kṣutpipāse manasaś cāpriyāṇi 05,027.013c na kartavyaṃ vidyate tatra kiṃ cid; anyatra vai indriyaprīṇanārthāt 05,027.014a evaṃrūpaṃ karmaphalaṃ narendra; mātrāvatā hṛdayasya priyeṇa 05,027.014c sa krodhajaṃ pāṇḍava harṣajaṃ ca; lokāv ubhau mā prahāsīś cirāya 05,027.015a antaṃ gatvā karmaṇāṃ yā praśaṃsā; satyaṃ damaś cārjavam ānṛśaṃsyam 05,027.015c aśvamedho rājasūyas tatheṣṭaḥ; pāpasyāntaṃ karmaṇo mā punar gāḥ 05,027.016a tac ced evaṃ deśarūpeṇa pārthāḥ; kariṣyadhvaṃ karma pāpaṃ cirāya 05,027.016c nivasadhvaṃ varṣapūgān vaneṣu; duḥkhaṃ vāsaṃ pāṇḍavā dharmahetoḥ 05,027.017a apravrajye yojayitvā purastād; ātmādhīnaṃ yad balaṃ te tadāsīt 05,027.017c nityaṃ pāñcālāḥ sacivās taveme; janārdano yuyudhānaś ca vīraḥ 05,027.018a matsyo rājā rukmarathaḥ saputraḥ; prahāribhiḥ saha putrair virāṭaḥ 05,027.018c rājānaś ca ye vijitāḥ purastāt; tvām eva te saṃśrayeyuḥ samastāḥ 05,027.019a mahāsahāyaḥ pratapan balasthaḥ; puraskṛto vāsudevārjunābhyām 05,027.019c varān haniṣyan dviṣato raṅgamadhye; vyaneṣyathā dhārtarāṣṭrasya darpam 05,027.020a balaṃ kasmād vardhayitvā parasya; nijān kasmāt karśayitvā sahāyān 05,027.020c niruṣya kasmād varṣapūgān vaneṣu; yuyutsase pāṇḍava hīnakālam 05,027.021a aprajño vā pāṇḍava yudhyamāno; adharmajño vā bhūtipathād vyapaiti 05,027.021c prajñāvān vā budhyamāno 'pi dharmaṃ; saṃrambhād vā so 'pi bhūter apaiti 05,027.022a nādharme te dhīyate pārtha buddhir; na saṃrambhāt karma cakartha pāpam 05,027.022c addhā kiṃ tat kāraṇaṃ yasya hetoḥ; prajñāviruddhaṃ karma cikīrṣasīdam 05,027.023a avyādhijaṃ kaṭukaṃ śīrṣarogaṃ; yaśomuṣaṃ pāpaphalodayaṃ ca 05,027.023c satāṃ peyaṃ yan na pibanty asanto; manyuṃ mahārāja piba praśāmya 05,027.024a pāpānubandhaṃ ko nu taṃ kāmayeta; kṣamaiva te jyāyasī nota bhogāḥ 05,027.024c yatra bhīṣmaḥ śāṃtanavo hataḥ syād; yatra droṇaḥ sahaputro hataḥ syāt 05,027.025a kṛpaḥ śalyaḥ saumadattir vikarṇo; viviṃśatiḥ karṇaduryodhanau ca 05,027.025c etān hatvā kīdṛśaṃ tat sukhaṃ syād; yad vindethās tad anubrūhi pārtha 05,027.026a labdhvāpīmāṃ pṛthivīṃ sāgarāntāṃ; jarāmṛtyū naiva hi tvaṃ prajahyāḥ 05,027.026c priyāpriye sukhaduḥkhe ca rājann; evaṃ vidvān naiva yuddhaṃ kuruṣva 05,027.027a amātyānāṃ yadi kāmasya hetor; evaṃyuktaṃ karma cikīrṣasi tvam 05,027.027c apākrameḥ saṃpradāya svam ebhyo; mā gās tvaṃ vai devayānāt patho 'dya 05,028.001 yudhiṣṭhira uvāca 05,028.001a asaṃśayaṃ saṃjaya satyam etad; dharmo varaḥ karmaṇāṃ yat tvam āttha 05,028.001c jñātvā tu māṃ saṃjaya garhayes tvaṃ; yadi dharmaṃ yady adharmaṃ carāmi 05,028.002a yatrādharmo dharmarūpāṇi bibhrad; dharmaḥ kṛtsno dṛśyate 'dharmarūpaḥ 05,028.002c tathā dharmo dhārayan dharmarūpaṃ; vidvāṃsas taṃ saṃprapaśyanti buddhyā 05,028.003a evam etāv āpadi liṅgam etad; dharmādharmau vṛttinityau bhajetām 05,028.003c ādyaṃ liṅgaṃ yasya tasya pramāṇam; āpaddharmaṃ saṃjaya taṃ nibodha 05,028.004a luptāyāṃ tu prakṛtau yena karma; niṣpādayet tat parīpsed vihīnaḥ 05,028.004c prakṛtisthaś cāpadi vartamāna; ubhau garhyau bhavataḥ saṃjayaitau 05,028.005a avilopam icchatāṃ brāhmaṇānāṃ; prāyaścittaṃ vihitaṃ yad vidhātrā 05,028.005c āpady athākarmasu vartamānān; vikarmasthān saṃjaya garhayeta 05,028.006a manīṣiṇāṃ tattvavicchedanāya; vidhīyate satsu vṛttiḥ sadaiva 05,028.006c abrāhmaṇāḥ santi tu ye na vaidyāḥ; sarvocchedaṃ sādhu manyeta tebhyaḥ 05,028.007a tadarthā naḥ pitaro ye ca pūrve; pitāmahā ye ca tebhyaḥ pare 'nye 05,028.007c prajñaiṣiṇo ye ca hi karma cakrur; nāsty antato nāsti nāstīti manye 05,028.008a yat kiṃ cid etad vittam asyāṃ pṛthivyāṃ; yad devānāṃ tridaśānāṃ paratra 05,028.008c prājāpatyaṃ tridivaṃ brahmalokaṃ; nādharmataḥ saṃjaya kāmaye tat 05,028.009a dharmeśvaraḥ kuśalo nītimāṃś cāpy; upāsitā brāhmaṇānāṃ manīṣī 05,028.009c nānāvidhāṃś caiva mahābalāṃś ca; rājanyabhojān anuśāsti kṛṣṇaḥ 05,028.010a yadi hy ahaṃ visṛjan syām agarhyo; yudhyamāno yadi jahyāṃ svadharmam 05,028.010c mahāyaśāḥ keśavas tad bravītu; vāsudevas tūbhayor arthakāmaḥ 05,028.011a śaineyā hi caitrakāś cāndhakāś ca; vārṣṇeyabhojāḥ kaukurāḥ sṛñjayāś ca 05,028.011c upāsīnā vāsudevasya buddhiṃ; nigṛhya śatrūn suhṛdo nandayanti 05,028.012a vṛṣṇyandhakā hy ugrasenādayo vai; kṛṣṇapraṇītāḥ sarva evendrakalpāḥ 05,028.012c manasvinaḥ satyaparākramāś ca; mahābalā yādavā bhogavantaḥ 05,028.013a kāśyo babhruḥ śriyam uttamāṃ gato; labdhvā kṛṣṇaṃ bhrātaram īśitāram 05,028.013c yasmai kāmān varṣati vāsudevo; grīṣmātyaye megha iva prajābhyaḥ 05,028.014a īdṛśo 'yaṃ keśavas tāta bhūyo; vidmo hy enaṃ karmaṇāṃ niścayajñam 05,028.014c priyaś ca naḥ sādhutamaś ca kṛṣṇo; nātikrame vacanaṃ keśavasya 05,029.001 vāsudeva uvāca 05,029.001a avināśaṃ saṃjaya pāṇḍavānām; icchāmy ahaṃ bhūtim eṣāṃ priyaṃ ca 05,029.001c tathā rājño dhṛtarāṣṭrasya sūta; sadāśaṃse bahuputrasya vṛddhim 05,029.002a kāmo hi me saṃjaya nityam eva; nānyad brūyāṃ tān prati śāmyateti 05,029.002c rājñaś ca hi priyam etac chṛṇomi; manye caitat pāṇḍavānāṃ samartham 05,029.003a suduṣkaraś cātra śamo hi nūnaṃ; pradarśitaḥ saṃjaya pāṇḍavena 05,029.003c yasmin gṛddho dhṛtarāṣṭraḥ saputraḥ; kasmād eṣāṃ kalaho nātra mūrcchet 05,029.004a tattvaṃ dharmaṃ vicaran saṃjayeha; mattaś ca jānāsi yudhiṣṭhirāc ca 05,029.004c atho kasmāt saṃjaya pāṇḍavasya; utsāhinaḥ pūrayataḥ svakarma 05,029.004e yathākhyātam āvasataḥ kuṭumbaṃ; purākalpāt sādhu vilopam āttha 05,029.005a asmin vidhau vartamāne yathāvad; uccāvacā matayo brāhmaṇānām 05,029.005c karmaṇāhuḥ siddhim eke paratra; hitvā karma vidyayā siddhim eke 05,029.005d*0138_01 no vindanti kṣatriyāḥ saṃjayāpi 05,029.005e nābhuñjāno bhakṣyabhojyasya tṛpyed; vidvān apīha viditaṃ brāhmaṇānām 05,029.006a yā vai vidyāḥ sādhayantīha karma; tāsāṃ phalaṃ vidyate netarāsām 05,029.006c tatreha vai dṛṣṭaphalaṃ tu karma; pītvodakaṃ śāmyati tṛṣṇayārtaḥ 05,029.007a so 'yaṃ vidhir vihitaḥ karmaṇaiva; tad vartate saṃjaya tatra karma 05,029.007c tatra yo 'nyat karmaṇaḥ sādhu manyen; moghaṃ tasya lapitaṃ durbalasya 05,029.008a karmaṇāmī bhānti devāḥ paratra; karmaṇaiveha plavate mātariśvā 05,029.008c ahorātre vidadhat karmaṇaiva; atandrito nityam udeti sūryaḥ 05,029.009a māsārdhamāsān atha nakṣatrayogān; atandritaś candramā abhyupaiti 05,029.009c atandrito dahate jātavedāḥ; samidhyamānaḥ karma kurvan prajābhyaḥ 05,029.010a atandritā bhāram imaṃ mahāntaṃ; bibharti devī pṛthivī balena 05,029.010c atandritāḥ śīghram apo vahanti; saṃtarpayantyaḥ sarvabhūtāni nadyaḥ 05,029.011a atandrito varṣati bhūritejāḥ; saṃnādayann antarikṣaṃ divaṃ ca 05,029.011c atandrito brahmacaryaṃ cacāra; śreṣṭhatvam icchan balabhid devatānām 05,029.012a hitvā sukhaṃ manasaś ca priyāṇi; tena śakraḥ karmaṇā śraiṣṭhyam āpa 05,029.012c satyaṃ dharmaṃ pālayann apramatto; damaṃ titikṣāṃ samatāṃ priyaṃ ca 05,029.012e etāni sarvāṇy upasevamāno; devarājyaṃ maghavān prāpa mukhyam 05,029.013a bṛhaspatir brahmacaryaṃ cacāra; samāhitaḥ saṃśitātmā yathāvat 05,029.013c hitvā sukhaṃ pratirudhyendriyāṇi; tena devānām agamad gauravaṃ saḥ 05,029.014a nakṣatrāṇi karmaṇāmutra bhānti; rudrādityā vasavo 'thāpi viśve 05,029.014c yamo rājā vaiśravaṇaḥ kubero; gandharvayakṣāpsarasaś ca śubhrāḥ 05,029.014e brahmacaryaṃ vedavidyāḥ kriyāś ca; niṣevamāṇā munayo 'mutra bhānti 05,029.015a jānann imaṃ sarvalokasya dharmaṃ; brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ viśāṃ ca 05,029.015c sa kasmāt tvaṃ jānatāṃ jñānavān san; vyāyacchase saṃjaya kauravārthe 05,029.016a āmnāyeṣu nityasaṃyogam asya; tathāśvamedhe rājasūye ca viddhi 05,029.016c saṃyujyate dhanuṣā varmaṇā ca; hastatrāṇai rathaśastraiś ca bhūyaḥ 05,029.017a te ced ime kauravāṇām upāyam; adhigaccheyur avadhenaiva pārthāḥ 05,029.017c dharmatrāṇaṃ puṇyam eṣāṃ kṛtaṃ syād; ārye vṛtte bhīmasenaṃ nigṛhya 05,029.018a te cet pitrye karmaṇi vartamānā; āpadyeran diṣṭavaśena mṛtyum 05,029.018c yathāśaktyā pūrayantaḥ svakarma; tad apy eṣāṃ nidhanaṃ syāt praśastam 05,029.019a utāho tvaṃ manyase sarvam eva; rājñāṃ yuddhe vartate dharmatantram 05,029.019c ayuddhe vā vartate dharmatantraṃ; tathaiva te vācam imāṃ śṛṇomi 05,029.020a cāturvarṇyasya prathamaṃ vibhāgam; avekṣya tvaṃ saṃjaya svaṃ ca karma 05,029.020c niśamyātho pāṇḍavānāṃ svakarma; praśaṃsa vā ninda vā yā matis te 05,029.021a adhīyīta brāhmaṇo 'tho yajeta; dadyād iyāt tīrthamukhyāni caiva 05,029.021c adhyāpayed yājayec cāpi yājyān; pratigrahān vā viditān pratīcchet 05,029.021d*0139_01 adhīyīta kṣatriyo 'tho yajeta 05,029.021d*0139_02 dadyād dhanaṃ na tu yāceta kiṃ cit 05,029.021d*0139_03 na yājayen na tu cādhyāpayīta 05,029.021d*0139_04 evaṃ smṛtaḥ kṣatradharmaḥ purāṇaḥ 05,029.022a tathā rājanyo rakṣaṇaṃ vai prajānāṃ; kṛtvā dharmeṇāpramatto 'tha dattvā 05,029.022c yajñair iṣṭvā sarvavedān adhītya; dārān kṛtvā puṇyakṛd āvased gṛhān 05,029.022d*0140_01 sa dharmātmā dharmam adhītya puṇyaṃ 05,029.022d*0140_02 yad icchayā vrajati brahmalokam 05,029.023a vaiśyo 'dhītya kṛṣigorakṣapaṇyair; vittaṃ cinvan pālayann apramattaḥ 05,029.023c priyaṃ kurvan brāhmaṇakṣatriyāṇāṃ; dharmaśīlaḥ puṇyakṛd āvased gṛhān 05,029.024a paricaryā vandanaṃ brāhmaṇānāṃ; nādhīyīta pratiṣiddho 'sya yajñaḥ 05,029.024c nityotthito bhūtaye 'tandritaḥ syād; eṣa smṛtaḥ śūdradharmaḥ purāṇaḥ 05,029.025a etān rājā pālayann apramatto; niyojayan sarvavarṇān svadharme 05,029.025c akāmātmā samavṛttiḥ prajāsu; nādhārmikān anurudhyeta kāmān 05,029.026a śreyāṃs tasmād yadi vidyeta kaś cid; abhijñātaḥ sarvadharmopapannaḥ 05,029.026b*0141_01 yatrāpramatto rakṣati bhūmipālo 05,029.026b*0141_02 niyojayan sveṣu dharmeṣu varṇān 05,029.026c sa taṃ duṣṭam anuśiṣyāt prajānan; na ced gṛdhyed iti tasmin na sādhu 05,029.027a yadā gṛdhyet parabhūmiṃ nṛśaṃso; vidhiprakopād balam ādadānaḥ 05,029.027c tato rājñāṃ bhavitā yuddham etat; tatra jātaṃ varma śastraṃ dhanuś ca 05,029.027e indreṇedaṃ dasyuvadhāya karma; utpāditaṃ varma śastraṃ dhanuś ca 05,029.027f*0142_01 tatra puṇyaṃ dasyuvadhena labhyate 05,029.027f*0142_02 so 'yaṃ doṣaḥ kurubhis tīvrarūpaḥ 05,029.027f*0142_03 adharmajñair dharmam abudhyamānaiḥ 05,029.027f*0142_04 prādurbhūtaḥ saṃjaya tan na sādhu 05,029.027f*0142_05 tatra rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro 05,029.027f*0142_06 dhanaṃ haret pāṇḍavānām akasmāt 05,029.027f*0142_07 nāvekṣante rājadharmaṃ purāṇaṃ 05,029.027f*0142_08 tadanvayāḥ kuravaḥ sarva eva 05,029.028a steno hared yatra dhanaṃ hy adṛṣṭaḥ; prasahya vā yatra hareta dṛṣṭaḥ 05,029.028c ubhau garhyau bhavataḥ saṃjayaitau; kiṃ vai pṛthak tvaṃ dhṛtarāṣṭrasya putre 05,029.028e yo 'yaṃ lobhān manyate dharmam etaṃ; yam icchate manyuvaśānugāmī 05,029.028e*0143_01 svadharmaṃ vai paravittāpahārān 05,029.028e*0143_02 nāsau dharmaḥ steyam āhur vidhijñāḥ 05,029.029a bhāgaḥ punaḥ pāṇḍavānāṃ niviṣṭas; taṃ no 'kasmād ādadīran pare vai 05,029.029c asmin pade yudhyatāṃ no vadho 'pi; ślāghyaḥ pitryaḥ pararājyād viśiṣṭaḥ 05,029.029e etān dharmān kauravāṇāṃ purāṇān; ācakṣīthāḥ saṃjaya rājyamadhye 05,029.030a ye te mandā mṛtyuvaśābhipannāḥ; samānītā dhārtarāṣṭreṇa mūḍhāḥ 05,029.030c idaṃ punaḥ karma pāpīya eva; sabhāmadhye paśya vṛttaṃ kurūṇām 05,029.031a priyāṃ bhāryāṃ draupadīṃ pāṇḍavānāṃ; yaśasvinīṃ śīlavṛttopapannām 05,029.031c yad upekṣanta kuravo bhīṣmamukhyāḥ; kāmānugenoparuddhāṃ rudantīm 05,029.031d*0144_01 kāmātmāno mandabuddher viceṣṭāṃ 05,029.032a taṃ cet tadā te sakumāravṛddhā; avārayiṣyan kuravaḥ sametāḥ 05,029.032c mama priyaṃ dhṛtarāṣṭro 'kariṣyat; putrāṇāṃ ca kṛtam asyābhaviṣyat 05,029.033a duḥśāsanaḥ prātilomyān nināya; sabhāmadhye śvaśurāṇāṃ ca kṛṣṇām 05,029.033c sā tatra nītā karuṇāny avocan; nānyaṃ kṣattur nātham adṛṣṭa kaṃ cit 05,029.034a kārpaṇyād eva sahitās tatra rājño; nāśaknuvan prativaktuṃ sabhāyām 05,029.034c ekaḥ kṣattā dharmyam arthaṃ bruvāṇo; dharmaṃ buddhvā pratyuvācālpabuddhim 05,029.035a anuktvā tvaṃ dharmam evaṃ sabhāyām; athecchase pāṇḍavasyopadeṣṭum 05,029.035c kṛṣṇā tv etat karma cakāra śuddhaṃ; suduṣkaraṃ tad dhi sabhāṃ sametya 05,029.035e yena kṛcchrāt pāṇḍavān ujjahāra; tathātmānaṃ naur iva sāgaraughāt 05,029.036a yatrābravīt sūtaputraḥ sabhāyāṃ; kṛṣṇāṃ sthitāṃ śvaśurāṇāṃ samīpe 05,029.036c na te gatir vidyate yājñaseni; prapadyedānīṃ dhārtarāṣṭrasya veśma 05,029.036e parājitās te patayo na santi; patiṃ cānyaṃ bhāmini tvaṃ vṛṇīṣva 05,029.037a yo bībhatsor hṛdaye prauḍha āsīd; asthipracchinmarmaghātī sughoraḥ 05,029.037c karṇāc charo vāṅmayas tigmatejāḥ; pratiṣṭhito hṛdaye phalgunasya 05,029.038a kṛṣṇājināni paridhit samānān; duḥśāsanaḥ kaṭukāny abhyabhāṣat 05,029.038c ete sarve ṣaṇḍhatilā vinaṣṭāḥ; kṣayaṃ gatā narakaṃ dīrghakālam 05,029.039a gāndhārarājaḥ śakunir nikṛtyā; yad abravīd dyūtakāle sa pārthān 05,029.039c parājito nakulaḥ kiṃ tavāsti; kṛṣṇayā tvaṃ dīvya vai yājñasenyā 05,029.040a jānāsi tvaṃ saṃjaya sarvam etad; dyūte 'vācyaṃ vākyam evaṃ yathoktam 05,029.040c svayaṃ tv ahaṃ prārthaye tatra gantuṃ; samādhātuṃ kāryam etad vipannam 05,029.040d*0145_01 jānāsi tvaṃ dhārtarāṣṭrasya mohaṃ 05,029.040d*0145_02 durātmanaḥ pāpavaśānugasya 05,029.041a ahāpayitvā yadi pāṇḍavārthaṃ; śamaṃ kurūṇām atha cec careyam 05,029.041c puṇyaṃ ca me syāc caritaṃ mahodayaṃ; mucyeraṃś ca kuravo mṛtyupāśāt 05,029.042a api vācaṃ bhāṣamāṇasya kāvyāṃ; dharmārāmām arthavatīm ahiṃsrām 05,029.042c avekṣeran dhārtarāṣṭrāḥ samakṣaṃ; māṃ ca prāptaṃ kuravaḥ pūjayeyuḥ 05,029.043a ato 'nyathā rathinā phalgunena; bhīmena caivāhavadaṃśitena 05,029.043c parāsiktān dhārtarāṣṭrāṃs tu viddhi; pradahyamānān karmaṇā svena mandān 05,029.044a parājitān pāṇḍaveyāṃs tu vāco; raudrarūpā bhāṣate dhārtarāṣṭraḥ 05,029.044c gadāhasto bhīmaseno 'pramatto; duryodhanaṃ smārayitvā hi kāle 05,029.045a suyodhano manyumayo mahādrumaḥ; skandhaḥ karṇaḥ śakunis tasya śākhāḥ 05,029.045c duḥśāsanaḥ puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'manīṣī 05,029.046a yudhiṣṭhiro dharmamayo mahādrumaḥ; skandho 'rjuno bhīmaseno 'sya śākhāḥ 05,029.046c mādrīputrau puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ tv ahaṃ brahma ca brāhmaṇāś ca 05,029.047a vanaṃ rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro; vyāghrā vane saṃjaya pāṇḍaveyāḥ 05,029.047b*0146_01 dhārtarāṣṭro vanaṃ rājā vyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ 05,029.047b*0147_01 latādharmā dhṛtarāṣṭrasya putrā 05,029.047b*0147_02 naravyāghrāḥ saṃjaya pāṇḍaveyāḥ 05,029.047b*0148_01 siṃhābhiguptaṃ na vanaṃ vinaśyet 05,029.047b*0148_02 siṃho na naśyeta vanābhiguptaḥ 05,029.047b*0149_01 vanaṃ rājā dhṛtarāṣṭro vane vyāghrāś ca pāṇḍavāḥ 05,029.047c mā vanaṃ chindhi savyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt 05,029.048a nirvano vadhyate vyāghro nirvyāghraṃ chidyate vanam 05,029.048c tasmād vyāghro vanaṃ rakṣed vanaṃ vyāghraṃ ca pālayet 05,029.049a latādharmā dhārtarāṣṭrāḥ śālāḥ saṃjaya pāṇḍavāḥ 05,029.049c na latā vardhate jātu anāśritya mahādrumam 05,029.050a sthitāḥ śuśrūṣituṃ pārthāḥ sthitā yoddhum ariṃdamāḥ 05,029.050c yatkṛtyaṃ dhṛtarāṣṭrasya tat karotu narādhipaḥ 05,029.051a sthitāḥ śame mahātmānaḥ pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ 05,029.051c yodhāḥ samṛddhās tad vidvan nācakṣīthā yathātatham 05,030.001 saṃjaya uvāca 05,030.001a āmantraye tvā naradevadeva; gacchāmy ahaṃ pāṇḍava svasti te 'stu 05,030.001c kaccin na vācā vṛjinaṃ hi kiṃ cid; uccāritaṃ me manaso 'bhiṣaṅgāt 05,030.002a janārdanaṃ bhīmasenārjunau ca; mādrīsutau sātyakiṃ cekitānam 05,030.002c āmantrya gacchāmi śivaṃ sukhaṃ vaḥ; saumyena māṃ paśyata cakṣuṣā nṛpāḥ 05,030.003 yudhiṣṭhira uvāca 05,030.003a anujñātaḥ saṃjaya svasti gaccha; na no 'kārṣīr apriyaṃ jātu kiṃ cit 05,030.003c vidmaś ca tvā te ca vayaṃ ca sarve; śuddhātmānaṃ madhyagataṃ sabhāstham 05,030.004a āpto dūtaḥ saṃjaya supriyo 'si; kalyāṇavāk śīlavān dṛṣṭimāṃś ca 05,030.004c na muhyes tvaṃ saṃjaya jātu matyā; na ca krudhyer ucyamāno 'pi tathyam 05,030.005a na marmagāṃ jātu vaktāsi rūkṣāṃ; nopastutiṃ kaṭukāṃ nota śuktām 05,030.005c dharmārāmām arthavatīm ahiṃsrām; etāṃ vācaṃ tava jānāmi sūta 05,030.006a tvam eva naḥ priyatamo 'si dūta; ihāgacched viduro vā dvitīyaḥ 05,030.006c abhīkṣṇadṛṣṭo 'si purā hi nas tvaṃ; dhanaṃjayasyātmasamaḥ sakhāsi 05,030.007a ito gatvā saṃjaya kṣipram eva; upātiṣṭhethā brāhmaṇān ye tadarhāḥ 05,030.007c viśuddhavīryāṃś caraṇopapannān; kule jātān sarvadharmopapannān 05,030.008a svādhyāyino brāhmaṇā bhikṣavaś ca; tapasvino ye ca nityā vaneṣu 05,030.008c abhivādyā vai madvacanena vṛddhās; tathetareṣāṃ kuśalaṃ vadethāḥ 05,030.009a purohitaṃ dhṛtarāṣṭrasya rājña; ācāryāś ca ṛtvijo ye ca tasya 05,030.009c taiś ca tvaṃ tāta sahitair yathārhaṃ; saṃgacchethāḥ kuśalenaiva sūta 05,030.009d*0150_01 aśrotriyā ye ca vasanti vṛddhā 05,030.009d*0150_02 manasvinaḥ śīlabalopapannāḥ 05,030.009d*0150_03 āśaṃsanto 'smākam anusmaranto 05,030.009d*0150_04 yathāśakti dharmamātrāṃ carantaḥ 05,030.009d*0150_05 ślāghasva māṃ kuśalinaṃ sma tebhyo 05,030.009d*0150_06 hy anāmayaṃ tāta pṛccher jaghanyam 05,030.009d*0151_01 tato 'vyagras tanmanāḥ prāñjaliś ca 05,030.009d*0151_02 kuryā namo madvacanena tebhyaḥ 05,030.009d*0152_01 ye jīvanti vyavahāreṇa rāṣṭre 05,030.009d*0152_02 ye pālayanto nivasanti rāṣṭre 05,030.009d*0153_01 kṛṣīvalā bibhrati ye ca lokaṃ 05,030.009d*0153_02 teṣāṃ sarveṣāṃ kuśalaṃ sma pṛccheḥ 05,030.010a ācārya iṣṭo 'napago vidheyo; vedān īpsan brahmacaryaṃ cacāra 05,030.010c yo 'straṃ catuṣpāt punar eva cakre; droṇaḥ prasanno 'bhivādyo yathārham 05,030.011a adhītavidyaś caraṇopapanno; yo 'straṃ catuṣpāt punar eva cakre 05,030.011c gandharvaputrapratimaṃ tarasvinaṃ; tam aśvatthāmānaṃ kuśalaṃ sma pṛccheḥ 05,030.012a śāradvatasyāvasathaṃ sma gatvā; mahārathasyāstravidāṃ varasya 05,030.012c tvaṃ mām abhīkṣṇaṃ parikīrtayan vai; kṛpasya pādau saṃjaya pāṇinā spṛśeḥ 05,030.013a yasmiñ śauryam ānṛśaṃsyaṃ tapaś ca; prajñā śīlaṃ śrutisattve dhṛtiś ca 05,030.013b*0154_01 nivedayāsmāsu yathānuvṛttam 05,030.013c pādau gṛhītvā kurusattamasya; bhīṣmasya māṃ tatra nivedayethāḥ 05,030.014a prajñācakṣur yaḥ praṇetā kurūṇāṃ; bahuśruto vṛddhasevī manīṣī 05,030.014c tasmai rājñe sthavirāyābhivādya; ācakṣīthāḥ saṃjaya mām arogam 05,030.015a jyeṣṭhaḥ putro dhṛtarāṣṭrasya mando; mūrkhaḥ śaṭhaḥ saṃjaya pāpaśīlaḥ 05,030.015c praśāstā vai pṛthivī yena sarvā; suyodhanaṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.016a bhrātā kanīyān api tasya mandas; tathāśīlaḥ saṃjaya so 'pi śaśvat 05,030.016c maheṣvāsaḥ śūratamaḥ kurūṇāṃ; duḥśāsanaṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.016d*0155_01 tathaiva ye tasya vaśānugāś ca 05,030.016d*0155_02 ye cāpy anye pārthivāś ca pradhānāḥ 05,030.016d*0155_03 tebhyo yathārhaṃ kuśalaṃ sma sarvaṃ 05,030.016d*0155_04 tathā vācyaṃ madvacanād dhi sūta 05,030.017a vṛndārakaṃ kavim artheṣv amūḍhaṃ; mahāprajñaṃ sarvadharmopapannam 05,030.017c na tasya yuddhaṃ rocate vai kadā cid; vaiśyāputraṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.018a nikartane devane yo 'dvitīyaś; channopadhaḥ sādhudevī matākṣaḥ 05,030.018c yo durjayo devitavyena saṃkhye; sa citrasenaḥ kuśalaṃ tāta vācyaḥ 05,030.019a yasya kāmo vartate nityam eva; nānyaḥ śamād bhāratānām iti sma 05,030.019c sa bāhlikānām ṛṣabho manasvī; purā yathā mābhivadet prasannaḥ 05,030.020a guṇair anekaiḥ pravaraiś ca yukto; vijñānavān naiva ca niṣṭhuro yaḥ 05,030.020c snehād amarṣaṃ sahate sadaiva; sa somadattaḥ pūjanīyo mato me 05,030.021a arhattamaḥ kuruṣu saumadattiḥ; sa no bhrātā saṃjaya matsakhā ca 05,030.021c maheṣvāso rathinām uttamo yaḥ; sahāmātyaḥ kuśalaṃ tasya pṛccheḥ 05,030.021d*0156_01 bhūriśravās tāta nipātayodhī 05,030.021d*0156_02 maheṣvāso rathinām uttamo 'gryaḥ 05,030.021d*0156_03 gatvā sma taṃ madvacanena brūyāḥ 05,030.021d*0156_04 śalyaṃ tathā madvacanāt pratītaḥ 05,030.021d*0156_05 maheṣvāso rathinām uttamo 'gryaḥ 05,030.021d*0156_06 samaḥ śalo rakṣitā pṛṣṭham asya 05,030.021d*0156_07 hrīniṣedho devitā vai matākṣaḥ 05,030.021d*0156_08 satyavrataḥ purumitro jayaś ca 05,030.021d*0156_09 ye prasthānaṃ tatra me nābhyanandaṃs 05,030.021d*0156_10 teṣāṃ sarveṣāṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.022a ye caivānye kurumukhyā yuvānaḥ; putrāḥ pautrā bhrātaraś caiva ye naḥ 05,030.022c yaṃ yam eṣāṃ yena yenābhigaccher; anāmayaṃ madvacanena vācyaḥ 05,030.023a ye rājānaḥ pāṇḍavāyodhanāya; samānītā dhārtarāṣṭreṇa ke cit 05,030.023c vasātayaḥ śālvakāḥ kekayāś ca; tathāmbaṣṭhā ye trigartāś ca mukhyāḥ 05,030.024a prācyodīcyā dākṣiṇātyāś ca śūrās; tathā pratīcyāḥ pārvatīyāś ca sarve 05,030.024c anṛśaṃsāḥ śīlavṛttopapannās; teṣāṃ sarveṣāṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.025a hastyārohā rathinaḥ sādinaś ca; padātayaś cāryasaṃghā mahāntaḥ 05,030.025c ākhyāya māṃ kuśalinaṃ sma teṣām; anāmayaṃ paripṛccheḥ samagrān 05,030.026a tathā rājño hy arthayuktān amātyān; dauvārikān ye ca senāṃ nayanti 05,030.026c āyavyayaṃ ye gaṇayanti yuktā; arthāṃś ca ye mahataś cintayanti 05,030.027a gāndhārarājaḥ śakuniḥ pārvatīyo; nikartane yo 'dvitīyo 'kṣadevī 05,030.027c mānaṃ kurvan dhārtarāṣṭrasya sūta; mithyābuddheḥ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.028a yaḥ pāṇḍavān ekarathena vīraḥ; samutsahaty apradhṛṣyān vijetum 05,030.028c yo muhyatāṃ mohayitādvitīyo; vaikartanaṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.029a sa eva bhaktaḥ sa guruḥ sa bhṛtyaḥ; sa vai pitā sa ca mātā suhṛc ca 05,030.029c agādhabuddhir viduro dīrghadarśī; sa no mantrī kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.029d*0157_01 vṛddhāṃ gāndhārīṃ samupetya saṃjaya 05,030.029d*0157_02 kuntyā dvitīyām abhivādya pṛccheḥ 05,030.030a vṛddhāḥ striyo yāś ca guṇopapannā; yā jñāyante saṃjaya mātaras tāḥ 05,030.030c tābhiḥ sarvābhiḥ sahitābhiḥ sametya; strībhir vṛddhābhir abhivādaṃ vadethāḥ 05,030.031a kaccit putrā jīvaputrāḥ susamyag; vartante vo vṛttim anṛśaṃsarūpām 05,030.031c iti smoktvā saṃjaya brūhi paścād; ajātaśatruḥ kuśalī saputraḥ 05,030.032a yā no bhāryāḥ saṃjaya vettha tatra; tāsāṃ sarvāsāṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.032c susaṃguptāḥ surabhayo 'navadyāḥ; kaccid gṛhān āvasathāpramattāḥ 05,030.032d*0158_01 ākhyāya māṃ kuśalinaṃ sma tebhyo 05,030.032d*0158_02 hy anāmayaṃ saṃjaya tāta pṛccheḥ 05,030.033a kaccid vṛttiṃ śvaśureṣu bhadrāḥ; kalyāṇīṃ vartadhvam anṛśaṃsarūpām 05,030.033c yathā ca vaḥ syuḥ patayo 'nukūlās; tathā vṛttim ātmanaḥ sthāpayadhvam 05,030.034a yā naḥ snuṣāḥ saṃjaya vettha tatra; prāptāḥ kulebhyaś ca guṇopapannāḥ 05,030.034c prajāvatyo brūhi sametya tāś ca; yudhiṣṭhiro vo 'bhyavadat prasannaḥ 05,030.035a kanyāḥ svajethāḥ sadaneṣu saṃjaya; anāmayaṃ madvacanena pṛṣṭvā 05,030.035c kalyāṇā vaḥ santu patayo 'nukūlā; yūyaṃ patīnāṃ bhavatānukūlāḥ 05,030.036a alaṃkṛtā vastravatyaḥ sugandhā; abībhatsāḥ sukhitā bhogavatyaḥ 05,030.036c laghu yāsāṃ darśanaṃ vāk ca laghvī; veśastriyaḥ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.037a dāsīputrā ye ca dāsāḥ kurūṇāṃ; tadāśrayā bahavaḥ kubjakhañjāḥ 05,030.037c ākhyāya māṃ kuśalinaṃ sma tebhyo; anāmayaṃ paripṛccher jaghanyam 05,030.038a kaccid vṛttir vartate vai purāṇī; kaccid bhogān dhārtarāṣṭro dadāti 05,030.038c aṅgahīnān kṛpaṇān vāmanāṃś ca; ānṛśaṃsyād dhṛtarāṣṭro bibharti 05,030.039a andhāś ca sarve sthavirās tathaiva; hastājīvā bahavo ye 'tra santi 05,030.039c ākhyāya māṃ kuśalinaṃ sma teṣām; anāmayaṃ paripṛccher jaghanyam 05,030.040a mā bhaiṣṭa duḥkhena kujīvitena; nūnaṃ kṛtaṃ paralokeṣu pāpam 05,030.040c nigṛhya śatrūn suhṛdo 'nugṛhya; vāsobhir annena ca vo bhariṣye 05,030.040d*0159_01 na cāpy etac chakyam ekena vaktuṃ 05,030.040d*0159_02 nānādeśyā bahavo jātisaṃghāḥ 05,030.040d*0159_03 viproṣito bālavad draṣṭum icchan 05,030.040d*0159_04 namasye 'haṃ saṃjaya bhaimasenān 05,030.040d*0159_05 te me yathā vācam imāṃ yathoktāṃ 05,030.040d*0159_06 tvayocyamānāṃ śṛṇuyus tathā kuru 05,030.041a santy eva me brāhmaṇebhyaḥ kṛtāni; bhāvīny atho no bata vartayanti 05,030.041c paśyāmy ahaṃ yuktarūpāṃs tathaiva; tām eva siddhiṃ śrāvayethā nṛpaṃ tam 05,030.042a ye cānāthā durbalāḥ sarvakālam; ātmany eva prayatante 'tha mūḍhāḥ 05,030.042c tāṃś cāpi tvaṃ kṛpaṇān sarvathaiva; asmadvākyāt kuśalaṃ tāta pṛccheḥ 05,030.043a ye cāpy anye saṃśritā dhārtarāṣṭrān; nānādigbhyo 'bhyāgatāḥ sūtaputra 05,030.043c dṛṣṭvā tāṃś caivārhataś cāpi sarvān; saṃpṛcchethāḥ kuśalaṃ cāvyayaṃ ca 05,030.044a evaṃ sarvānāgatābhyāgatāṃś ca; rājño dūtān sarvadigbhyo 'bhyupetān 05,030.044c pṛṣṭvā sarvān kuśalaṃ tāṃś ca sūta; paścād ahaṃ kuśalī teṣu vācyaḥ 05,030.045a na hīdṛśāḥ santy apare pṛthivyāṃ; ye yodhakā dhārtarāṣṭreṇa labdhāḥ 05,030.045c dharmas tu nityo mama dharma eva; mahābalaḥ śatrunibarhaṇāya 05,030.046a idaṃ punar vacanaṃ dhārtarāṣṭraṃ; suyodhanaṃ saṃjaya śrāvayethāḥ 05,030.046c yas te śarīre hṛdayaṃ dunoti; kāmaḥ kurūn asapatno 'nuśiṣyām 05,030.047a na vidyate yuktir etasya kā cin; naivaṃvidhāḥ syāma yathā priyaṃ te 05,030.047c dadasva vā śakrapuraṃ mamaiva; yudhyasva vā bhāratamukhya vīra 05,031.001 yudhiṣṭhira uvāca 05,031.001a uta santam asantaṃ ca bālaṃ vṛddhaṃ ca saṃjaya 05,031.001c utābalaṃ balīyāṃsaṃ dhātā prakurute vaśe 05,031.002a uta bālāya pāṇḍityaṃ paṇḍitāyota bālatām 05,031.002c dadāti sarvam īśānaḥ purastāc chukram uccaran 05,031.003a alaṃ vijñāpanāya syād ācakṣīthā yathātatham 05,031.003c atho mantraṃ mantrayitvā anyonyenātihṛṣṭavat 05,031.004a gāvalgaṇe kurūn gatvā dhṛtarāṣṭraṃ mahābalam 05,031.004c abhivādyopasaṃgṛhya tataḥ pṛccher anāmayam 05,031.005a brūyāś cainaṃ tvam āsīnaṃ kurubhiḥ parivāritam 05,031.005c tavaiva rājan vīryeṇa sukhaṃ jīvanti pāṇḍavāḥ 05,031.006a tava prasādād bālās te prāptā rājyam ariṃdama 05,031.006c rājye tān sthāpayitvāgre nopekṣīr vinaśiṣyataḥ 05,031.007a sarvam apy etad ekasya nālaṃ saṃjaya kasya cit 05,031.007c tāta saṃhatya jīvāmo mā dviṣadbhyo vaśaṃ gamaḥ 05,031.008a tathā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ bhāratānāṃ pitāmaham 05,031.008c śirasābhivadethās tvaṃ mama nāma prakīrtayan 05,031.009a abhivādya ca vaktavyas tato 'smākaṃ pitāmahaḥ 05,031.009c bhavatā śaṃtanor vaṃśo nimagnaḥ punar uddhṛtaḥ 05,031.010a sa tvaṃ kuru tathā tāta svamatena pitāmaha 05,031.010c yathā jīvanti te pautrāḥ prītimantaḥ parasparam 05,031.011a tathaiva viduraṃ brūyāḥ kurūṇāṃ mantradhāriṇam 05,031.011c ayuddhaṃ saumya bhāṣasva hitakāmo yudhiṣṭhiraḥ 05,031.012a atho suyodhanaṃ brūyā rājaputram amarṣaṇam 05,031.012c madhye kurūṇām āsīnam anunīya punaḥ punaḥ 05,031.013a apaśyan mām upekṣantaṃ kṛṣṇām ekāṃ sabhāgatām 05,031.013c tadduḥkham atitikṣāma mā vadhīṣma kurūn iti 05,031.014a evaṃ pūrvāparān kleśān atitikṣanta pāṇḍavāḥ 05,031.014c yathā balīyasaḥ santas tat sarvaṃ kuravo viduḥ 05,031.015a yan naḥ prāvrājayaḥ saumya ajinaiḥ prativāsitān 05,031.015c tadduḥkham atitikṣāma mā vadhīṣma kurūn iti 05,031.016a yat tat sabhāyām ākramya kṛṣṇāṃ keśeṣv adharṣayat 05,031.016c duḥśāsanas te 'numate tac cāsmābhir upekṣitam 05,031.017a yathocitaṃ svakaṃ bhāgaṃ labhemahi paraṃtapa 05,031.017c nivartaya paradravye buddhiṃ gṛddhāṃ nararṣabha 05,031.018a śāntir evaṃ bhaved rājan prītiś caiva parasparam 05,031.018c rājyaikadeśam api naḥ prayaccha śamam icchatām 05,031.019a kuśasthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam 05,031.019c avasānaṃ bhaved atra kiṃ cid eva tu pañcamam 05,031.020a bhrātṝṇāṃ dehi pañcānāṃ grāmān pañca suyodhana 05,031.020c śāntir no 'stu mahāprājña jñātibhiḥ saha saṃjaya 05,031.021a bhrātā bhrātaram anvetu pitā putreṇa yujyatām 05,031.021c smayamānāḥ samāyāntu pāñcālāḥ kurubhiḥ saha 05,031.022a akṣatān kurupāñcālān paśyema iti kāmaye 05,031.022c sarve sumanasas tāta śāmyāma bharatarṣabha 05,031.023a alam eva śamāyāsmi tathā yuddhāya saṃjaya 05,031.023c dharmārthayor alaṃ cāhaṃ mṛdave dāruṇāya ca 05,032.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,032.001a anujñātaḥ pāṇḍavena prayayau saṃjayas tadā 05,032.001c śāsanaṃ dhṛtarāṣṭrasya sarvaṃ kṛtvā mahātmanaḥ 05,032.001d*0160_01 tatas tu saṃjayaḥ kṣipram ekāhnaiva paraṃtapa 05,032.001d*0160_02 yāti sma hāstinapuraṃ niśākāle samāviśat 05,032.002a saṃprāpya hāstinapuraṃ śīghraṃ ca praviveśa ha 05,032.002c antaḥpuram upasthāya dvāḥsthaṃ vacanam abravīt 05,032.003a ācakṣva māṃ dhṛtarāṣṭrāya dvāḥstha; upāgataṃ pāṇḍavānāṃ sakāśāt 05,032.003b*0161_01 ācakṣva dhṛtarāṣṭrāya dvāḥstha māṃ samupāgatam 05,032.003b*0161_02 sakāśāt pāṇḍuputrāṇāṃ saṃjayaṃ mā ciraṃ kṛthāḥ 05,032.003c jāgarti ced abhivades tvaṃ hi kṣattaḥ; praviśeyaṃ vidito bhūmipasya 05,032.003d*0162_01 nivedyam atrātyayikaṃ hi me 'sti 05,032.003d*0162_02 dvāḥstho 'tha śrutvā nṛpatiṃ jagāda 05,032.003d*0163_01 jāgarti ced abhivādyasya pādau 05,032.003d*0163_02 nivedyāhaṃ pāṇḍavoktiṃ sayuktim 05,032.004 dvāḥstha uvāca 05,032.004a saṃjayo 'yaṃ bhūmipate namas te; didṛkṣayā dvāram upāgatas te 05,032.004c prāpto dūtaḥ pāṇḍavānāṃ sakāśāt; praśādhi rājan kim ayaṃ karotu 05,032.005 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,032.005a ācakṣva māṃ sukhinaṃ kālyam asmai; praveśyatāṃ svāgataṃ saṃjayāya 05,032.005c na cāham etasya bhavāmy akālyaḥ; sa me kasmād dvāri tiṣṭheta kṣattaḥ 05,032.006 vaiśaṃpāyana uvāca 05,032.006a tataḥ praviśyānumate nṛpasya; mahad veśma prājñaśūrāryaguptam 05,032.006c siṃhāsanasthaṃ pārthivam āsasāda; vaicitravīryaṃ prāñjaliḥ sūtaputraḥ 05,032.007 saṃjaya uvāca 05,032.007a saṃjayo 'haṃ bhūmipate namas te; prāpto 'smi gatvā naradeva pāṇḍavān 05,032.007c abhivādya tvāṃ pāṇḍuputro manasvī; yudhiṣṭhiraḥ kuśalaṃ cānvapṛcchat 05,032.008a sa te putrān pṛcchati prīyamāṇaḥ; kaccit putraiḥ prīyase naptṛbhiś ca 05,032.008c tathā suhṛdbhiḥ sacivaiś ca rājan; ye cāpi tvām upajīvanti taiś ca 05,032.009 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,032.009a abhyetya tvāṃ tāta vadāmi saṃjaya; ajātaśatruṃ ca sukhena pārtham 05,032.009c kaccit sa rājā kuśalī saputraḥ; sahāmātyaḥ sānujaḥ kauravāṇām 05,032.010 saṃjaya uvāca 05,032.010a sahāmātyaḥ kuśalī pāṇḍuputro; bhūyaś cāto yac ca te 'gre mano 'bhūt 05,032.010c nirṇiktadharmārthakaro manasvī; bahuśruto dṛṣṭimāñ śīlavāṃś ca 05,032.011a paraṃ dharmāt pāṇḍavasyānṛśaṃsyaṃ; dharmaḥ paro vittacayān mato 'sya 05,032.011c sukhapriye dharmahīne na pārtho; 'nurudhyate bhārata tasya viddhi 05,032.011d*0164_01 akurvataḥ sidhyati cāpi sarvaṃ 05,032.011d*0164_02 tasmād āhuḥ puruṣaṃ karmaṇo 'nyat 05,032.012a paraprayuktaḥ puruṣo viceṣṭate; sūtraprotā dārumayīva yoṣā 05,032.012c imaṃ dṛṣṭvā niyamaṃ pāṇḍavasya; manye paraṃ karma daivaṃ manuṣyāt 05,032.013a imaṃ ca dṛṣṭvā tava karmadoṣaṃ; pādodarkaṃ ghoram avarṇarūpam 05,032.013c yāvan naraḥ kāmayate 'tikālyaṃ; tāvan naro 'yaṃ labhate praśaṃsām 05,032.014a ajātaśatrus tu vihāya pāpaṃ; jīrṇāṃ tvacaṃ sarpa ivāsamarthām 05,032.014c virocate 'hāryavṛttena dhīro; yudhiṣṭhiras tvayi pāpaṃ visṛjya 05,032.015a aṅgātmanaḥ karma nibodha rājan; dharmārthayuktād āryavṛttād apetam 05,032.015c upakrośaṃ ceha gato 'si rājan; noheś ca pāpaṃ prasajed amutra 05,032.016a sa tvam arthaṃ saṃśayitaṃ vinā tair; āśaṃsase putravaśānugo 'dya 05,032.016c adharmaśabdaś ca mahān pṛthivyāṃ; nedaṃ karma tvatsamaṃ bhāratāgrya 05,032.017a hīnaprajño dauṣkuleyo nṛśaṃso; dīrghavairī kṣatravidyāsv adhīraḥ 05,032.017c evaṃdharmā nāpadaḥ saṃtitīrṣed; dhīnavīryo yaś ca bhaved aśiṣṭaḥ 05,032.018a kule jāto dharmavān yo yaśasvī; bahuśrutaḥ sukhajīvī yatātmā 05,032.018c dharmārthayor grathitayor bibharti; nānyatra diṣṭasya vaśād upaiti 05,032.019a kathaṃ hi mantrāgryadharo manīṣī; dharmārthayor āpadi saṃpraṇetā 05,032.019c evaṃyuktaḥ sarvamantrair ahīno; anānṛśaṃsyaṃ karma kuryād amūḍhaḥ 05,032.020a tavāpīme mantravidaḥ sametya; samāsate karmasu nityayuktāḥ 05,032.020c teṣām ayaṃ balavān niścayaś ca; kurukṣayārthe nirayo vyapādi 05,032.021a akālikaṃ kuravo nābhaviṣyan; pāpena cet pāpam ajātaśatruḥ 05,032.021c icchej jātu tvayi pāpaṃ visṛjya; nindā ceyaṃ tava loke 'bhaviṣyat 05,032.022a kim anyatra viṣayād īśvarāṇāṃ; yatra pārthaḥ paralokaṃ dadarśa 05,032.022c atyakrāmat sa tathā saṃmataḥ syān; na saṃśayo nāsti manuṣyakāraḥ 05,032.023a etān guṇān karmakṛtān avekṣya; bhāvābhāvau vartamānāv anityau 05,032.023c balir hi rājā pāram avindamāno; nānyat kālāt kāraṇaṃ tatra mene 05,032.024a cakṣuḥ śrotre nāsikā tvak ca jihvā; jñānasyaitāny āyatanāni jantoḥ 05,032.024c tāni prītāny eva tṛṣṇākṣayānte; tāny avyatho duḥkhahīnaḥ praṇudyāt 05,032.025a na tv eva manye puruṣasya karma; saṃvartate suprayuktaṃ yathāvat 05,032.025c mātuḥ pituḥ karmaṇābhiprasūtaḥ; saṃvardhate vidhivad bhojanena 05,032.026a priyāpriye sukhaduḥkhe ca rājan; nindāpraśaṃse ca bhajeta enam 05,032.026c paras tv enaṃ garhayate 'parādhe; praśaṃsate sādhuvṛttaṃ tam eva 05,032.027a sa tvā garhe bhāratānāṃ virodhād; anto nūnaṃ bhavitāyaṃ prajānām 05,032.027c no ced idaṃ tava karmāparādhāt; kurūn dahet kṛṣṇavartmeva kakṣam 05,032.028a tvam evaiko jātaputreṣu rājan; vaśaṃ gantā sarvaloke narendra 05,032.028c kāmātmanāṃ ślāghase dyūtakāle; nānyac chamāt paśya vipākam asya 05,032.029a anāptānāṃ pragrahāt tvaṃ narendra; tathāptānāṃ nigrahāc caiva rājan 05,032.029c bhūmiṃ sphītāṃ durbalatvād anantāṃ; na śaktas tvaṃ rakṣituṃ kauraveya 05,032.030a anujñāto rathavegāvadhūtaḥ; śrānto nipadye śayanaṃ nṛsiṃha 05,032.030c prātaḥ śrotāraḥ kuravaḥ sabhāyām; ajātaśatror vacanaṃ sametāḥ 05,032.030d*0165_00 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,032.030d*0165_01 anujñāto 'syāvasathaṃ paraihi 05,032.030d*0165_02 prapadyasva śayanaṃ sūtaputra 05,032.030d*0165_03 prātaḥ śrotāraḥ kuravaḥ sabhāyām 05,032.030d*0165_04 ajātaśatror vacanaṃ tvayoktam 05,033.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,033.001a dvāḥsthaṃ prāha mahāprājño dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ 05,033.001c viduraṃ draṣṭum icchāmi tam ihānaya māciram 05,033.002a prahito dhṛtarāṣṭreṇa dūtaḥ kṣattāram abravīt 05,033.002c īśvaras tvāṃ mahārājo mahāprājña didṛkṣati 05,033.003a evam uktas tu viduraḥ prāpya rājaniveśanam 05,033.003c abravīd dhṛtarāṣṭrāya dvāḥstha māṃ prativedaya 05,033.004 dvāḥstha uvāca 05,033.004a viduro 'yam anuprāpto rājendra tava śāsanāt 05,033.004c draṣṭum icchati te pādau kiṃ karotu praśādhi mām 05,033.005 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,033.005a praveśaya mahāprājñaṃ viduraṃ dīrghadarśinam 05,033.005c ahaṃ hi vidurasyāsya nākālyo jātu darśane 05,033.006 dvāḥstha uvāca 05,033.006a praviśāntaḥpuraṃ kṣattar mahārājasya dhīmataḥ 05,033.006c na hi te darśane 'kālyo jātu rājā bravīti mām 05,033.007 vaiśaṃpāyana uvāca 05,033.007a tataḥ praviśya viduro dhṛtarāṣṭraniveśanam 05,033.007c abravīt prāñjalir vākyaṃ cintayānaṃ narādhipam 05,033.007d*0166_01 evam uktaḥ praviśyātha kṣattā rājānam abravīt 05,033.008a viduro 'haṃ mahāprājña saṃprāptas tava śāsanāt 05,033.008c yadi kiṃ cana kartavyam ayam asmi praśādhi mām 05,033.009 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,033.009a saṃjayo vidura prāpto garhayitvā ca māṃ gataḥ 05,033.009c ajātaśatroḥ śvo vākyaṃ sabhāmadhye sa vakṣyati 05,033.010a tasyādya kuruvīrasya na vijñātaṃ vaco mayā 05,033.010c tan me dahati gātrāṇi tad akārṣīt prajāgaram 05,033.011a jāgrato dahyamānasya śreyo yad iha paśyasi 05,033.011c tad brūhi tvaṃ hi nas tāta dharmārthakuśalo hy asi 05,033.012a yataḥ prāptaḥ saṃjayaḥ pāṇḍavebhyo; na me yathāvan manasaḥ praśāntiḥ 05,033.012c sarvendriyāṇy aprakṛtiṃ gatāni; kiṃ vakṣyatīty eva hi me 'dya cintā 05,033.012d*0167_01 tan me brūhi vidura sarvaṃ yathāvat 05,033.012d*0167_02 sāntvaṃ tasmai sarvam ajātaśatroḥ 05,033.012d*0167_03 yathā ca nas tāta hitaṃ bhaveta 05,033.012d*0167_04 prājñāś ca sarve sukhino bhaveyuḥ 05,033.013 vidura uvāca 05,033.013a abhiyuktaṃ balavatā durbalaṃ hīnasādhanam 05,033.013c hṛtasvaṃ kāminaṃ coram āviśanti prajāgarāḥ 05,033.014a kaccid etair mahādoṣair na spṛṣṭo 'si narādhipa 05,033.014c kaccin na paravitteṣu gṛdhyan viparitapyase 05,033.015 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,033.015a śrotum icchāmi te dharmyaṃ paraṃ naiḥśreyasaṃ vacaḥ 05,033.015c asmin rājarṣivaṃśe hi tvam ekaḥ prājñasaṃmataḥ 05,033.016 vidura uvāca 05,033.016*0168_01 rājā lakṣaṇasaṃpannas trailokyasyāpi yo bhavet 05,033.016*0168_02 preṣyas te preṣitaś caiva dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiraḥ 05,033.016*0168_03 viparītataraś ca tvaṃ bhāgadheyena saṃmataḥ 05,033.016*0168_04 arciṣā prajñayā caiva dharmātmā dharmakovidaḥ 05,033.016*0168_05 ānṛśaṃsyād anukrośād dharmāt satyaparākramāt 05,033.016*0168_06 gurutvaṃ tvayi saṃprekṣya bahūn kleśāṃs titikṣate 05,033.016*0168_07 duryodhane saubaleye karṇe duḥśāsane tathā 05,033.016*0168_08 eteṣv aiśvaryam ādhāya kathaṃ tvaṃ bhūtim icchasi 05,033.016*0168_09 ātmajñānaṃ samārambhas titikṣā dharmanityatā 05,033.016*0169_01 vāksaṃyamaś ca dānaṃ ca naiteṣv etāni kṛtsnaśaḥ 05,033.016*0169_02 ekasmād vṛkṣād yajñapātrāṇi rājan 05,033.016*0169_03 sruk ca droṇī voḍhanī pīḍanī ca 05,033.016*0169_04 etad rājan bruvato me nibodha 05,033.016*0169_05 ekasmāt puruṣāj jāyate 'sac ca sac ca 05,033.016a niṣevate praśastāni ninditāni na sevate 05,033.016c anāstikaḥ śraddadhāna etat paṇḍitalakṣaṇam 05,033.017a krodho harṣaś ca darpaś ca hrīstambho mānyamānitā 05,033.017c yam arthān nāpakarṣanti sa vai paṇḍita ucyate 05,033.017d*0170_01 yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate 05,033.017d*0170_02 kitavena kṛtaṃ pāpaṃ caureṇātmāpahāriṇā 05,033.018a yasya kṛtyaṃ na jānanti mantraṃ vā mantritaṃ pare 05,033.018c kṛtam evāsya jānanti sa vai paṇḍita ucyate 05,033.019a yasya kṛtyaṃ na vighnanti śītam uṣṇaṃ bhayaṃ ratiḥ 05,033.019c samṛddhir asamṛddhir vā sa vai paṇḍita ucyate 05,033.020a yasya saṃsāriṇī prajñā dharmārthāv anuvartate 05,033.020c kāmād arthaṃ vṛṇīte yaḥ sa vai paṇḍita ucyate 05,033.020d*0171_01 kāmād arthaṃ vṛṇīte yo mokṣād arthaṃ sa vindati 05,033.020d*0171_02 rājanītiṃ samīkṣyātha sa vai paṇḍita ucyate 05,033.021a yathāśakti cikīrṣanti yathāśakti ca kurvate 05,033.021c na kiṃ cid avamanyante paṇḍitā bharatarṣabha 05,033.022a kṣipraṃ vijānāti ciraṃ śṛṇoti; vijñāya cārthaṃ bhajate na kāmāt 05,033.022c nāsaṃpṛṣṭo vyupayuṅkte parārthe; tat prajñānaṃ prathamaṃ paṇḍitasya 05,033.023a nāprāpyam abhivāñchanti naṣṭaṃ necchanti śocitum 05,033.023c āpatsu ca na muhyanti narāḥ paṇḍitabuddhayaḥ 05,033.024a niścitya yaḥ prakramate nāntar vasati karmaṇaḥ 05,033.024c avandhyakālo vaśyātmā sa vai paṇḍita ucyate 05,033.025a āryakarmaṇi rajyante bhūtikarmāṇi kurvate 05,033.025c hitaṃ ca nābhyasūyanti paṇḍitā bharatarṣabha 05,033.026a na hṛṣyaty ātmasaṃmāne nāvamānena tapyate 05,033.026c gāṅgo hrada ivākṣobhyo yaḥ sa paṇḍita ucyate 05,033.027a tattvajñaḥ sarvabhūtānāṃ yogajñaḥ sarvakarmaṇām 05,033.027c upāyajño manuṣyāṇāṃ naraḥ paṇḍita ucyate 05,033.028a pravṛttavāk citrakatha ūhavān pratibhānavān 05,033.028c āśu granthasya vaktā ca sa vai paṇḍita ucyate 05,033.029a śrutaṃ prajñānugaṃ yasya prajñā caiva śrutānugā 05,033.029c asaṃbhinnāryamaryādaḥ paṇḍitākhyāṃ labheta saḥ 05,033.030a aśrutaś ca samunnaddho daridraś ca mahāmanāḥ 05,033.030c arthāṃś cākarmaṇā prepsur mūḍha ity ucyate budhaiḥ 05,033.031a svam arthaṃ yaḥ parityajya parārtham anutiṣṭhati 05,033.031c mithyā carati mitrārthe yaś ca mūḍhaḥ sa ucyate 05,033.031d*0172_01 yaḥ prāpya mānuṣaṃ janma mokṣadvāram apāvṛtam 05,033.031d*0172_02 gṛheṣu sajjate mūḍhas tam ārūḍhacyutaṃ viduḥ 05,033.032a akāmān kāmayati yaḥ kāmayānān paridviṣan 05,033.032c balavantaṃ ca yo dveṣṭi tam āhur mūḍhacetasam 05,033.033a amitraṃ kurute mitraṃ mitraṃ dveṣṭi hinasti ca 05,033.033c karma cārabhate duṣṭaṃ tam āhur mūḍhacetasam 05,033.034a saṃsārayati kṛtyāni sarvatra vicikitsate 05,033.034c ciraṃ karoti kṣiprārthe sa mūḍho bharatarṣabha 05,033.034d*0173_01 śrāddhaṃ pitṛbhyo na dadāti daivatāni na cārcati 05,033.034d*0173_02 suhṛn mitraṃ na labhate tam āhur mūḍhalakṣaṇam 05,033.035a anāhūtaḥ praviśati apṛṣṭo bahu bhāṣate 05,033.035c viśvasaty apramatteṣu mūḍhacetā narādhamaḥ 05,033.036a paraṃ kṣipati doṣeṇa vartamānaḥ svayaṃ tathā 05,033.036c yaś ca krudhyaty anīśaḥ san sa ca mūḍhatamo naraḥ 05,033.037a ātmano balam ajñāya dharmārthaparivarjitam 05,033.037c alabhyam icchan naiṣkarmyān mūḍhabuddhir ihocyate 05,033.038a aśiṣyaṃ śāsti yo rājan yaś ca śūnyam upāsate 05,033.038c kadaryaṃ bhajate yaś ca tam āhur mūḍhacetasam 05,033.039a arthaṃ mahāntam āsādya vidyām aiśvaryam eva vā 05,033.039c vicaraty asamunnaddho yaḥ sa paṇḍita ucyate 05,033.040a ekaḥ saṃpannam aśnāti vas te vāsaś ca śobhanam 05,033.040c yo 'saṃvibhajya bhṛtyebhyaḥ ko nṛśaṃsataras tataḥ 05,033.041a ekaḥ pāpāni kurute phalaṃ bhuṅkte mahājanaḥ 05,033.041c bhoktāro vipramucyante kartā doṣeṇa lipyate 05,033.042a ekaṃ hanyān na vā hanyād iṣur mukto dhanuṣmatā 05,033.042c buddhir buddhimatotsṛṣṭā hanyād rāṣṭraṃ sarājakam 05,033.043a ekayā dve viniścitya trīṃś caturbhir vaśe kuru 05,033.043c pañca jitvā viditvā ṣaṭ sapta hitvā sukhī bhava 05,033.044a ekaṃ viṣaraso hanti śastreṇaikaś ca vadhyate 05,033.044c sarāṣṭraṃ saprajaṃ hanti rājānaṃ mantravisravaḥ 05,033.045a ekaḥ svādu na bhuñjīta ekaś cārthān na cintayet 05,033.045c eko na gacched adhvānaṃ naikaḥ supteṣu jāgṛyāt 05,033.046a ekam evādvitīyaṃ tad yad rājan nāvabudhyase 05,033.046c satyaṃ svargasya sopānaṃ pārāvārasya naur iva 05,033.047a ekaḥ kṣamāvatāṃ doṣo dvitīyo nopalabhyate 05,033.047c yad enaṃ kṣamayā yuktam aśaktaṃ manyate janaḥ 05,033.047d*0174_01 so 'sya doṣo na mantavyaḥ kṣamā hi paramaṃ balam 05,033.047d*0175_01 kṣamā guṇo hy aśaktānāṃ śaktānāṃ bhūṣaṇaṃ kṣamā 05,033.047d*0175_02 kṣamā vaśīkṛtir loke kṣamayā kiṃ na sādhyate 05,033.047d*0175_03 śāntikhaḍgaḥ kare yasya kiṃ kariṣyati durjanaḥ 05,033.047d*0175_04 atṛṇe patito vahniḥ svayam evopaśāmyati 05,033.047d*0176_01 akṣamāvān paraṃ doṣair ātmānaṃ caiva yojayet 05,033.048a eko dharmaḥ paraṃ śreyaḥ kṣamaikā śāntir uttamā 05,033.048c vidyaikā paramā dṛṣṭir ahiṃsaikā sukhāvahā 05,033.049a dvāv imau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva 05,033.049c rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam 05,033.049d*0177_01 pṛthivyāṃ sāgarāntāyāṃ dvāv imau puruṣādhamau 05,033.050a dve karmaṇī naraḥ kurvann asmiṃl loke virocate 05,033.050c abruvan paruṣaṃ kiṃ cid asato nārthayaṃs tathā 05,033.051a dvāv imau puruṣavyāghra parapratyayakāriṇau 05,033.051c striyaḥ kāmitakāminyo lokaḥ pūjitapūjakaḥ 05,033.052a dvāv imau kaṇṭakau tīkṣṇau śarīrapariśoṣaṇau 05,033.052c yaś cādhanaḥ kāmayate yaś ca kupyaty anīśvaraḥ 05,033.052d*0178_01 dvāv imau puruṣau loke sūryamaṇḍalabhedinau 05,033.052d*0178_02 parivrāḍyogayuktaś ca raṇe cābhimukho hataḥ 05,033.052d*0179_01 dvāv imau na virājete viparītena karmaṇā 05,033.052d*0179_02 gṛhasthaś ca nirārambhaḥ kāryavāṃś caiva bhikṣukaḥ 05,033.053a dvāv imau puruṣau rājan svargasyopari tiṣṭhataḥ 05,033.053c prabhuś ca kṣamayā yukto daridraś ca pradānavān 05,033.054a nyāyāgatasya dravyasya boddhavyau dvāv atikramau 05,033.054c apātre pratipattiś ca pātre cāpratipādanam 05,033.054d*0180_01 dvāv ambhasi niveṣṭavyau gale baddhvā dṛḍhāṃ śilām 05,033.054d*0180_02 dhanavantam adātāraṃ daridraṃ cātapasvinam 05,033.055a trayo nyāyā manuṣyāṇāṃ śrūyante bharatarṣabha 05,033.055c kanīyān madhyamaḥ śreṣṭha iti vedavido viduḥ 05,033.056a trividhāḥ puruṣā rājann uttamādhamamadhyamāḥ 05,033.056c niyojayed yathāvat tāṃs trividheṣv eva karmasu 05,033.057a traya evādhanā rājan bhāryā dāsas tathā sutaḥ 05,033.057c yat te samadhigacchanti yasya te tasya tad dhanam 05,033.057d*0181_01 haraṇaṃ ca parasvānāṃ paradārābhimarśanam 05,033.057d*0181_02 suhṛdaś ca parityāgas trayo doṣāḥ kṣayāvahāḥ 05,033.057d*0181_03 trividhaṃ narakasyedaṃ dvāraṃ nāśanam ātmanaḥ 05,033.057d*0181_04 kāmaḥ krodhas tathā lobhas tasmād etat trayaṃ tyajet 05,033.057d*0181_05 bhaktaṃ ca bhajamānaṃ ca tavāsmīti ca vādinam 05,033.057d*0181_06 trīn etāñ śaraṇaṃ prāptān viṣame 'pi na saṃtyajet 05,033.057d*0181_07 varapradānaṃ rājyaṃ ca putrajanma ca bhārata 05,033.057d*0181_08 śatroś ca mokṣaṇaṃ kṛcchrāt trīṇi caikaṃ ca tatsamam 05,033.058a catvāri rājñā tu mahābalena; varjyāny āhuḥ paṇḍitas tāni vidyāt 05,033.058c alpaprajñaiḥ saha mantraṃ na kuryān; na dīrghasūtrair alasaiś cāraṇaiś ca 05,033.059a catvāri te tāta gṛhe vasantu; śriyābhijuṣṭasya gṛhasthadharme 05,033.059c vṛddho jñātir avasannaḥ kulīnaḥ; sakhā daridro bhaginī cānapatyā 05,033.060a catvāry āha mahārāja sadyaskāni bṛhaspatiḥ 05,033.060c pṛcchate tridaśendrāya tānīmāni nibodha me 05,033.061a devatānāṃ ca saṃkalpam anubhāvaṃ ca dhīmatām 05,033.061c vinayaṃ kṛtavidyānāṃ vināśaṃ pāpakarmaṇām 05,033.061d*0182_01 catvāri karmāṇy abhayaṃkarāṇi 05,033.061d*0182_02 bhayaṃ prayacchanty ayathākṛtāni 05,033.061d*0182_03 mānāgnihotram uta mānamaunaṃ 05,033.061d*0182_04 mānenādhītam uta mānayajñaḥ 05,033.062a pañcāgnayo manuṣyeṇa paricaryāḥ prayatnataḥ 05,033.062c pitā mātāgnir ātmā ca guruś ca bharatarṣabha 05,033.063a pañcaiva pūjayaṃl loke yaśaḥ prāpnoti kevalam 05,033.063c devān pitṝn manuṣyāṃś ca bhikṣūn atithipañcamān 05,033.064a pañca tvānugamiṣyanti yatra yatra gamiṣyasi 05,033.064c mitrāṇy amitrā madhyasthā upajīvyopajīvinaḥ 05,033.065a pañcendriyasya martyasya chidraṃ ced ekam indriyam 05,033.065c tato 'sya sravati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam 05,033.066a ṣaḍ doṣāḥ puruṣeṇeha hātavyā bhūtim icchatā 05,033.066c nidrā tandrī bhayaṃ krodha ālasyaṃ dīrghasūtratā 05,033.067a ṣaḍ imān puruṣo jahyād bhinnāṃ nāvam ivārṇave 05,033.067c apravaktāram ācāryam anadhīyānam ṛtvijam 05,033.068a arakṣitāraṃ rājānaṃ bhāryāṃ cāpriyavādinīm 05,033.068c grāmakāmaṃ ca gopālaṃ vanakāmaṃ ca nāpitam 05,033.069a ṣaḍ eva tu guṇāḥ puṃsā na hātavyāḥ kadā cana 05,033.069c satyaṃ dānam anālasyam anasūyā kṣamā dhṛtiḥ 05,033.069d*0183_01 ṣaḍ imāni vinaśyanti muhūrtam anavekṣaṇāt 05,033.069d*0183_02 gāvaḥ sevā kṛṣir bhāryā vidyā vṛṣalasaṃgatiḥ 05,033.069d*0183_03 ṣaḍ ete hy avamanyante nityaṃ pūrvopakāriṇam 05,033.069d*0183_04 ācāryaṃ śikṣitāḥ śiṣyāḥ kṛtadārāś ca mātaram 05,033.069d*0183_05 nārīṃ vigatakāmās tu kṛtārthāś ca prayojanam 05,033.069d*0183_06 nāvaṃ nistīrṇakāntārā āturāś ca cikitsakam 05,033.069d*0183_07 ārogyam ānṛṇyam avipravāsaḥ 05,033.069d*0183_08 sadbhir manuṣyaiḥ saha saṃprayogaḥ 05,033.069d*0183_09 svapratyayā vṛttir abhītavāsaḥ 05,033.069d*0183_10 ṣaḍ jīvalokasya sukhāni rājan 05,033.069d*0183_11 īrṣur ghṛṇī na saṃtuṣṭaḥ krodhano nityaśaṅkitaḥ 05,033.069d*0183_12 parabhāgyopajīvī ca ṣaḍ ete nityaduḥkhitāḥ 05,033.069d*0184_01 arthāgamo nityam arogitā ca 05,033.069d*0184_02 priyā ca bhāryā priyavādinī ca 05,033.069d*0184_03 vaśyaś ca putro 'rthakarī ca vidyā 05,033.069d*0184_04 ṣaḍ jīvalokasya sukhāni rājan 05,033.070a ṣaṇṇām ātmani nityānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati 05,033.070c na sa pāpaiḥ kuto 'narthair yujyate vijitendriyaḥ 05,033.071a ṣaḍ ime ṣaṭsu jīvanti saptamo nopalabhyate 05,033.071c corāḥ pramatte jīvanti vyādhiteṣu cikitsakāḥ 05,033.072a pramadāḥ kāmayāneṣu yajamāneṣu yājakāḥ 05,033.072c rājā vivadamāneṣu nityaṃ mūrkheṣu paṇḍitāḥ 05,033.073a sapta doṣāḥ sadā rājñā hātavyā vyasanodayāḥ 05,033.073c prāyaśo yair vinaśyanti kṛtamūlāś ca pārthivāḥ 05,033.074a striyo 'kṣā mṛgayā pānaṃ vākpāruṣyaṃ ca pañcamam 05,033.074c mahac ca daṇḍapāruṣyam arthadūṣaṇam eva ca 05,033.075a aṣṭau pūrvanimittāni narasya vinaśiṣyataḥ 05,033.075c brāhmaṇān prathamaṃ dveṣṭi brāhmaṇaiś ca virudhyate 05,033.076a brāhmaṇasvāni cādatte brāhmaṇāṃś ca jighāṃsati 05,033.076c ramate nindayā caiṣāṃ praśaṃsāṃ nābhinandati 05,033.077a naitān smarati kṛtyeṣu yācitaś cābhyasūyati 05,033.077b*0185_01 yasyaitāni nimittāni tasyāsan naḥ parābhavaḥ 05,033.077c etān doṣān naraḥ prājño buddhyā buddhvā vivarjayet 05,033.078a aṣṭāv imāni harṣasya navanītāni bhārata 05,033.078c vartamānāni dṛśyante tāny eva susukhāny api 05,033.079a samāgamaś ca sakhibhir mahāṃś caiva dhanāgamaḥ 05,033.079c putreṇa ca pariṣvaṅgaḥ saṃnipātaś ca maithune 05,033.080a samaye ca priyālāpaḥ svayūtheṣu ca saṃnatiḥ 05,033.080c abhipretasya lābhaś ca pūjā ca janasaṃsadi 05,033.081a navadvāram idaṃ veśma tristhūṇaṃ pañcasākṣikam 05,033.081c kṣetrajñādhiṣṭhitaṃ vidvān yo veda sa paraḥ kaviḥ 05,033.082a daśa dharmaṃ na jānanti dhṛtarāṣṭra nibodha tān 05,033.082c mattaḥ pramatta unmattaḥ śrāntaḥ kruddho bubhukṣitaḥ 05,033.083a tvaramāṇaś ca bhīruś ca lubdhaḥ kāmī ca te daśa 05,033.083c tasmād eteṣu bhāveṣu na prasajjeta paṇḍitaḥ 05,033.084a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam 05,033.084c putrārtham asurendreṇa gītaṃ caiva sudhanvanā 05,033.085a yaḥ kāmamanyū prajahāti rājā; pātre pratiṣṭhāpayate dhanaṃ ca 05,033.085c viśeṣavic chrutavān kṣiprakārī; taṃ sarvalokaḥ kurute pramāṇam 05,033.086a jānāti viśvāsayituṃ manuṣyān; vijñātadoṣeṣu dadhāti daṇḍam 05,033.086c jānāti mātrāṃ ca tathā kṣamāṃ ca; taṃ tādṛśaṃ śrīr juṣate samagrā 05,033.087a sudurbalaṃ nāvajānāti kaṃ cid; yukto ripuṃ sevate buddhipūrvam 05,033.087c na vigrahaṃ rocayate balasthaiḥ; kāle ca yo vikramate sa dhīraḥ 05,033.088a prāpyāpadaṃ na vyathate kadā cid; udyogam anvicchati cāpramattaḥ 05,033.088c duḥkhaṃ ca kāle sahate jitātmā; dhuraṃdharas tasya jitāḥ sapatnāḥ 05,033.089a anarthakaṃ vipravāsaṃ gṛhebhyaḥ; pāpaiḥ saṃdhiṃ paradārābhimarśam 05,033.089c dambhaṃ stainyaṃ paiśunaṃ madyapānaṃ; na sevate yaḥ sa sukhī sadaiva 05,033.090a na saṃrambheṇārabhate 'rthavargam; ākāritaḥ śaṃsati tathyam eva 05,033.090c na mātrārthe rocayate vivādaṃ; nāpūjitaḥ kupyati cāpy amūḍhaḥ 05,033.091a na yo 'bhyasūyaty anukampate ca; na durbalaḥ prātibhāvyaṃ karoti 05,033.091c nātyāha kiṃ cit kṣamate vivādaṃ; sarvatra tādṛg labhate praśaṃsām 05,033.092a yo noddhataṃ kurute jātu veṣaṃ; na pauruṣeṇāpi vikatthate 'nyān 05,033.092c na mūrcchitaḥ kaṭukāny āha kiṃ cit; priyaṃ sadā taṃ kurute jano 'pi 05,033.093a na vairam uddīpayati praśāntaṃ; na darpam ārohati nāstam eti 05,033.093c na durgato 'smīti karoti manyuṃ; tam āryaśīlaṃ param āhur agryam 05,033.094a na sve sukhe vai kurute praharṣaṃ; nānyasya duḥkhe bhavati pratītaḥ 05,033.094c dattvā na paścāt kurute 'nutāpaṃ; na katthate satpuruṣāryaśīlaḥ 05,033.095a deśācārān samayāñ jātidharmān; bubhūṣate yas tu parāvarajñaḥ 05,033.095c sa tatra tatrādhigataḥ sadaiva; mahājanasyādhipatyaṃ karoti 05,033.096a dambhaṃ mohaṃ matsaraṃ pāpakṛtyaṃ; rājadviṣṭaṃ paiśunaṃ pūgavairam 05,033.096c mattonmattair durjanaiś cāpi vādaṃ; yaḥ prajñāvān varjayet sa pradhānaḥ 05,033.097a damaṃ śaucaṃ daivataṃ maṅgalāni; prāyaścittaṃ vividhāṃl lokavādān 05,033.097c etāni yaḥ kurute naityakāni; tasyotthānaṃ devatā rādhayanti 05,033.098a samair vivāhaṃ kurute na hīnaiḥ; samaiḥ sakhyaṃ vyavahāraṃ kathāś ca 05,033.098c guṇair viśiṣṭāṃś ca purodadhāti; vipaścitas tasya nayāḥ sunītāḥ 05,033.099a mitaṃ bhuṅkte saṃvibhajyāśritebhyo; mitaṃ svapity amitaṃ karma kṛtvā 05,033.099c dadāty amitreṣv api yācitaḥ saṃs; tam ātmavantaṃ prajahaty anarthāḥ 05,033.100a cikīrṣitaṃ viprakṛtaṃ ca yasya; nānye janāḥ karma jānanti kiṃ cit 05,033.100c mantre gupte samyag anuṣṭhite ca; svalpo nāsya vyathate kaś cid arthaḥ 05,033.101a yaḥ sarvabhūtapraśame niviṣṭaḥ; satyo mṛdur dānakṛc chuddhabhāvaḥ 05,033.101c atīva saṃjñāyate jñātimadhye; mahāmaṇir jātya iva prasannaḥ 05,033.102a ya ātmanāpatrapate bhṛśaṃ naraḥ; sa sarvalokasya gurur bhavaty uta 05,033.102c anantatejāḥ sumanāḥ samāhitaḥ; svatejasā sūrya ivāvabhāsate 05,033.103a vane jātāḥ śāpadagdhasya rājñaḥ; pāṇḍoḥ putrāḥ pañca pañcendrakalpāḥ 05,033.103c tvayaiva bālā vardhitāḥ śikṣitāś ca; tavādeśaṃ pālayanty āmbikeya 05,033.104a pradāyaiṣām ucitaṃ tāta rājyaṃ; sukhī putraiḥ sahito modamānaḥ 05,033.104c na devānāṃ nāpi ca mānuṣāṇāṃ; bhaviṣyasi tvaṃ tarkaṇīyo narendra 05,034.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,034.001a jāgrato dahyamānasya yat kāryam anupaśyasi 05,034.001c tad brūhi tvaṃ hi nas tāta dharmārthakuśalaḥ śuciḥ 05,034.002a tvaṃ māṃ yathāvad vidura praśādhi; prajñāpūrvaṃ sarvam ajātaśatroḥ 05,034.002c yan manyase pathyam adīnasattva; śreyaskaraṃ brūhi tad vai kurūṇām 05,034.003a pāpāśaṅkī pāpam evānupaśyan; pṛcchāmi tvāṃ vyākulenātmanāham 05,034.003c kave tan me brūhi sarvaṃ yathāvan; manīṣitaṃ sarvam ajātaśatroḥ 05,034.004 vidura uvāca 05,034.004*0186_01 sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ 05,034.004*0186_02 apriyasya ca pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ 05,034.004a śubhaṃ vā yadi vā pāpaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam 05,034.004c apṛṣṭas tasya tad brūyād yasya necchet parābhavam 05,034.005a tasmād vakṣyāmi te rājan bhavam icchan kurūn prati 05,034.005c vacaḥ śreyaskaraṃ dharmyaṃ bruvatas tan nibodha me 05,034.006a mithyopetāni karmāṇi sidhyeyur yāni bhārata 05,034.006c anupāyaprayuktāni mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ 05,034.007a tathaiva yogavihitaṃ na sidhyet karma yan nṛpa 05,034.007c upāyayuktaṃ medhāvī na tatra glapayen manaḥ 05,034.008a anubandhān avekṣeta sānubandheṣu karmasu 05,034.008c saṃpradhārya ca kurvīta na vegena samācaret 05,034.009a anubandhaṃ ca saṃprekṣya vipākāṃś caiva karmaṇām 05,034.009c utthānam ātmanaś caiva dhīraḥ kurvīta vā na vā 05,034.010a yaḥ pramāṇaṃ na jānāti sthāne vṛddhau tathā kṣaye 05,034.010c kośe janapade daṇḍe na sa rājye 'vatiṣṭhate 05,034.011a yas tv etāni pramāṇāni yathoktāny anupaśyati 05,034.011c yukto dharmārthayor jñāne sa rājyam adhigacchati 05,034.012a na rājyaṃ prāptam ity eva vartitavyam asāṃpratam 05,034.012c śriyaṃ hy avinayo hanti jarā rūpam ivottamam 05,034.013a bhakṣyottamapraticchannaṃ matsyo baḍiśam āyasam 05,034.013c rūpābhipātī grasate nānubandham avekṣate 05,034.014a yac chakyaṃ grasituṃ grasyaṃ grastaṃ pariṇamec ca yat 05,034.014c hitaṃ ca pariṇāme yat tad adyaṃ bhūtim icchatā 05,034.015a vanaspater apakvāni phalāni pracinoti yaḥ 05,034.015c sa nāpnoti rasaṃ tebhyo bījaṃ cāsya vinaśyati 05,034.016a yas tu pakvam upādatte kāle pariṇataṃ phalam 05,034.016c phalād rasaṃ sa labhate bījāc caiva phalaṃ punaḥ 05,034.017a yathā madhu samādatte rakṣan puṣpāṇi ṣaṭpadaḥ 05,034.017c tadvad arthān manuṣyebhya ādadyād avihiṃsayā 05,034.018a puṣpaṃ puṣpaṃ vicinvīta mūlacchedaṃ na kārayet 05,034.018c mālākāra ivārāme na yathāṅgārakārakaḥ 05,034.019a kiṃ nu me syād idaṃ kṛtvā kiṃ nu me syād akurvataḥ 05,034.019c iti karmāṇi saṃcintya kuryād vā puruṣo na vā 05,034.020a anārabhyā bhavanty arthāḥ ke cin nityaṃ tathāgatāḥ 05,034.020c kṛtaḥ puruṣakāro 'pi bhaved yeṣu nirarthakaḥ 05,034.020d*0187_01 anarthe caiva niratam arthe caiva parāṅmukham 05,034.021a kāṃś cid arthān naraḥ prājño laghumūlān mahāphalān 05,034.021c kṣipram ārabhate kartuṃ na vighnayati tādṛśān 05,034.022a ṛju paśyati yaḥ sarvaṃ cakṣuṣānupibann iva 05,034.022c āsīnam api tūṣṇīkam anurajyanti taṃ prajāḥ 05,034.022d*0188_01 supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalitaḥ syād durāruhaḥ 05,034.022d*0188_02 apakvaḥ pakvasaṃkāśo na tu śīryeta karhi cit 05,034.023a cakṣuṣā manasā vācā karmaṇā ca caturvidham 05,034.023c prasādayati lokaṃ yaḥ taṃ loko 'nuprasīdati 05,034.024a yasmāt trasyanti bhūtāni mṛgavyādhān mṛgā iva 05,034.024c sāgarāntām api mahīṃ labdhvā sa parihīyate 05,034.025a pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ prāptavān svena tejasā 05,034.025c vāyur abhram ivāsādya bhraṃśayaty anaye sthitaḥ 05,034.026a dharmam ācarato rājñaḥ sadbhiś caritam āditaḥ 05,034.026c vasudhā vasusaṃpūrṇā vardhate bhūtivardhanī 05,034.027a atha saṃtyajato dharmam adharmaṃ cānutiṣṭhataḥ 05,034.027c pratisaṃveṣṭate bhūmir agnau carmāhitaṃ yathā 05,034.028a ya eva yatnaḥ kriyate pararāṣṭrāvamardane 05,034.028c sa eva yatnaḥ kartavyaḥ svarāṣṭraparipālane 05,034.029a dharmeṇa rājyaṃ vindeta dharmeṇa paripālayet 05,034.029c dharmamūlāṃ śriyaṃ prāpya na jahāti na hīyate 05,034.030a apy unmattāt pralapato bālāc ca parisarpataḥ 05,034.030c sarvataḥ sāram ādadyād aśmabhya iva kāñcanam 05,034.031a suvyāhṛtāni sudhiyāṃ sukṛtāni tatas tataḥ 05,034.031c saṃcinvan dhīra āsīta śilāhārī śilaṃ yathā 05,034.032a gandhena gāvaḥ paśyanti vedaiḥ paśyanti brāhmaṇāḥ 05,034.032c cāraiḥ paśyanti rājānaś cakṣurbhyām itare janāḥ 05,034.033a bhūyāṃsaṃ labhate kleśaṃ yā gaur bhavati durduhā 05,034.033c atha yā suduhā rājan naiva tāṃ vinayanty api 05,034.034a yad ataptaṃ praṇamati na tat saṃtāpayanty api 05,034.034c yac ca svayaṃ nataṃ dāru na tat saṃnāmayanty api 05,034.035a etayopamayā dhīraḥ saṃnameta balīyase 05,034.035c indrāya sa praṇamate namate yo balīyase 05,034.036a parjanyanāthāḥ paśavo rājāno mitrabāndhavāḥ 05,034.036c patayo bāndhavāḥ strīṇāṃ brāhmaṇā vedabāndhavāḥ 05,034.037a satyena rakṣyate dharmo vidyā yogena rakṣyate 05,034.037c mṛjayā rakṣyate rūpaṃ kulaṃ vṛttena rakṣyate 05,034.038a mānena rakṣyate dhānyam aśvān rakṣaty anukramaḥ 05,034.038c abhīkṣṇadarśanād gāvaḥ striyo rakṣyāḥ kucelataḥ 05,034.039a na kulaṃ vṛttahīnasya pramāṇam iti me matiḥ 05,034.039c antyeṣv api hi jātānāṃ vṛttam eva viśiṣyate 05,034.040a ya īrṣyuḥ paravitteṣu rūpe vīrye kulānvaye 05,034.040c sukhe saubhāgyasatkāre tasya vyādhir anantakaḥ 05,034.041a akāryakaraṇād bhītaḥ kāryāṇāṃ ca vivarjanāt 05,034.041c akāle mantrabhedāc ca yena mādyen na tat pibet 05,034.042a vidyāmado dhanamadas tṛtīyo 'bhijano madaḥ 05,034.042c ete madāvaliptānām eta eva satāṃ damāḥ 05,034.043a asanto 'bhyarthitāḥ sadbhiḥ kiṃ cit kāryaṃ kadā cana 05,034.043b*0189_01 tāvan na tasya sukṛtaṃ kiṃ cit kāryaṃ kadā cana 05,034.043c manyante santam ātmānam asantam api viśrutam 05,034.044a gatir ātmavatāṃ santaḥ santa eva satāṃ gatiḥ 05,034.044c asatāṃ ca gatiḥ santo na tv asantaḥ satāṃ gatiḥ 05,034.045a jitā sabhā vastravatā samāśā gomatā jitā 05,034.045c adhvā jito yānavatā sarvaṃ śīlavatā jitam 05,034.046a śīlaṃ pradhānaṃ puruṣe tad yasyeha praṇaśyati 05,034.046c na tasya jīvitenārtho na dhanena na bandhubhiḥ 05,034.047a āḍhyānāṃ māṃsaparamaṃ madhyānāṃ gorasottaram 05,034.047c lavaṇottaraṃ daridrāṇāṃ bhojanaṃ bharatarṣabha 05,034.048a saṃpannataram evānnaṃ daridrā bhuñjate sadā 05,034.048c kṣut svādutāṃ janayati sā cāḍhyeṣu sudurlabhā 05,034.049a prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate 05,034.049c daridrāṇāṃ tu rājendra api kāṣṭhaṃ hi jīryate 05,034.049d*0190_01 yathā yathā mahat tantraṃ vistaraś ca yathā yathā 05,034.049d*0190_02 tathā tathā mahad duḥkhaṃ sukhaṃ tu na tathā tathā 05,034.050a avṛttir bhayam antyānāṃ madhyānāṃ maraṇād bhayam 05,034.050c uttamānāṃ tu martyānām avamānāt paraṃ bhayam 05,034.051a aiśvaryamadapāpiṣṭhā madāḥ pānamadādayaḥ 05,034.051c aiśvaryamadamatto hi nāpatitvā vibudhyate 05,034.052a indriyair indriyārtheṣu vartamānair anigrahaiḥ 05,034.052c tair ayaṃ tāpyate loko nakṣatrāṇi grahair iva 05,034.053a yo jitaḥ pañcavargeṇa sahajenātmakarśinā 05,034.053c āpadas tasya vardhante śuklapakṣa ivoḍurāṭ 05,034.054a avijitya ya ātmānam amātyān vijigīṣate 05,034.054c amitrān vājitāmātyaḥ so 'vaśaḥ parihīyate 05,034.055a ātmānam eva prathamaṃ deśarūpeṇa yo jayet 05,034.055c tato 'mātyān amitrāṃś ca na moghaṃ vijigīṣate 05,034.056a vaśyendriyaṃ jitāmātyaṃ dhṛtadaṇḍaṃ vikāriṣu 05,034.056c parīkṣyakāriṇaṃ dhīram atyantaṃ śrīr niṣevate 05,034.057a rathaḥ śarīraṃ puruṣasya rājan; nātmā niyantendriyāṇy asya cāśvāḥ 05,034.057c tair apramattaḥ kuśalaḥ sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ 05,034.058a etāny anigṛhītāni vyāpādayitum apy alam 05,034.058c avidheyā ivādāntā hayāḥ pathi kusārathim 05,034.059a anartham arthataḥ paśyann arthaṃ caivāpy anarthataḥ 05,034.059c indriyaiḥ prasṛto bālaḥ suduḥkhaṃ manyate sukham 05,034.060a dharmārthau yaḥ parityajya syād indriyavaśānugaḥ 05,034.060c śrīprāṇadhanadārebhya kṣipraṃ sa parihīyate 05,034.061a arthānām īśvaro yaḥ syād indriyāṇām anīśvaraḥ 05,034.061c indriyāṇām anaiśvaryād aiśvaryād bhraśyate hi saḥ 05,034.062a ātmanātmānam anvicchen manobuddhīndriyair yataiḥ 05,034.062c ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ 05,034.062d*0191_01 bandhur ātmātmanas tasya yenaivātmātmanā jitaḥ 05,034.062d*0191_02 sa eva niyato bandhuḥ sa eva niyato ripuḥ 05,034.063a kṣudrākṣeṇeva jālena jhaṣāv apihitāv ubhau 05,034.063c kāmaś ca rājan krodhaś ca tau prajñānaṃ vilumpataḥ 05,034.064a samavekṣyeha dharmārthau saṃbhārān yo 'dhigacchati 05,034.064c sa vai saṃbhṛtasaṃbhāraḥ satataṃ sukham edhate 05,034.065a yaḥ pañcābhyantarāñ śatrūn avijitya matikṣayān 05,034.065c jigīṣati ripūn anyān ripavo 'bhibhavanti tam 05,034.066a dṛśyante hi durātmāno vadhyamānāḥ svakarmabhiḥ 05,034.066c indriyāṇām anīśatvād rājāno rājyavibhramaiḥ 05,034.067a asaṃtyāgāt pāpakṛtām apāpāṃs; tulyo daṇḍaḥ spṛśate miśrabhāvāt 05,034.067c śuṣkeṇārdraṃ dahyate miśrabhāvāt; tasmāt pāpaiḥ saha saṃdhiṃ na kuryāt 05,034.068a nijān utpatataḥ śatrūn pañca pañcaprayojanān 05,034.068c yo mohān na nigṛhṇāti tam āpad grasate naram 05,034.069a anasūyārjavaṃ śaucaṃ saṃtoṣaḥ priyavāditā 05,034.069c damaḥ satyam anāyāso na bhavanti durātmanām 05,034.070a ātmajñānam anāyāsas titikṣā dharmanityatā 05,034.070c vāk caiva guptā dānaṃ ca naitāny antyeṣu bhārata 05,034.071a ākrośaparivādābhyāṃ vihiṃsanty abudhā budhān 05,034.071c vaktā pāpam upādatte kṣamamāṇo vimucyate 05,034.072a hiṃsā balam asādhūnāṃ rājñāṃ daṇḍavidhir balam 05,034.072c śuśrūṣā tu balaṃ strīṇāṃ kṣamā guṇavatāṃ balam 05,034.073a vāksaṃyamo hi nṛpate suduṣkaratamo mataḥ 05,034.073c arthavac ca vicitraṃ ca na śakyaṃ bahu bhāṣitum 05,034.074a abhyāvahati kalyāṇaṃ vividhā vāk subhāṣitā 05,034.074c saiva durbhāṣitā rājann anarthāyopapadyate 05,034.075a saṃrohati śarair viddhaṃ vanaṃ paraśunā hatam 05,034.075c vācā duruktaṃ bībhatsaṃ na saṃrohati vākkṣatam 05,034.076a karṇinālīkanārācā nirharanti śarīrataḥ 05,034.076c vākśalyas tu na nirhartuṃ śakyo hṛdiśayo hi saḥ 05,034.077a vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni 05,034.077c parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu 05,034.078a yasmai devāḥ prayacchanti puruṣāya parābhavam 05,034.078c buddhiṃ tasyāpakarṣanti so 'pācīnāni paśyati 05,034.079a buddhau kaluṣabhūtāyāṃ vināśe pratyupasthite 05,034.079c anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati 05,034.079d*0192_01 na devā yaṣṭim ādāya rakṣanti paśupālavat 05,034.079d*0192_02 yaṃ hi rakṣitum icchanti buddhyā saṃyojayanti tam 05,034.080a seyaṃ buddhiḥ parītā te putrāṇāṃ tava bhārata 05,034.080c pāṇḍavānāṃ virodhena na cainām avabudhyase 05,034.081a rājā lakṣaṇasaṃpannas trailokyasyāpi yo bhavet 05,034.081c śiṣyas te śāsitā so 'stu dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiraḥ 05,034.082a atīva sarvān putrāṃs te bhāgadheyapuraskṛtaḥ 05,034.082c tejasā prajñayā caiva yukto dharmārthatattvavit 05,034.083a ānṛśaṃsyād anukrośād yo 'sau dharmabhṛtāṃ varaḥ 05,034.083c gauravāt tava rājendra bahūn kleśāṃs titikṣati 05,035.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,035.001a brūhi bhūyo mahābuddhe dharmārthasahitaṃ vacaḥ 05,035.001c śṛṇvato nāsti me tṛptir vicitrāṇīha bhāṣase 05,035.002 vidura uvāca 05,035.002a sarvatīrtheṣu vā snānaṃ sarvabhūteṣu cārjavam 05,035.002c ubhe ete same syātām ārjavaṃ vā viśiṣyate 05,035.003a ārjavaṃ pratipadyasva putreṣu satataṃ vibho 05,035.003c iha kīrtiṃ parāṃ prāpya pretya svargam avāpsyasi 05,035.004a yāvat kīrtir manuṣyasya puṇyā lokeṣu gīyate 05,035.004c tāvat sa puruṣavyāghra svargaloke mahīyate 05,035.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam 05,035.005c virocanasya saṃvādaṃ keśinyarthe sudhanvanā 05,035.005d*0193_01 svayaṃvare sthitā kanyā keśinī nāma nāmataḥ 05,035.005d*0193_02 rūpeṇāpratimā rājan viśiṣṭapatikāmyayā 05,035.005d*0193_03 virocano 'tha daiteyas tadā tatrājagāma ha 05,035.005d*0193_04 prāptum icchaṃs tatas tatra daityendraṃ prāha keśinī 05,035.006 keśiny uvāca 05,035.006a kiṃ brāhmaṇāḥ svic chreyāṃso ditijāḥ svid virocana 05,035.006c atha kena sma paryaṅkaṃ sudhanvā nādhirohati 05,035.007 virocana uvāca 05,035.007a prājāpatyā hi vai śreṣṭhā vayaṃ keśini sattamāḥ 05,035.007c asmākaṃ khalv ime lokāḥ ke devāḥ ke dvijātayaḥ 05,035.008 keśiny uvāca 05,035.008a ihaivāssva pratīkṣāva upasthāne virocana 05,035.008c sudhanvā prātar āgantā paśyeyaṃ vāṃ samāgatau 05,035.009 virocana uvāca 05,035.009a tathā bhadre kariṣyāmi yathā tvaṃ bhīru bhāṣase 05,035.009c sudhanvānaṃ ca māṃ caiva prātar draṣṭāsi saṃgatau 05,035.009d*0194_01 atītāyāṃ ca śarvaryām udite sūryamaṇḍale 05,035.009d*0195_01 athājagāma taṃ deśaṃ sudhanvā rājasattama 05,035.009d*0196_01 virocano yatra vibho keśinyā sahitaḥ sthitaḥ 05,035.009d*0197_01 sudhanvā ca samāgacchat prāhlādiṃ keśinīṃ tathā 05,035.009d*0197_02 samāgataṃ dvijaṃ dṛṣṭvā keśinī bharatarṣabha 05,035.009d*0197_03 pratyutthāyāsanaṃ tasmai pādyam arghyaṃ dadau punaḥ 05,035.009d*0198_01 etasminn antare tatra sudhanvā pratyadṛśyata 05,035.009d*0198_02 iti hovāca vacanaṃ virocanam anuttamam 05,035.010 sudhanvovāca 05,035.010a anvālabhe hiraṇmayaṃ prāhrāde 'haṃ tavāsanam 05,035.010c ekatvam upasaṃpanno na tv āseyaṃ tvayā saha 05,035.011 virocana uvāca 05,035.011a anvāharantu phalakaṃ kūrcaṃ vāpy atha vā bṛsīm 05,035.011b*0199_01 na matto hy adhiko 'si tvaṃ guṇato janmato 'pi vā 05,035.011c sudhanvan na tvam arho 'si mayā saha samāsanam 05,035.012 sudhanvovāca 05,035.012*0200_01 pitāputrau sahāsītāṃ dvau viprau dvau ca pārthivau 05,035.012*0200_02 dvau caiva vaiśyau śūdrau ca na tv anyāv itaretaraṃ 05,035.012a pitāpi te samāsīnam upāsītaiva mām adhaḥ 05,035.012c bālaḥ sukhaidhito gehe na tvaṃ kiṃ cana budhyase 05,035.013 virocana uvāca 05,035.013a hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca yad vittam asureṣu naḥ 05,035.013c sudhanvan vipaṇe tena praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ 05,035.014 sudhanvovāca 05,035.014a hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca tavaivāstu virocana 05,035.014c prāṇayos tu paṇaṃ kṛtvā praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ 05,035.015 virocana uvāca 05,035.015a āvāṃ kutra gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte 05,035.015c na hi deveṣv ahaṃ sthātā na manuṣyeṣu karhi cit 05,035.016 sudhanvovāca 05,035.016a pitaraṃ te gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte 05,035.016c putrasyāpi sa hetor hi prahrādo nānṛtaṃ vadet 05,035.016d*0201_00 vidura uvāca 05,035.016d*0201_01 evaṃ kṛtapaṇau kruddhau tatrābhijagmatus tadā 05,035.016d*0201_02 virocanasudhanvānau prahrādo yatra tiṣṭhati 05,035.016d*0202_01 ity uktvā jagmatus tau tu prahrādasya gṛhaṃ prati 05,035.016d*0202_02 gatvā taṃ dadṛśus tatra daityānām īśvaraṃ tadā 05,035.016d*0202_03 tāv āgatāv abhiprekṣya prahrādo vismitas tadā 05,035.016d*0202_04 papracchāgamane hetuṃ ubhayor ditijas tataḥ 05,035.017 prahrāda uvāca 05,035.017a imau tau saṃpradṛśyete yābhyāṃ na caritaṃ saha 05,035.017c āśīviṣāv iva kruddhāv ekamārgam ihāgatau 05,035.018a kiṃ vai sahaiva carato na purā carataḥ saha 05,035.018b*0203_01 tat tvāṃ sudhanvan pṛcchāmi mā pṛṣṭam anṛtaṃ vadīḥ 05,035.018c virocanaitat pṛcchāmi kiṃ te sakhyaṃ sudhanvanā 05,035.019 virocana uvāca 05,035.019a na me sudhanvanā sakhyaṃ prāṇayor vipaṇāvahe 05,035.019c prahrāda tat tvāṃ pṛcchāmi mā praśnam anṛtaṃ vadīḥ 05,035.019d*0204_00 prahlādaḥ 05,035.019d*0204_01 na kalmāṣo na kapilo na kṛṣṇo na ca lohitaḥ 05,035.019d*0204_02 sudhanvā 05,035.019d*0204_02 aṇīyān kṣuradhārāyāḥ ko dharmaṃ vaktum arhati 05,035.019d*0204_03 yad yat tattvaṃ vakṣyasi tvaṃ yadi vā nāpi vakṣyasi 05,035.019d*0204_04 prahlāda praśnam anaghaṃ mūrdhnā te viphaliṣyati 05,035.020 prahrāda uvāca 05,035.020a udakaṃ madhuparkaṃ cāpy ānayantu sudhanvane 05,035.020c brahmann abhyarcanīyo 'si śvetā gauḥ pīvarīkṛtā 05,035.021 sudhanvovāca 05,035.021a udakaṃ madhuparkaṃ ca patha evārpitaṃ mama 05,035.021c prahrāda tvaṃ tu nau praśnaṃ tathyaṃ prabrūhi pṛcchatoḥ 05,035.021d*0205_01 kiṃ brāhmaṇāḥ svic chreyāṃsa utāho svid virocanaḥ 05,035.021d*0206_01 satyaṃ prabrūhi daityendra satyaṃ hi paramaṃ tapaḥ 05,035.022 prahrāda uvāca 05,035.022a putro vānyo bhavān brahman sākṣye caiva bhavet sthitaḥ 05,035.022c tayor vivadatoḥ praśnaṃ katham asmadvidho vadet 05,035.022d*0207_00 viduraḥ 05,035.022d*0207_01 ādityena sahāyāntaṃ prahlādo haṃsam abravīt 05,035.022d*0207_02 prahlādaḥ 05,035.022d*0207_02 dhṛtarāṣṭraṃ mahāprājñaṃ sarvajñaṃ priyadarśanam 05,035.022d*0207_03 putravān yo bhaved brahman sākṣye cāpi bhavet sthitaḥ 05,035.022d*0207_04 tayor vivadator haṃsa kathaṃ dharmaḥ pravartate 05,035.022d*0208_00 sudhanvovāca 05,035.022d*0208_01 gāṃ pradadyās tv aurasāya yad vānyat syāt priyaṃ dhanam 05,035.022d*0208_02 dvayor vivadatos tathyaṃ vācyaṃ ca matimaṃs tvayā 05,035.023a atha yo naiva prabrūyāt satyaṃ vā yadi vānṛtam 05,035.023c etat sudhanvan pṛcchāmi durvivaktā sma kiṃ vaset 05,035.023d*0209_00 haṃsaḥ 05,035.023d*0209_01 pṛṣṭo dharmaṃ na vibrūyād gokarṇaśithilaṃ caran 05,035.023d*0209_02 dharmād bhraśyati rājaṃs tu nāsya loko 'sti na prajāḥ 05,035.023d*0209_03 dharma etān saṃrujati yathā nady anukūlajān 05,035.023d*0209_04 ye dharmam anupaśyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate 05,035.023d*0209_05 śreṣṭho 'rdhaṃ tu haret tatra bhavet pādaś ca kartari 05,035.023d*0209_06 pādas teṣu sabhāsatsu yatra nindyo na nindyate 05,035.023d*0209_07 anenā bhavati śreṣṭho mucyante ca sabhāsadaḥ 05,035.023d*0209_08 kartāram eno gacchec ca nindyo yatra hi nindyate 05,035.023d*0209_08 prahlādaḥ 05,035.023d*0209_09 mohād vā caiva kāmād vā mithyāvādaṃ yadi bruvan 05,035.023d*0209_10 dhṛtarāṣṭra tvāṃ pṛcchāmi durvivaktā tu kāṃ vaset 05,035.024 sudhanvovāca 05,035.024a yāṃ rātrim adhivinnā strī yāṃ caivākṣaparājitaḥ 05,035.024c yāṃ ca bhārābhitaptāṅgo durvivaktā sma tāṃ vaset 05,035.025a nagare pratiruddhaḥ san bahirdvāre bubhukṣitaḥ 05,035.025c amitrān bhūyasaḥ paśyan durvivaktā sma tāṃ vaset 05,035.025d*0210_01 yāṃ ca rātrim abhidrugdho yāṃ ca mitre priye mṛte 05,035.025d*0210_02 sarvasvena ca yo hīno durvivaktā tu tāṃ vaset 05,035.026a pañca paśvanṛte hanti daśa hanti gavānṛte 05,035.026c śatam aśvānṛte hanti sahasraṃ puruṣānṛte 05,035.027a hanti jātān ajātāṃś ca hiraṇyārthe 'nṛtaṃ vadan 05,035.027c sarvaṃ bhūmyanṛte hanti mā sma bhūmyanṛtaṃ vadīḥ 05,035.028 prahrāda uvāca 05,035.028a mattaḥ śreyān aṅgirā vai sudhanvā tvad virocana 05,035.028c mātāsya śreyasī mātus tasmāt tvaṃ tena vai jitaḥ 05,035.029a virocana sudhanvāyaṃ prāṇānām īśvaras tava 05,035.029c sudhanvan punar icchāmi tvayā dattaṃ virocanam 05,035.030 sudhanvovāca 05,035.030a yad dharmam avṛṇīthās tvaṃ na kāmād anṛtaṃ vadīḥ 05,035.030c punar dadāmi te tasmāt putraṃ prahrāda durlabham 05,035.031a eṣa prahrāda putras te mayā datto virocanaḥ 05,035.031c pādaprakṣālanaṃ kuryāt kumāryāḥ saṃnidhau mama 05,035.032 vidura uvāca 05,035.032a tasmād rājendra bhūmyarthe nānṛtaṃ vaktum arhasi 05,035.032c mā gamaḥ sasutāmātyo 'tyayaṃ putrān anubhraman 05,035.033a na devā yaṣṭim ādāya rakṣanti paśupālavat 05,035.033c yaṃ tu rakṣitum icchanti buddhyā saṃvibhajanti tam 05,035.034a yathā yathā hi puruṣaḥ kalyāṇe kurute manaḥ 05,035.034c tathā tathāsya sarvārthāḥ sidhyante nātra saṃśayaḥ 05,035.035a na chandāṃsi vṛjināt tārayanti; māyāvinaṃ māyayā vartamānam 05,035.035c nīḍaṃ śakuntā iva jātapakṣāś; chandāṃsy enaṃ prajahaty antakāle 05,035.036a mattāpānaṃ kalahaṃ pūgavairaṃ; bhāryāpatyor antaraṃ jñātibhedam 05,035.036c rājadviṣṭaṃ strīpumāṃsor vivādaṃ; varjyāny āhur yaś ca panthāḥ praduṣṭaḥ 05,035.037a sāmudrikaṃ vaṇijaṃ corapūrvaṃ; śalākadhūrtaṃ ca cikitsakaṃ ca 05,035.037c ariṃ ca mitraṃ ca kuśīlavaṃ ca; naitān sākṣyeṣv adhikurvīta sapta 05,035.038a mānāgnihotram uta mānamaunaṃ; mānenādhītam uta mānayajñaḥ 05,035.038c etāni catvāry abhayaṃkarāṇi; bhayaṃ prayacchanty ayathākṛtāni 05,035.039a agāradāhī garadaḥ kuṇḍāśī somavikrayī 05,035.039c parvakāraś ca sūcī ca mitradhruk pāradārikaḥ 05,035.040a bhrūṇahā gurutalpī ca yaś ca syāt pānapo dvijaḥ 05,035.040c atitīkṣṇaś ca kākaś ca nāstiko vedanindakaḥ 05,035.041a sruvapragrahaṇo vrātyaḥ kīnāśaś cārthavān api 05,035.041c rakṣety uktaś ca yo hiṃsyāt sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ 05,035.042a tṛṇolkayā jñāyate jātarūpaṃ; yuge bhadro vyavahāreṇa sādhuḥ 05,035.042c śūro bhayeṣv arthakṛcchreṣu dhīraḥ; kṛcchrāsv āpatsu suhṛdaś cārayaś ca 05,035.043a jarā rūpaṃ harati hi dhairyam āśā; mṛtyuḥ prāṇān dharmacaryām asūyā 05,035.043c krodhaḥ śriyaṃ śīlam anāryasevā; hriyaṃ kāmaḥ sarvam evābhimānaḥ 05,035.043d*0211_01 na krodhino 'rtho na nṛśaṃsasya mitraṃ 05,035.043d*0211_02 krūrasya na strī sukhino na vidyā 05,035.043d*0211_03 na kāmino hrīr alasasya kośaḥ 05,035.043d*0211_04 sarvaṃ tu na syād anavasthitasya 05,035.044a śrīr maṅgalāt prabhavati prāgalbhyāt saṃpravardhate 05,035.044c dākṣyāt tu kurute mūlaṃ saṃyamāt pratitiṣṭhati 05,035.045a aṣṭau guṇāḥ puruṣaṃ dīpayanti; prajñā ca kaulyaṃ ca damaḥ śrutaṃ ca 05,035.045c parākramaś cābahubhāṣitā ca; dānaṃ yathāśakti kṛtajñatā ca 05,035.046a etān guṇāṃs tāta mahānubhāvān; eko guṇaḥ saṃśrayate prasahya 05,035.046c rājā yadā satkurute manuṣyaṃ; sarvān guṇān eṣa guṇo 'tibhāti 05,035.047a aṣṭau nṛpemāni manuṣyaloke; svargasya lokasya nidarśanāni 05,035.047c catvāry eṣām anvavetāni sadbhiś; catvāry eṣām anvavayanti santaḥ 05,035.048a yajño dānam adhyayanaṃ tapaś ca; catvāry etāny anvavetāni sadbhiḥ 05,035.048c damaḥ satyam ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; catvāry etāny anvavayanti santaḥ 05,035.048d*0212_01 ijyādhyayanadānāni tapaḥ satyaṃ kṣamā ghṛṇā 05,035.048d*0212_02 alobha iti mārgo 'yaṃ dharmasyāṣṭavidhaḥ smṛtaḥ 05,035.048d*0213_01 tatra pūrvacaturvargo dambhārtham api sevyate 05,035.048d*0213_02 uttaras tu caturvargo nāmahātmasu tiṣṭhati 05,035.049a na sā sabhā yatra na santi vṛddhā; na te vṛddhā ye na vadanti dharmam 05,035.049c nāsau dharmo yatra na satyam asti; na tat satyaṃ yac chalenānuviddham 05,035.050a satyaṃ rūpaṃ śrutaṃ vidyā kaulyaṃ śīlaṃ balaṃ dhanam 05,035.050c śauryaṃ ca citrabhāṣyaṃ ca daśa saṃsargayonayaḥ 05,035.050d*0214_01 atha yo naiva vibrūyān na satyaṃ nānṛtaṃ vadet 05,035.050d*0214_02 ye dharmam abhyasūyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate 05,035.050d*0214_03 śreṣṭhaḥ pādaṃ haret tatra bhavet pādaś ca kartari 05,035.050d*0214_04 pādas teṣu sabhāsatsu yatra nindyo na nindyate 05,035.050d*0214_05 anenāḥ śreṣṭho bhavati pramucyante sabhāsadaḥ 05,035.050d*0214_06 eno gacchati kartāraṃ nindārho yatra nindyate 05,035.051a pāpaṃ kurvan pāpakīrtiḥ pāpam evāśnute phalam 05,035.051c puṇyaṃ kurvan puṇyakīrtiḥ puṇyam evāśnute phalam 05,035.051d*0215_01 tasmāt pāpaṃ na kurvīta puruṣaḥ śaṃsitavrataḥ 05,035.052a pāpaṃ prajñāṃ nāśayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ 05,035.052c naṣṭaprajñaḥ pāpam eva nityam ārabhate naraḥ 05,035.053a puṇyaṃ prajñāṃ vardhayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ 05,035.053c vṛddhaprajñaḥ puṇyam eva nityam ārabhate naraḥ 05,035.053d*0216_01 puṇyaṃ kurvan puṇyakīrtiḥ puṇyaṃ sthānaṃ sma gacchati 05,035.053d*0217_01 tasmāt puṇyaṃ niṣeveta puruṣaḥ susamāhitaḥ 05,035.054a asūyako dandaśūko niṣṭhuro vairakṛn naraḥ 05,035.054c sa kṛcchraṃ mahad āpnoti nacirāt pāpam ācaran 05,035.055a anasūyaḥ kṛtaprajñaḥ śobhanāny ācaran sadā 05,035.055b*0218_01 pūjāṃ ca mahatīṃ prāpya sa sarvatra virocate 05,035.055c akṛcchrāt sukham āpnoti sarvatra ca virājate 05,035.056a prajñām evāgamayati yaḥ prājñebhyaḥ sa paṇḍitaḥ 05,035.056c prājño hy avāpya dharmārthau śaknoti sukham edhitum 05,035.057a divasenaiva tat kuryād yena rātrau sukhaṃ vaset 05,035.057c aṣṭamāsena tat kuryād yena varṣāḥ sukhaṃ vaset 05,035.058a pūrve vayasi tat kuryād yena vṛddhaḥ sukhaṃ vaset 05,035.058c yāvajjīvena tat kuryād yena pretya sukhaṃ vaset 05,035.059a jīrṇam annaṃ praśaṃsanti bhāryāṃ ca gatayauvanām 05,035.059c śūraṃ vigatasaṃgrāmaṃ gatapāraṃ tapasvinam 05,035.060a dhanenādharmalabdhena yac chidram apidhīyate 05,035.060c asaṃvṛtaṃ tad bhavati tato 'nyad avadīryate 05,035.061a gurur ātmavatāṃ śāstā śāstā rājā durātmanām 05,035.061c atha pracchannapāpānāṃ śāstā vaivasvato yamaḥ 05,035.062a ṛṣīṇāṃ ca nadīnāṃ ca kulānāṃ ca mahātmanām 05,035.062c prabhavo nādhigantavyaḥ strīṇāṃ duścaritasya ca 05,035.063a dvijātipūjābhirato dātā jñātiṣu cārjavī 05,035.063c kṣatriyaḥ svargabhāg rājaṃś ciraṃ pālayate mahīm 05,035.064a suvarṇapuṣpāṃ pṛthivīṃ cinvanti puruṣās trayaḥ 05,035.064c śūraś ca kṛtavidyaś ca yaś ca jānāti sevitum 05,035.065a buddhiśreṣṭhāni karmāṇi bāhumadhyāni bhārata 05,035.065c tāni jaṅghājaghanyāni bhārapratyavarāṇi ca 05,035.066a duryodhane ca śakunau mūḍhe duḥśāsane tathā 05,035.066c karṇe caiśvaryam ādhāya kathaṃ tvaṃ bhūtim icchasi 05,035.067a sarvair guṇair upetāś ca pāṇḍavā bharatarṣabha 05,035.067c pitṛvat tvayi vartante teṣu vartasva putravat 05,036.001 vidura uvāca 05,036.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam 05,036.001c ātreyasya ca saṃvādaṃ sādhyānāṃ ceti naḥ śrutam 05,036.002a carantaṃ haṃsarūpeṇa maharṣiṃ saṃśitavratam 05,036.002c sādhyā devā mahāprājñaṃ paryapṛcchanta vai purā 05,036.003a sādhyā devā vayam asmo maharṣe; dṛṣṭvā bhavantaṃ na śaknumo 'numātum 05,036.003c śrutena dhīro buddhimāṃs tvaṃ mato naḥ; kāvyāṃ vācaṃ vaktum arhasy udārām 05,036.004 haṃsa uvāca 05,036.004a etat kāryam amarāḥ saṃśrutaṃ me; dhṛtiḥ śamaḥ satyadharmānuvṛttiḥ 05,036.004c granthiṃ vinīya hṛdayasya sarvaṃ; priyāpriye cātmavaśaṃ nayīta 05,036.005a ākruśyamāno nākrośen manyur eva titikṣitaḥ 05,036.005b*0219_01 punāti hy ātmanātmānaṃ sukṛtaṃ cāsya vindati 05,036.005c ākroṣṭāraṃ nirdahati sukṛtaṃ cāsya vindati 05,036.006a nākrośī syān nāvamānī parasya; mitradrohī nota nīcopasevī 05,036.006c na cātimānī na ca hīnavṛtto; rūkṣāṃ vācaṃ ruśatīṃ varjayīta 05,036.007a marmāṇy asthīni hṛdayaṃ tathāsūn; ghorā vāco nirdahantīha puṃsām 05,036.007c tasmād vācaṃ ruśatīṃ rūkṣarūpāṃ; dharmārāmo nityaśo varjayīta 05,036.008a aruṃtudaṃ paruṣaṃ rūkṣavācaṃ; vākkaṇṭakair vitudantaṃ manuṣyān 05,036.008c vidyād alakṣmīkatamaṃ janānāṃ; mukhe nibaddhāṃ nirṛtiṃ vahantam 05,036.009a paraś ced enam adhividhyeta bāṇair; bhṛśaṃ sutīkṣṇair analārkadīptaiḥ 05,036.009c viricyamāno 'py atiricyamāno; vidyāt kaviḥ sukṛtaṃ me dadhāti 05,036.010a yadi santaṃ sevate yady asantaṃ; tapasvinaṃ yadi vā stenam eva 05,036.010c vāso yathā raṅgavaśaṃ prayāti; tathā sa teṣāṃ vaśam abhyupaiti 05,036.011a vādaṃ tu yo na pravaden na vādayed; yo nāhataḥ pratihanyān na ghātayet 05,036.011c yo hantukāmasya na pāpam icchet; tasmai devāḥ spṛhayanty āgatāya 05,036.012a avyāhṛtaṃ vyāhṛtāc chreya āhuḥ; satyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tad dvitīyam 05,036.012c priyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tat tṛtīyaṃ; dharmyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tac caturtham 05,036.013a yādṛśaiḥ saṃvivadate yādṛśāṃś copasevate 05,036.013c yādṛg icchec ca bhavituṃ tādṛg bhavati pūruṣaḥ 05,036.014a yato yato nivartate tatas tato vimucyate 05,036.014c nivartanād dhi sarvato na vetti duḥkham aṇv api 05,036.015a na jīyate nota jigīṣate 'nyān; na vairakṛc cāpratighātakaś ca 05,036.015c nindāpraśaṃsāsu samasvabhāvo; na śocate hṛṣyati naiva cāyam 05,036.016a bhāvam icchati sarvasya nābhāve kurute matim 05,036.016c satyavādī mṛdur dānto yaḥ sa uttamapūruṣaḥ 05,036.017a nānarthakaṃ sāntvayati pratijñāya dadāti ca 05,036.017c rāddhāparāddhe jānāti yaḥ sa madhyamapūruṣaḥ 05,036.018a duḥśāsanas tūpahantā na śāstā; nāvartate manyuvaśāt kṛtaghnaḥ 05,036.018c na kasya cin mitram atho durātmā; kalāś caitā adhamasyeha puṃsaḥ 05,036.019a na śraddadhāti kalyāṇaṃ parebhyo 'py ātmaśaṅkitaḥ 05,036.019c nirākaroti mitrāṇi yo vai so 'dhamapūruṣaḥ 05,036.020a uttamān eva seveta prāpte kāle tu madhyamān 05,036.020c adhamāṃs tu na seveta ya icchec chreya ātmanaḥ 05,036.021a prāpnoti vai vittam asadbalena; nityotthānāt prajñayā pauruṣeṇa 05,036.021c na tv eva samyag labhate praśaṃsāṃ; na vṛttam āpnoti mahākulānām 05,036.022 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,036.022a mahākulānāṃ spṛhayanti devā; dharmārthavṛddhāś ca bahuśrutāś ca 05,036.022c pṛcchāmi tvāṃ vidura praśnam etaṃ; bhavanti vai kāni mahākulāni 05,036.023 vidura uvāca 05,036.023a tapo damo brahmavit tvaṃ vitānāḥ; puṇyā vivāhāḥ satatānnadānam 05,036.023c yeṣv evaite sapta guṇā bhavanti; samyag vṛttās tāni mahākulāni 05,036.024a yeṣāṃ na vṛttaṃ vyathate na yonir; vṛttaprasādena caranti dharmam 05,036.024c ye kīrtim icchanti kule viśiṣṭāṃ; tyaktānṛtās tāni mahākulāni 05,036.025a anijyayāvivāhaiś ca vedasyotsādanena ca 05,036.025c kulāny akulatāṃ yānti dharmasyātikrameṇa ca 05,036.026a devadravyavināśena brahmasvaharaṇena ca 05,036.026c kulāny akulatāṃ yānti brāhmaṇātikrameṇa ca 05,036.027a brāhmaṇānāṃ paribhavāt parivādāc ca bhārata 05,036.027c kulāny akulatāṃ yānti nyāsāpaharaṇena ca 05,036.028a kulāni samupetāni gobhiḥ puruṣato 'śvataḥ 05,036.028c kulasaṃkhyāṃ na gacchanti yāni hīnāni vṛttataḥ 05,036.029a vṛttatas tv avihīnāni kulāny alpadhanāny api 05,036.029c kulasaṃkhyāṃ tu gacchanti karṣanti ca mahad yaśaḥ 05,036.029d*0220_01 vṛttaṃ yatnena saṃrakṣed vittam eti ca yāti ca 05,036.029d*0220_02 akṣīṇo vittataḥ kṣīṇo vṛttatas tu hato hataḥ 05,036.029d*0220_03 gobhiḥ paśubhir aśvaiś ca kṛṣyā ca susamṛddhayā 05,036.029d*0220_04 kulāni na prarohanti yāni hīnāni vṛttataḥ 05,036.030a mā naḥ kule vairakṛt kaś cid astu; rājāmātyo mā parasvāpahārī 05,036.030c mitradrohī naikṛtiko 'nṛtī vā; pūrvāśī vā pitṛdevātithibhyaḥ 05,036.031a yaś ca no brāhmaṇaṃ hanyād yaś ca no brāhmaṇān dviṣet 05,036.031c na naḥ sa samitiṃ gacched yaś ca no nirvapet kṛṣim 05,036.032a tṛṇāni bhūmir udakaṃ vāk caturthī ca sūnṛtā 05,036.032c satām etāni geheṣu nocchidyante kadā cana 05,036.033a śraddhayā parayā rājann upanītāni satkṛtim 05,036.033c pravṛttāni mahāprājña dharmiṇāṃ puṇyakarmaṇām 05,036.034a sūkṣmo 'pi bhāraṃ nṛpate syandano vai; śakto voḍhuṃ na tathānye mahījāḥ 05,036.034c evaṃ yuktā bhārasahā bhavanti; mahākulīnā na tathānye manuṣyāḥ 05,036.035a na tan mitraṃ yasya kopād bibheti; yad vā mitraṃ śaṅkitenopacaryam 05,036.035c yasmin mitre pitarīvāśvasīta; tad vai mitraṃ saṃgatānītarāṇi 05,036.036a yadi ced apy asaṃbandho mitrabhāvena vartate 05,036.036c sa eva bandhus tan mitraṃ sā gatis tatparāyaṇam 05,036.037a calacittasya vai puṃso vṛddhān anupasevataḥ 05,036.037c pāriplavamater nityam adhruvo mitrasaṃgrahaḥ 05,036.038a calacittam anātmānam indriyāṇāṃ vaśānugam 05,036.038c arthāḥ samativartante haṃsāḥ śuṣkaṃ saro yathā 05,036.039a akasmād eva kupyanti prasīdanty animittataḥ 05,036.039c śīlam etad asādhūnām abhraṃ pāriplavaṃ yathā 05,036.040a satkṛtāś ca kṛtārthāś ca mitrāṇāṃ na bhavanti ye 05,036.040c tān mṛtān api kravyādāḥ kṛtaghnān nopabhuñjate 05,036.041a arthayed eva mitrāṇi sati vāsati vā dhane 05,036.041c nānarthayan vijānāti mitrāṇāṃ sāraphalgutām 05,036.042a saṃtāpād bhraśyate rūpaṃ saṃtāpād bhraśyate balam 05,036.042c saṃtāpād bhraśyate jñānaṃ saṃtāpād vyādhim ṛcchati 05,036.043a anavāpyaṃ ca śokena śarīraṃ copatapyate 05,036.043c amitrāś ca prahṛṣyanti mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ 05,036.044a punar naro mriyate jāyate ca; punar naro hīyate vardhate punaḥ 05,036.044c punar naro yācati yācyate ca; punar naraḥ śocati śocyate punaḥ 05,036.045a sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca bhavābhavau ca; lābhālābhau maraṇaṃ jīvitaṃ ca 05,036.045c paryāyaśaḥ sarvam iha spṛśanti; tasmād dhīro naiva hṛṣyen na śocet 05,036.046a calāni hīmāni ṣaḍindriyāṇi; teṣāṃ yad yad vartate yatra yatra 05,036.046c tatas tataḥ sravate buddhir asya; chidrodakumbhād iva nityam ambhaḥ 05,036.047 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,036.047a tanur ucchaḥ śikhī rājā mithyopacarito mayā 05,036.047c mandānāṃ mama putrāṇāṃ yuddhenāntaṃ kariṣyati 05,036.048a nityodvignam idaṃ sarvaṃ nityodvignam idaṃ manaḥ 05,036.048c yat tat padam anudvignaṃ tan me vada mahāmate 05,036.049 vidura uvāca 05,036.049a nānyatra vidyātapasor nānyatrendriyanigrahāt 05,036.049c nānyatra lobhasaṃtyāgāc chāntiṃ paśyāmi te 'nagha 05,036.050a buddhyā bhayaṃ praṇudati tapasā vindate mahat 05,036.050c guruśuśrūṣayā jñānaṃ śāntiṃ tyāgena vindati 05,036.051a anāśritā dānapuṇyaṃ vedapuṇyam anāśritāḥ 05,036.051c rāgadveṣavinirmuktā vicarantīha mokṣiṇaḥ 05,036.052a svadhītasya suyuddhasya sukṛtasya ca karmaṇaḥ 05,036.052c tapasaś ca sutaptasya tasyānte sukham edhate 05,036.053a svāstīrṇāni śayanāni prapannā; na vai bhinnā jātu nidrāṃ labhante 05,036.053c na strīṣu rājan ratim āpnuvanti; na māgadhaiḥ stūyamānā na sūtaiḥ 05,036.054a na vai bhinnā jātu caranti dharmaṃ; na vai sukhaṃ prāpnuvantīha bhinnāḥ 05,036.054c na vai bhinnā gauravaṃ mānayanti; na vai bhinnāḥ praśamaṃ rocayanti 05,036.055a na vai teṣāṃ svadate pathyam uktaṃ; yogakṣemaṃ kalpate nota teṣām 05,036.055c bhinnānāṃ vai manujendra parāyaṇaṃ; na vidyate kiṃ cid anyad vināśāt 05,036.056a saṃbhāvyaṃ goṣu saṃpannaṃ saṃbhāvyaṃ brāhmaṇe tapaḥ 05,036.056c saṃbhāvyaṃ strīṣu cāpalyaṃ saṃbhāvyaṃ jñātito bhayam 05,036.057a tantavo 'py āyatā nityaṃ tantavo bahulāḥ samāḥ 05,036.057c bahūn bahutvād āyāsān sahantīty upamā satām 05,036.058a dhūmāyante vyapetāni jvalanti sahitāni ca 05,036.058c dhṛtarāṣṭrolmukānīva jñātayo bharatarṣabha 05,036.059a brāhmaṇeṣu ca ye śūrāḥ strīṣu jñātiṣu goṣu ca 05,036.059c vṛntād iva phalaṃ pakvaṃ dhṛtarāṣṭra patanti te 05,036.060a mahān apy ekajo vṛkṣo balavān supratiṣṭhitaḥ 05,036.060c prasahya eva vātena śākhāskandhaṃ vimarditum 05,036.061a atha ye sahitā vṛkṣāḥ saṃghaśaḥ supratiṣṭhitāḥ 05,036.061c te hi śīghratamān vātān sahante 'nyonyasaṃśrayāt 05,036.062a evaṃ manuṣyam apy ekaṃ guṇair api samanvitam 05,036.062c śakyaṃ dviṣanto manyante vāyur drumam ivaikajam 05,036.063a anyonyasamupaṣṭambhād anyonyāpāśrayeṇa ca 05,036.063c jñātayaḥ saṃpravardhante sarasīvotpalāny uta 05,036.064a avadhyā brāhmaṇā gāvaḥ striyo bālāś ca jñātayaḥ 05,036.064c yeṣāṃ cānnāni bhuñjīta ye ca syuḥ śaraṇāgatāḥ 05,036.064d*0221_01 mahaty apy aparādhe 'pi teṣāṃ daṇḍo visarjanam 05,036.065a na manuṣye guṇaḥ kaś cid anyo dhanavatām api 05,036.065c anāturatvād bhadraṃ te mṛtakalpā hi rogiṇaḥ 05,036.066a avyādhijaṃ kaṭukaṃ śīrṣarogaṃ; pāpānubandhaṃ paruṣaṃ tīkṣṇam ugram 05,036.066c satāṃ peyaṃ yan na pibanty asanto; manyuṃ mahārāja piba praśāmya 05,036.067a rogārditā na phalāny ādriyante; na vai labhante viṣayeṣu tattvam 05,036.067c duḥkhopetā rogiṇo nityam eva; na budhyante dhanabhogān na saukhyam 05,036.068a purā hy ukto nākaros tvaṃ vaco me; dyūte jitāṃ draupadīṃ prekṣya rājan 05,036.068c duryodhanaṃ vārayety akṣavatyāṃ; kitavatvaṃ paṇḍitā varjayanti 05,036.069a na tad balaṃ yan mṛdunā virudhyate; miśro dharmas tarasā sevitavyaḥ 05,036.069c pradhvaṃsinī krūrasamāhitā śrīr; mṛduprauḍhā gacchati putrapautrān 05,036.070a dhārtarāṣṭrāḥ pāṇḍavān pālayantu; pāṇḍoḥ sutās tava putrāṃś ca pāntu 05,036.070c ekārimitrāḥ kuravo hy ekamantrā; jīvantu rājan sukhinaḥ samṛddhāḥ 05,036.071a meḍhībhūtaḥ kauravāṇāṃ tvam adya; tvayy ādhīnaṃ kurukulam ājamīḍha 05,036.071c pārthān bālān vanavāsaprataptān; gopāyasva svaṃ yaśas tāta rakṣan 05,036.072a saṃdhatsva tvaṃ kauravān pāṇḍuputrair; mā te 'ntaraṃ ripavaḥ prārthayantu 05,036.072c satye sthitās te naradeva sarve; duryodhanaṃ sthāpaya tvaṃ narendra 05,037.001 vidura uvāca 05,037.001a saptadaśemān rājendra manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt 05,037.001c vaicitravīrya puruṣān ākāśaṃ muṣṭibhir ghnataḥ 05,037.002a tān evendrasya hi dhanur anāmyaṃ namato 'bravīt 05,037.002c atho marīcinaḥ pādān anāmyān namatas tathā 05,037.003a yaś cāśiṣyaṃ śāsati yaś ca kupyate; yaś cātivelaṃ bhajate dviṣantam 05,037.003c striyaś ca yo 'rakṣati bhadram astu te; yaś cāyācyaṃ yācati yaś ca katthate 05,037.004a yaś cābhijātaḥ prakaroty akāryaṃ; yaś cābalo balinā nityavairī 05,037.004c aśraddadhānāya ca yo bravīti; yaś cākāmyaṃ kāmayate narendra 05,037.005a vadhvā hāsaṃ śvaśuro yaś ca manyate; vadhvā vasann uta yo mānakāmaḥ 05,037.005c parakṣetre nirvapati yaś ca bījaṃ; striyaṃ ca yaḥ parivadate 'tivelam 05,037.006a yaś caiva labdhvā na smarāmīty uvāca; dattvā ca yaḥ katthati yācyamānaḥ 05,037.006c yaś cāsataḥ sāntvam upāsatīha; ete 'nuyānty anilaṃ pāśahastāḥ 05,037.007a yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ 05,037.007c māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhv ācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ 05,037.007d*0222_01 jarā rūpaṃ harati hi dhairyam āśā 05,037.007d*0222_02 mṛtyuḥ prāṇān dharmacaryām asūyā 05,037.007d*0222_03 kāmo hriyaṃ vṛttam anāryasevā 05,037.007d*0222_04 krodhaḥ śriyaṃ sarvam evābhimānaḥ 05,037.008 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,037.008a śatāyur uktaḥ puruṣaḥ sarvavedeṣu vai yadā 05,037.008c nāpnoty atha ca tat sarvam āyuḥ keneha hetunā 05,037.009 vidura uvāca 05,037.009a ativādo 'timānaś ca tathātyāgo narādhipa 05,037.009c krodhaś cātivivitsā ca mitradrohaś ca tāni ṣaṭ 05,037.010a eta evāsayas tīkṣṇāḥ kṛntanty āyūṃṣi dehinām 05,037.010c etāni mānavān ghnanti na mṛtyur bhadram astu te 05,037.011a viśvastasyaiti yo dārān yaś cāpi gurutalpagaḥ 05,037.011c vṛṣalīpatir dvijo yaś ca pānapaś caiva bhārata 05,037.011d*0223_01 ādeśakṛd vṛttihantā dvijānāṃ preṣakaś ca yaḥ 05,037.012a śaraṇāgatahā caiva sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ 05,037.012c etaiḥ sametya kartavyaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ 05,037.013a gṛhī vadānyo 'napaviddhavākyaḥ; śeṣānnabhoktāpy avihiṃsakaś ca 05,037.013c nānarthakṛt tyaktakaliḥ kṛtajñaḥ; satyo mṛduḥ svargam upaiti vidvān 05,037.014a sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ 05,037.014c apriyasya tu pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ 05,037.015a yo hi dharmaṃ vyapāśritya hitvā bhartuḥ priyāpriye 05,037.015c apriyāṇy āha pathyāni tena rājā sahāyavān 05,037.016a tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet 05,037.016c grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet 05,037.017a āpadarthaṃ dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api 05,037.017c ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api 05,037.017d*0224_01 dyūtam etat purākalpe dṛṣṭaṃ vairakaraṃ nṛṇām 05,037.017d*0224_02 tasmād dyūtaṃ na seveta hāsyārtham api buddhimān 05,037.018a uktaṃ mayā dyūtakāle 'pi rājan; naivaṃ yuktaṃ vacanaṃ prātipīya 05,037.018c tadauṣadhaṃ pathyam ivāturasya; na rocate tava vaicitravīrya 05,037.019a kākair imāṃś citrabarhān mayūrān; parājaiṣṭhāḥ pāṇḍavān dhārtarāṣṭraiḥ 05,037.019c hitvā siṃhān kroṣṭukān gūhamānaḥ; prāpte kāle śocitā tvaṃ narendra 05,037.020a yas tāta na krudhyati sarvakālaṃ; bhṛtyasya bhaktasya hite ratasya 05,037.020c tasmin bhṛtyā bhartari viśvasanti; na cainam āpatsu parityajanti 05,037.021a na bhṛtyānāṃ vṛttisaṃrodhanena; bāhyaṃ janaṃ saṃjighṛkṣed apūrvam 05,037.021c tyajanti hy enam ucitāvaruddhāḥ; snigdhā hy amātyāḥ parihīnabhogāḥ 05,037.022a kṛtyāni pūrvaṃ parisaṃkhyāya sarvāṇy; āyavyayāv anurūpāṃ ca vṛttim 05,037.022c saṃgṛhṇīyād anurūpān sahāyān; sahāyasādhyāni hi duṣkarāṇi 05,037.023a abhiprāyaṃ yo viditvā tu bhartuḥ; sarvāṇi kāryāṇi karoty atandrīḥ 05,037.023c vaktā hitānām anurakta āryaḥ; śaktijña ātmeva hi so 'nukampyaḥ 05,037.023d*0225_01 bāṇaḥ śākuniko mantrī ekākī stambhasevakaḥ 05,037.023d*0225_02 sadyorogī vivādī ca saptaitān sevakāṃs tyajet 05,037.024a vākyaṃ tu yo nādriyate 'nuśiṣṭaḥ; pratyāha yaś cāpi niyujyamānaḥ 05,037.024c prajñābhimānī pratikūlavādī; tyājyaḥ sa tādṛk tvarayaiva bhṛtyaḥ 05,037.025a astabdham aklībam adīrghasūtraṃ; sānukrośaṃ ślakṣṇam ahāryam anyaiḥ 05,037.025c arogajātīyam udāravākyaṃ; dūtaṃ vadanty aṣṭaguṇopapannam 05,037.026a na viśvāsāj jātu parasya gehaṃ; gacchen naraś cetayāno vikāle 05,037.026c na catvare niśi tiṣṭhen nigūḍho; na rājanyāṃ yoṣitaṃ prārthayīta 05,037.027a na nihnavaṃ satragatasya gacchet; saṃsṛṣṭamantrasya kusaṃgatasya 05,037.027c na ca brūyān nāśvasāmi tvayīti; sakāraṇaṃ vyapadeśaṃ tu kuryāt 05,037.028a ghṛṇī rājā puṃścalī rājabhṛtyaḥ; putro bhrātā vidhavā bālaputrā 05,037.028c senājīvī coddhṛtabhakta eva; vyavahāre vai varjanīyāḥ syur ete 05,037.029a guṇā daśa snānaśīlaṃ bhajante; balaṃ rūpaṃ svaravarṇapraśuddhiḥ 05,037.029c sparśaś ca gandhaś ca viśuddhatā ca; śrīḥ saukumāryaṃ pravarāś ca nāryaḥ 05,037.030a guṇāś ca ṣaṇmitabhuktaṃ bhajante; ārogyam āyuś ca sukhaṃ balaṃ ca 05,037.030c anāvilaṃ cāsya bhaved apatyaṃ; na cainam ādyūna iti kṣipanti 05,037.031a akarmaśīlaṃ ca mahāśanaṃ ca; lokadviṣṭaṃ bahumāyaṃ nṛśaṃsam 05,037.031c adeśakālajñam aniṣṭaveṣam; etān gṛhe na prativāsayīta 05,037.032a kadaryam ākrośakam aśrutaṃ ca; varākasaṃbhūtam amānyamāninam 05,037.032c niṣṭhūriṇaṃ kṛtavairaṃ kṛtaghnam; etān bhṛśārto 'pi na jātu yācet 05,037.033a saṃkliṣṭakarmāṇam atipravādaṃ; nityānṛtaṃ cādṛḍhabhaktikaṃ ca 05,037.033c vikṛṣṭarāgaṃ bahumāninaṃ cāpy; etān na seveta narādhamān ṣaṭ 05,037.034a sahāyabandhanā hy arthāḥ sahāyāś cārthabandhanāḥ 05,037.034c anyonyabandhanāv etau vinānyonyaṃ na sidhyataḥ 05,037.035a utpādya putrān anṛṇāṃś ca kṛtvā; vṛttiṃ ca tebhyo 'nuvidhāya kāṃ cit 05,037.035c sthāne kumārīḥ pratipādya sarvā; araṇyasaṃstho munivad bubhūṣet 05,037.036a hitaṃ yat sarvabhūtānām ātmanaś ca sukhāvaham 05,037.036c tat kuryād īśvaro hy etan mūlaṃ dharmārthasiddhaye 05,037.037a buddhiḥ prabhāvas tejaś ca sattvam utthānam eva ca 05,037.037c vyavasāyaś ca yasya syāt tasyāvṛttibhayaṃ kutaḥ 05,037.038a paśya doṣān pāṇḍavair vigrahe tvaṃ; yatra vyatherann api devāḥ saśakrāḥ 05,037.038c putrair vairaṃ nityam udvignavāso; yaśaḥpraṇāśo dviṣatāṃ ca harṣaḥ 05,037.039a bhīṣmasya kopas tava cendrakalpa; droṇasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya 05,037.039c utsādayel lokam imaṃ pravṛddhaḥ; śveto grahas tiryag ivāpatan khe 05,037.040a tava putraśataṃ caiva karṇaḥ pañca ca pāṇḍavāḥ 05,037.040c pṛthivīm anuśāseyur akhilāṃ sāgarāmbarām 05,037.041a dhārtarāṣṭrā vanaṃ rājan vyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ 05,037.041c mā vanaṃ chindhi savyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt 05,037.042a na syād vanam ṛte vyāghrān vyāghrā na syur ṛte vanam 05,037.042c vanaṃ hi rakṣyate vyāghrair vyāghrān rakṣati kānanam 05,037.043a na tathecchanty akalyāṇāḥ pareṣāṃ vedituṃ guṇān 05,037.043c yathaiṣāṃ jñātum icchanti nairguṇyaṃ pāpacetasaḥ 05,037.044a arthasiddhiṃ parām icchan dharmam evāditaś caret 05,037.044c na hi dharmād apaity arthaḥ svargalokād ivāmṛtam 05,037.045a yasyātmā virataḥ pāpāt kalyāṇe ca niveśitaḥ 05,037.045c tena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtiś ca yā 05,037.046a yo dharmam arthaṃ kāmaṃ ca yathākālaṃ niṣevate 05,037.046c dharmārthakāmasaṃyogaṃ so 'mutreha ca vindati 05,037.047a saṃniyacchati yo vegam utthitaṃ krodhaharṣayoḥ 05,037.047c sa śriyo bhājanaṃ rājan yaś cāpatsu na muhyati 05,037.048a balaṃ pañcavidhaṃ nityaṃ puruṣāṇāṃ nibodha me 05,037.048c yat tu bāhubalaṃ nāma kaniṣṭhaṃ balam ucyate 05,037.049a amātyalābho bhadraṃ te dvitīyaṃ balam ucyate 05,037.049c dhanalābhas tṛtīyaṃ tu balam āhur jigīṣavaḥ 05,037.050a yat tv asya sahajaṃ rājan pitṛpaitāmahaṃ balam 05,037.050c abhijātabalaṃ nāma tac caturthaṃ balaṃ smṛtam 05,037.051a yena tv etāni sarvāṇi saṃgṛhītāni bhārata 05,037.051c yad balānāṃ balaṃ śreṣṭhaṃ tat prajñābalam ucyate 05,037.052a mahate yo 'pakārāya narasya prabhaven naraḥ 05,037.052c tena vairaṃ samāsajya dūrastho 'smīti nāśvaset 05,037.053a strīṣu rājasu sarpeṣu svādhyāye śatruseviṣu 05,037.053c bhoge cāyuṣi viśvāsaṃ kaḥ prājñaḥ kartum arhati 05,037.054a prajñāśareṇābhihatasya jantoś; cikitsakāḥ santi na cauṣadhāni 05,037.054c na homamantrā na ca maṅgalāni; nātharvaṇā nāpy agadāḥ susiddhāḥ 05,037.055a sarpaś cāgniś ca siṃhaś ca kulaputraś ca bhārata 05,037.055c nāvajñeyā manuṣyeṇa sarve te hy atitejasaḥ 05,037.056a agnis tejo mahal loke gūḍhas tiṣṭhati dāruṣu 05,037.056c na copayuṅkte tad dāru yāvan no dīpyate paraiḥ 05,037.057a sa eva khalu dārubhyo yadā nirmathya dīpyate 05,037.057c tadā tac ca vanaṃ cānyan nirdahaty āśu tejasā 05,037.058a evam eva kule jātāḥ pāvakopamatejasaḥ 05,037.058c kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate 05,037.059a latādharmā tvaṃ saputraḥ śālāḥ pāṇḍusutā matāḥ 05,037.059c na latā vardhate jātu mahādrumam anāśritā 05,037.060a vanaṃ rājaṃs tvaṃ saputro 'mbikeya; siṃhān vane pāṇḍavāṃs tāta viddhi 05,037.060c siṃhair vihīnaṃ hi vanaṃ vinaśyet; siṃhā vinaśyeyur ṛte vanena 05,038.001 vidura uvāca 05,038.001a ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati 05,038.001c pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān pratipadyate 05,038.002a pīṭhaṃ dattvā sādhave 'bhyāgatāya; ānīyāpaḥ parinirṇijya pādau 05,038.002c sukhaṃ pṛṣṭvā prativedyātmasaṃsthaṃ; tato dadyād annam avekṣya dhīraḥ 05,038.003a yasyodakaṃ madhuparkaṃ ca gāṃ ca; namantravit pratigṛhṇāti gehe 05,038.003c lobhād bhayād arthakārpaṇyato vā; tasyānarthaṃ jīvitam āhur āryāḥ 05,038.004a cikitsakaḥ śalyakartāvakīrṇī; stenaḥ krūro madyapo bhrūṇahā ca 05,038.004c senājīvī śrutivikrāyakaś ca; bhṛśaṃ priyo 'py atithir nodakārhaḥ 05,038.005a avikreyaṃ lavaṇaṃ pakvam annaṃ; dadhi kṣīraṃ madhu tailaṃ ghṛtaṃ ca 05,038.005c tilā māṃsaṃ mūlaphalāni śākaṃ; raktaṃ vāsaḥ sarvagandhā guḍaś ca 05,038.006a aroṣaṇo yaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; prahīṇaśoko gatasaṃdhivigrahaḥ 05,038.006c nindāpraśaṃsoparataḥ priyāpriye; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ 05,038.007a nīvāramūleṅgudaśākavṛttiḥ; susaṃyatātmāgnikāryeṣv acodyaḥ 05,038.007c vane vasann atithiṣv apramatto; dhuraṃdharaḥ puṇyakṛd eṣa tāpasaḥ 05,038.008a apakṛtvā buddhimato dūrastho 'smīti nāśvaset 05,038.008c dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ 05,038.009a na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset 05,038.009c viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati 05,038.010a anīrṣyur guptadāraḥ syāt saṃvibhāgī priyaṃvadaḥ 05,038.010c ślakṣṇo madhuravāk strīṇāṃ na cāsāṃ vaśago bhavet 05,038.011a pūjanīyā mahābhāgāḥ puṇyāś ca gṛhadīptayaḥ 05,038.011c striyaḥ śriyo gṛhasyoktās tasmād rakṣyā viśeṣataḥ 05,038.012a pitur antaḥpuraṃ dadyān mātur dadyān mahānasam 05,038.012c goṣu cātmasamaṃ dadyāt svayam eva kṛṣiṃ vrajet 05,038.012e bhṛtyair vaṇijyācāraṃ ca putraiḥ seveta brāhmaṇān 05,038.013a adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam 05,038.013c teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati 05,038.014a nityaṃ santaḥ kule jātāḥ pāvakopamatejasaḥ 05,038.014c kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate 05,038.015a yasya mantraṃ na jānanti bāhyāś cābhyantarāś ca ye 05,038.015c sa rājā sarvataścakṣuś ciram aiśvaryam aśnute 05,038.016a kariṣyan na prabhāṣeta kṛtāny eva ca darśayet 05,038.016c dharmakāmārthakāryāṇi tathā mantro na bhidyate 05,038.017a giripṛṣṭham upāruhya prāsādaṃ vā rahogataḥ 05,038.017c araṇye niḥśalāke vā tatra mantro vidhīyate 05,038.018a nāsuhṛt paramaṃ mantraṃ bhāratārhati veditum 05,038.018c apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpy anātmavān 05,038.018d*0226_01 nāparīkṣya mahīpālaḥ kuryāt sacivam ātmanaḥ 05,038.018e amātye hy arthalipsā ca mantrarakṣaṇam eva ca 05,038.019a kṛtāni sarvakāryāṇi yasya vā pārṣadā viduḥ 05,038.019b*0227_01 dharme cārthe ca kāme ca sa rājā rājasattamaḥ 05,038.019c gūḍhamantrasya nṛpates tasya siddhir asaṃśayam 05,038.020a apraśastāni karmāṇi yo mohād anutiṣṭhati 05,038.020c sa teṣāṃ viparibhraṃśe bhraśyate jīvitād api 05,038.021a karmaṇāṃ tu praśastānām anuṣṭhānaṃ sukhāvaham 05,038.021c teṣām evānanuṣṭhānaṃ paścāttāpakaraṃ mahat 05,038.021d*0228_01 anadhītya yathā vedān na vipraḥ śrāddham arhati 05,038.021d*0228_02 evam aśrutaṣāḍguṇyo na mantraṃ śrotum arhati 05,038.022a sthānavṛddhikṣayajñasya ṣāḍguṇyaviditātmanaḥ 05,038.022c anavajñātaśīlasya svādhīnā pṛthivī nṛpa 05,038.023a amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ 05,038.023c ātmapratyayakośasya vasudheyaṃ vasuṃdharā 05,038.024a nāmamātreṇa tuṣyeta chatreṇa ca mahīpatiḥ 05,038.024c bhṛtyebhyo visṛjed arthān naikaḥ sarvaharo bhavet 05,038.025a brāhmaṇo brāhmaṇaṃ veda bhartā veda striyaṃ tathā 05,038.025c amātyaṃ nṛpatir veda rājā rājānam eva ca 05,038.026a na śatrur aṅkam āpanno moktavyo vadhyatāṃ gataḥ 05,038.026b*0229_01 nyag bhūtvā paryupāsīta vadhyaṃ hanyād bale sati 05,038.026b*0230_01 ahanyamāno bhayakṛn na hatāj jāyate bhayam 05,038.026c ahatād dhi bhayaṃ tasmāj jāyate nacirād iva 05,038.027a daivateṣu ca yatnena rājasu brāhmaṇeṣu ca 05,038.027c niyantavyaḥ sadā krodho vṛddhabālātureṣu ca 05,038.028a nirarthaṃ kalahaṃ prājño varjayen mūḍhasevitam 05,038.028c kīrtiṃ ca labhate loke na cānarthena yujyate 05,038.029a prasādo niṣphalo yasya krodhaś cāpi nirarthakaḥ 05,038.029c na taṃ bhartāram icchanti ṣaṇḍhaṃ patim iva striyaḥ 05,038.030a na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye 05,038.030c lokaparyāyavṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ 05,038.031a vidyāśīlavayovṛddhān buddhivṛddhāṃś ca bhārata 05,038.031c dhanābhijanavṛddhāṃś ca nityaṃ mūḍho 'vamanyate 05,038.032a anāryavṛttam aprājñam asūyakam adhārmikam 05,038.032c anarthāḥ kṣipram āyānti vāgduṣṭaṃ krodhanaṃ tathā 05,038.033a avisaṃvādanaṃ dānaṃ samayasyāvyatikramaḥ 05,038.033c āvartayanti bhūtāni samyak praṇihitā ca vāk 05,038.034a avisaṃvādako dakṣaḥ kṛtajño matimān ṛjuḥ 05,038.034c api saṃkṣīṇakośo 'pi labhate parivāraṇam 05,038.035a dhṛtiḥ śamo damaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā 05,038.035c mitrāṇāṃ cānabhidrohaḥ saptaitāḥ samidhaḥ śriyaḥ 05,038.036a asaṃvibhāgī duṣṭātmā kṛtaghno nirapatrapaḥ 05,038.036c tādṛṅ narādhamo loke varjanīyo narādhipa 05,038.037a na sa rātrau sukhaṃ śete sasarpa iva veśmani 05,038.037c yaḥ kopayati nirdoṣaṃ sadoṣo 'bhyantaraṃ janam 05,038.038a yeṣu duṣṭeṣu doṣaḥ syād yogakṣemasya bhārata 05,038.038c sadā prasādanaṃ teṣāṃ devatānām ivācaret 05,038.039a ye 'rthāḥ strīṣu samāsaktāḥ prathamotpatiteṣu ca 05,038.039c ye cānāryasamāsaktāḥ sarve te saṃśayaṃ gatāḥ 05,038.040a yatra strī yatra kitavo yatra bālo 'nuśāsti ca 05,038.040c majjanti te 'vaśā deśā nadyām aśmaplavā iva 05,038.041a prayojaneṣu ye saktā na viśeṣeṣu bhārata 05,038.041c tān ahaṃ paṇḍitān manye viśeṣā hi prasaṅginaḥ 05,038.042a yaṃ praśaṃsanti kitavā yaṃ praśaṃsanti cāraṇāḥ 05,038.042c yaṃ praśaṃsanti bandhakyo na sa jīvati mānavaḥ 05,038.043a hitvā tān parameṣvāsān pāṇḍavān amitaujasaḥ 05,038.043c āhitaṃ bhārataiśvaryaṃ tvayā duryodhane mahat 05,038.044a taṃ drakṣyasi paribhraṣṭaṃ tasmāt tvaṃ nacirād iva 05,038.044c aiśvaryamadasaṃmūḍhaṃ baliṃ lokatrayād iva 05,039.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,039.001a anīśvaro 'yaṃ puruṣo bhavābhave; sūtraprotā dārumayīva yoṣā 05,039.001c dhātrā tu diṣṭasya vaśe kilāyaṃ; tasmād vada tvaṃ śravaṇe dhṛto 'ham 05,039.002 vidura uvāca 05,039.002a aprāptakālaṃ vacanaṃ bṛhaspatir api bruvan 05,039.002c labhate buddhyavajñānam avamānaṃ ca bhārata 05,039.003a priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ 05,039.003c mantraṃ mūlabalenānyo yaḥ priyaḥ priya eva saḥ 05,039.004a dveṣyo na sādhur bhavati na medhāvī na paṇḍitaḥ 05,039.004c priye śubhāni karmāṇi dveṣye pāpāni bhārata 05,039.004d*0231_01 uktaṃ mayā jātamātre 'pi rājan 05,039.004d*0231_02 duryodhanaṃ tyaja putraṃ tvam ekam 05,039.004d*0231_03 tasya tyāgāt putraśatasya vṛddhir 05,039.004d*0231_04 asyātyāgāt putraśatasya nāśaḥ 05,039.004d*0231_05 na vṛddhir bahumantavyā yā vṛddhiḥ kṣayam āvahet 05,039.004d*0231_06 kṣayo 'pi bahumantavyo yaḥ kṣayo vṛddhim āvahet 05,039.005a na sa kṣayo mahārāja yaḥ kṣayo vṛddhim āvahet 05,039.005c kṣayaḥ sa tv iha mantavyo yaṃ labdhvā bahu nāśayet 05,039.006a samṛddhā guṇataḥ ke cid bhavanti dhanato 'pare 05,039.006c dhanavṛddhān guṇair hīnān dhṛtarāṣṭra vivarjayet 05,039.007 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,039.007a sarvaṃ tvam āyatīyuktaṃ bhāṣase prājñasaṃmatam 05,039.007c na cotsahe sutaṃ tyaktuṃ yato dharmas tato jayaḥ 05,039.008 vidura uvāca 05,039.008a svabhāvaguṇasaṃpanno na jātu vinayānvitaḥ 05,039.008c susūkṣmam api bhūtānām upamardaṃ prayokṣyate 05,039.009a parāpavādaniratāḥ paraduḥkhodayeṣu ca 05,039.009c parasparavirodhe ca yatante satatotthitāḥ 05,039.010a sadoṣaṃ darśanaṃ yeṣāṃ saṃvāse sumahad bhayam 05,039.010c arthādāne mahān doṣaḥ pradāne ca mahad bhayam 05,039.010d*0232_01 ye vai bhedanaśīlās tu sakāmā nistrapāḥ śaṭhāḥ 05,039.011a ye pāpā iti vikhyātāḥ saṃvāse parigarhitāḥ 05,039.011c yuktāś cānyair mahādoṣair ye narās tān vivarjayet 05,039.012a nivartamāne sauhārde prītir nīce praṇaśyati 05,039.012c yā caiva phalanirvṛttiḥ sauhṛde caiva yat sukham 05,039.013a yatate cāpavādāya yatnam ārabhate kṣaye 05,039.013c alpe 'py apakṛte mohān na śāntim upagacchati 05,039.014a tādṛśaiḥ saṃgataṃ nīcair nṛśaṃsair akṛtātmabhiḥ 05,039.014c niśāmya nipuṇaṃ buddhyā vidvān dūrād vivarjayet 05,039.015a yo jñātim anugṛhṇāti daridraṃ dīnam āturam 05,039.015c sa putrapaśubhir vṛddhiṃ yaśaś cāvyayam aśnute 05,039.016a jñātayo vardhanīyās tair ya icchanty ātmanaḥ śubham 05,039.016c kulavṛddhiṃ ca rājendra tasmāt sādhu samācara 05,039.017a śreyasā yokṣyase rājan kurvāṇo jñātisatkriyām 05,039.017c viguṇā hy api saṃrakṣyā jñātayo bharatarṣabha 05,039.018a kiṃ punar guṇavantas te tvatprasādābhikāṅkṣiṇaḥ 05,039.018c prasādaṃ kuru dīnānāṃ pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate 05,039.019a dīyantāṃ grāmakāḥ ke cit teṣāṃ vṛttyartham īśvara 05,039.019c evaṃ loke yaśaḥprāpto bhaviṣyasi narādhipa 05,039.020a vṛddhena hi tvayā kāryaṃ putrāṇāṃ tāta rakṣaṇam 05,039.020c mayā cāpi hitaṃ vācyaṃ viddhi māṃ tvaddhitaiṣiṇam 05,039.021a jñātibhir vigrahas tāta na kartavyo bhavārthinā 05,039.021c sukhāni saha bhojyāni jñātibhir bharatarṣabha 05,039.022a saṃbhojanaṃ saṃkathanaṃ saṃprītiś ca parasparam 05,039.022c jñātibhiḥ saha kāryāṇi na virodhaḥ kathaṃ cana 05,039.023a jñātayas tārayantīha jñātayo majjayanti ca 05,039.023c suvṛttās tārayantīha durvṛttā majjayanti ca 05,039.024a suvṛtto bhava rājendra pāṇḍavān prati mānada 05,039.024c adharṣaṇīyaḥ śatrūṇāṃ tair vṛtas tvaṃ bhaviṣyasi 05,039.025a śrīmantaṃ jñātim āsādya yo jñātir avasīdati 05,039.025b*0233_01 sīdatā yat kṛtaṃ tena tat pāpaṃ samam aśnute 05,039.025c digdhahastaṃ mṛga iva sa enas tasya vindati 05,039.026a paścād api naraśreṣṭha tava tāpo bhaviṣyati 05,039.026c tān vā hatān sutān vāpi śrutvā tad anucintaya 05,039.027a yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ paritapyeta karmaṇā 05,039.027c ādāv eva na tat kuryād adhruve jīvite sati 05,039.028a na kaś cin nāpanayate pumān anyatra bhārgavāt 05,039.028c śeṣasaṃpratipattis tu buddhimatsv eva tiṣṭhati 05,039.029a duryodhanena yady etat pāpaṃ teṣu purā kṛtam 05,039.029c tvayā tat kulavṛddhena pratyāneyaṃ nareśvara 05,039.030a tāṃs tvaṃ pade pratiṣṭhāpya loke vigatakalmaṣaḥ 05,039.030c bhaviṣyasi naraśreṣṭha pūjanīyo manīṣiṇām 05,039.031a suvyāhṛtāni dhīrāṇāṃ phalataḥ pravicintya yaḥ 05,039.031c adhyavasyati kāryeṣu ciraṃ yaśasi tiṣṭhati 05,039.031d@001_0001 asamyag upayuktaṃ hi jñānaṃ sukuśalair api 05,039.031d@001_0002 upalabhyāpy aviditaṃ viditaṃ cāpy anuṣṭhitam 05,039.031d@001_0003 pāpodayaphalaṃ vidvān yo nārabhati vardhate 05,039.031d@001_0004 yas tu pūrvakṛtaṃ pāpam avimṛśyānuvartate 05,039.031d@001_0005 so 'nyāparādhe durmedhā viṣame vinipātyate 05,039.031d@001_0006 mantrabhedasya ṣaṭ prājño dvārāṇīmāni lakṣayet 05,039.031d@001_0007 arthasaṃtatikāmaś ca rakṣed etāni nityaśaḥ 05,039.031d@001_0008 madaṃ svapnam avijñānam ākāraṃ cātmasaṃbhavam 05,039.031d@001_0009 duṣṭāmātyeṣu viśrambhaṃ dūtāc cākuśalād api 05,039.031d@001_0010 dvārāṇy etāni yo jñātvā saṃvṛṇoti sadā nṛpaḥ 05,039.031d@001_0011 trivargacaraṇe yuktaḥ sa śatrūn adhitiṣṭhati 05,039.031d@001_0012 na vai śrutam avijñāya vṛddhān anupasevya ca 05,039.031d@001_0013 dharmārthau vedituṃ śakyau bṛhaspatisamair api 05,039.031d@001_0014 naṣṭaṃ samudre patitaṃ naṣṭaṃ vākyam aśṛṇvati 05,039.031d@001_0015 anātmani śrutaṃ naṣṭaṃ naṣṭaṃ śrutam anagnikam 05,039.031d@001_0016 matyā parīkṣya medhāvī buddhyā saṃpādya cāsakṛt 05,039.031d@001_0017 śrutvā dṛṣṭvātha vijñāya prājño mantraṃ samācaret 05,039.032a avṛttiṃ vinayo hanti hanty anarthaṃ parākramaḥ 05,039.032c hanti nityaṃ kṣamā krodham ācāro hanty alakṣaṇam 05,039.033a paricchadena kṣetreṇa veśmanā paricaryayā 05,039.033c parīkṣeta kulaṃ rājan bhojanācchādanena ca 05,039.033d*0234_01 upasthitasya kāmasya prativādo na vidyate 05,039.033d*0234_02 api nirmuktadehasya kāmaraktasya kiṃ punaḥ 05,039.033d*0235_01 prājñopasevinaṃ vaidyaṃ dhārmikaṃ priyadarśanam 05,039.033d*0235_02 mitravantaṃ suvākyaṃ ca suhṛdaṃ paripālayet 05,039.033d*0235_03 duṣkulīnaḥ kulīno vā maryādāṃ yo na laṅghayet 05,039.033d*0235_04 dharmāpekṣī mṛdur hrīmān sa kulīnaśatād varaḥ 05,039.033d*0236_01 arthasaṃtatikāmaś ca rakṣed etāni nityaśaḥ 05,039.034a yayoś cittena vā cittaṃ naibhṛtaṃ naibhṛtena vā 05,039.034c sameti prajñayā prajñā tayor maitrī na jīryate 05,039.035a durbuddhim akṛtaprajñaṃ channaṃ kūpaṃ tṛṇair iva 05,039.035c vivarjayīta medhāvī tasmin maitrī praṇaśyati 05,039.036a avalipteṣu mūrkheṣu raudrasāhasikeṣu ca 05,039.036c tathaivāpetadharmeṣu na maitrīm ācared budhaḥ 05,039.037a kṛtajñaṃ dhārmikaṃ satyam akṣudraṃ dṛḍhabhaktikam 05,039.037c jitendriyaṃ sthitaṃ sthityāṃ mitram atyāgi ceṣyate 05,039.038a indriyāṇām anutsargo mṛtyunā na viśiṣyate 05,039.038c atyarthaṃ punar utsargaḥ sādayed daivatāny api 05,039.039a mārdavaṃ sarvabhūtānām anasūyā kṣamā dhṛtiḥ 05,039.039c āyuṣyāṇi budhāḥ prāhur mitrāṇāṃ cāvimānanā 05,039.040a apanītaṃ sunītena yo 'rthaṃ pratyāninīṣate 05,039.040c matim āsthāya sudṛḍhāṃ tad akāpuruṣavratam 05,039.041a āyatyāṃ pratikārajñas tadātve dṛḍhaniścayaḥ 05,039.041c atīte kāryaśeṣajño naro 'rthair na prahīyate 05,039.042a karmaṇā manasā vācā yad abhīkṣṇaṃ niṣevate 05,039.042c tad evāpaharaty enaṃ tasmāt kalyāṇam ācaret 05,039.043a maṅgalālambhanaṃ yogaḥ śrutam utthānam ārjavam 05,039.043c bhūtim etāni kurvanti satāṃ cābhīkṣṇadarśanam 05,039.044a anirvedaḥ śriyo mūlaṃ duḥkhanāśe sukhasya ca 05,039.044c mahān bhavaty anirviṇṇaḥ sukhaṃ cātyantam aśnute 05,039.045a nātaḥ śrīmattaraṃ kiṃ cid anyat pathyatamaṃ tathā 05,039.045c prabhaviṣṇor yathā tāta kṣamā sarvatra sarvadā 05,039.046a kṣamed aśaktaḥ sarvasya śaktimān dharmakāraṇāt 05,039.046c arthānarthau samau yasya tasya nityaṃ kṣamā hitā 05,039.047a yat sukhaṃ sevamāno 'pi dharmārthābhyāṃ na hīyate 05,039.047c kāmaṃ tad upaseveta na mūḍhavratam ācaret 05,039.048a duḥkhārteṣu pramatteṣu nāstikeṣv alaseṣu ca 05,039.048c na śrīr vasaty adānteṣu ye cotsāhavivarjitāḥ 05,039.049a ārjavena naraṃ yuktam ārjavāt savyapatrapam 05,039.049c aśaktimantaṃ manyanto dharṣayanti kubuddhayaḥ 05,039.050a atyāryam atidātāram atiśūram ativratam 05,039.050c prajñābhimāninaṃ caiva śrīr bhayān nopasarpati 05,039.050d*0237_01 na cātiguṇavatsv eṣā nātyantaṃ nirguṇeṣu ca 05,039.050d*0237_02 naiṣā guṇān kāmayate nairguṇyān nānurajyate 05,039.050d*0237_03 unmattā gaur ivāndhā śrīḥ kva cid evāvatiṣṭhate 05,039.051a agnihotraphalā vedāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam 05,039.051c ratiputraphalā dārā dattabhuktaphalaṃ dhanam 05,039.052a adharmopārjitair arthair yaḥ karoty aurdhvadehikam 05,039.052c na sa tasya phalaṃ pretya bhuṅkte 'rthasya durāgamāt 05,039.053a kāntāravanadurgeṣu kṛcchrāsv āpatsu saṃbhrame 05,039.053c udyateṣu ca śastreṣu nāsti śeṣavatāṃ bhayam 05,039.054a utthānaṃ saṃyamo dākṣyam apramādo dhṛtiḥ smṛtiḥ 05,039.054c samīkṣya ca samārambho viddhi mūlaṃ bhavasya tat 05,039.055a tapo balaṃ tāpasānāṃ brahma brahmavidāṃ balam 05,039.055c hiṃsā balam asādhūnāṃ kṣamā guṇavatāṃ balam 05,039.056a aṣṭau tāny avrataghnāni āpo mūlaṃ phalaṃ payaḥ 05,039.056c havir brāhmaṇakāmyā ca guror vacanam auṣadham 05,039.057a na tatparasya saṃdadhyāt pratikūlaṃ yadātmanaḥ 05,039.057b*0238_01 ātmanaḥ pratikūlāni vijānan na samācaret 05,039.057c saṃgraheṇaiṣa dharmaḥ syāt kāmād anyaḥ pravartate 05,039.058a akrodhena jayet krodham asādhuṃ sādhunā jayet 05,039.058c jayet kadaryaṃ dānena jayet satyena cānṛtam 05,039.059a strīdhūrtake 'lase bhīrau caṇḍe puruṣamānini 05,039.059c caure kṛtaghne viśvāso na kāryo na ca nāstike 05,039.060a abhivādanaśīlasya nityaṃ vṛddhopasevinaḥ 05,039.060c catvāri saṃpravardhante kīrtir āyur yaśobalam 05,039.061a atikleśena ye 'rthāḥ syur dharmasyātikrameṇa ca 05,039.061c arer vā praṇipātena mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ 05,039.062a avidyaḥ puruṣaḥ śocyaḥ śocyaṃ mithunam aprajam 05,039.062c nirāhārāḥ prajāḥ śocyāḥ śocyaṃ rāṣṭram arājakam 05,039.063a adhvā jarā dehavatāṃ parvatānāṃ jalaṃ jarā 05,039.063c asaṃbhogo jarā strīṇāṃ vākśalyaṃ manaso jarā 05,039.064a anāmnāyamalā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam 05,039.064b*0239_01 malaṃ pṛthivyā vāhīkāḥ puruṣasyānṛtaṃ malam 05,039.064c kautūhalamalā sādhvī vipravāsamalāḥ striyaḥ 05,039.065a suvarṇasya malaṃ rūpyaṃ rūpyasyāpi malaṃ trapu 05,039.065c jñeyaṃ trapumalaṃ sīsaṃ sīsasyāpi malaṃ malam 05,039.066a na svapnena jayen nidrāṃ na kāmena striyaṃ jayet 05,039.066c nendhanena jayed agniṃ na pānena surāṃ jayet 05,039.067a yasya dānajitaṃ mitram amitrā yudhi nirjitāḥ 05,039.067c annapānajitā dārāḥ saphalaṃ tasya jīvitam 05,039.068a sahasriṇo 'pi jīvanti jīvanti śatinas tathā 05,039.068c dhṛtarāṣṭraṃ vimuñcecchāṃ na kathaṃ cin na jīvyate 05,039.069a yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ 05,039.069c nālam ekasya tat sarvam iti paśyan na muhyati 05,039.070a rājan bhūyo bravīmi tvāṃ putreṣu samam ācara 05,039.070c samatā yadi te rājan sveṣu pāṇḍusuteṣu ca 05,040.001 vidura uvāca 05,040.001a yo 'bhyarthitaḥ sadbhir asajjamānaḥ; karoty arthaṃ śaktim ahāpayitvā 05,040.001c kṣipraṃ yaśas taṃ samupaiti santam alaṃ; prasannā hi sukhāya santaḥ 05,040.002a mahāntam apy artham adharmayuktaṃ; yaḥ saṃtyajaty anupākruṣṭa eva 05,040.002c sukhaṃ sa duḥkhāny avamucya śete; jīrṇāṃ tvacaṃ sarpa ivāvamucya 05,040.003a anṛtaṃ ca samutkarṣe rājagāmi ca paiśunam 05,040.003c guroś cālīkanirbandhaḥ samāni brahmahatyayā 05,040.004a asūyaikapadaṃ mṛtyur ativādaḥ śriyo vadhaḥ 05,040.004c aśuśrūṣā tvarā ślāghā vidyāyāḥ śatravas trayaḥ 05,040.004d*0240_01 ālasyaṃ madamohau ca cāpalaṃ goṣṭhir eva ca 05,040.004d*0240_02 stabdhatā cābhimānitvaṃ tathātyāgitvam eva ca 05,040.004d*0240_03 ete vai sapta doṣās tu sadā vidyārthināṃ matāḥ 05,040.005a sukhārthinaḥ kuto vidyā nāsti vidyārthinaḥ sukham 05,040.005c sukhārthī vā tyajed vidyāṃ vidyārthī vā sukhaṃ tyajet 05,040.006a nāgnis tṛpyati kāṣṭhānāṃ nāpagānāṃ mahodadhiḥ 05,040.006c nāntakaḥ sarvabhūtānāṃ na puṃsāṃ vāmalocanā 05,040.007a āśā dhṛtiṃ hanti samṛddhim antakaḥ; krodhaḥ śriyaṃ hanti yaśaḥ kadaryatā 05,040.007c apālanaṃ hanti paśūṃś ca rājann; ekaḥ kruddho brāhmaṇo hanti rāṣṭram 05,040.008a ajaś ca kāṃsyaṃ ca rathaś ca nityaṃ; madhv ākarṣaḥ śakuniḥ śrotriyaś ca 05,040.008c vṛddho jñātir avasanno vayasya; etāni te santu gṛhe sadaiva 05,040.009a ajokṣā candanaṃ vīṇā ādarśo madhusarpiṣī 05,040.009c viṣam audumbaraṃ śaṅkhaḥ svarṇaṃ nābhiś ca rocanā 05,040.010a gṛhe sthāpayitavyāni dhanyāni manur abravīt 05,040.010c devabrāhmaṇapūjārtham atithīnāṃ ca bhārata 05,040.011a idaṃ ca tvāṃ sarvaparaṃ bravīmi; puṇyaṃ padaṃ tāta mahāviśiṣṭam 05,040.011c na jātu kāmān na bhayān na lobhād; dharmaṃ tyajej jīvitasyāpi hetoḥ 05,040.012a nityo dharmaḥ sukhaduḥkhe tv anitye; nityo jīvo dhātur asya tv anityaḥ 05,040.012c tyaktvānityaṃ pratitiṣṭhasva nitye; saṃtuṣya tvaṃ toṣaparo hi lābhaḥ 05,040.013a mahābalān paśya mahānubhāvān; praśāsya bhūmiṃ dhanadhānyapūrṇām 05,040.013c rājyāni hitvā vipulāṃś ca bhogān; gatān narendrān vaśam antakasya 05,040.014a mṛtaṃ putraṃ duḥkhapuṣṭaṃ manuṣyā; utkṣipya rājan svagṛhān nirharanti 05,040.014c taṃ muktakeśāḥ karuṇaṃ rudantaś; citāmadhye kāṣṭham iva kṣipanti 05,040.015a anyo dhanaṃ pretagatasya bhuṅkte; vayāṃsi cāgniś ca śarīradhātūn 05,040.015c dvābhyām ayaṃ saha gacchaty amutra; puṇyena pāpena ca veṣṭyamānaḥ 05,040.016a utsṛjya vinivartante jñātayaḥ suhṛdaḥ sutāḥ 05,040.016b*0241_01 apuṣpān aphalān vṛkṣān yathā tāta patatriṇaḥ 05,040.016c agnau prāstaṃ tu puruṣaṃ karmānveti svayaṃkṛtam 05,040.016d*0242_01 tasmāt tu puruṣo yatnād dharmaṃ saṃcinuyāc chanaiḥ 05,040.017a asmāl lokād ūrdhvam amuṣya cādho; mahat tamas tiṣṭhati hy andhakāram 05,040.017c tad vai mahāmohanam indriyāṇāṃ; budhyasva mā tvāṃ pralabheta rājan 05,040.018a idaṃ vacaḥ śakṣyasi ced yathāvan; niśamya sarvaṃ pratipattum evam 05,040.018c yaśaḥ paraṃ prāpsyasi jīvaloke; bhayaṃ na cāmutra na ceha te 'sti 05,040.019a ātmā nadī bhārata puṇyatīrthā; satyodakā dhṛtikūlā damormiḥ 05,040.019c tasyāṃ snātaḥ pūyate puṇyakarmā; puṇyo hy ātmā nityam ambho 'mbha eva 05,040.020a kāmakrodhagrāhavatīṃ pañcendriyajalāṃ nadīm 05,040.020c kṛtvā dhṛtimayīṃ nāvaṃ janmadurgāṇi saṃtara 05,040.021a prajñāvṛddhaṃ dharmavṛddhaṃ svabandhuṃ; vidyāvṛddhaṃ vayasā cāpi vṛddham 05,040.021c kāryākārye pūjayitvā prasādya; yaḥ saṃpṛcchen na sa muhyet kadā cit 05,040.022a dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā 05,040.022c cakṣuḥśrotre ca manasā mano vācaṃ ca karmaṇā 05,040.023a nityodakī nityayajñopavītī; nityasvādhyāyī patitānnavarjī 05,040.023c ṛtaṃ bruvan gurave karma kurvan; na brāhmaṇaś cyavate brahmalokāt 05,040.024a adhītya vedān parisaṃstīrya cāgnīn; iṣṭvā yajñaiḥ pālayitvā prajāś ca 05,040.024c gobrāhmaṇārthe śastrapūtāntarātmā; hataḥ saṃgrāme kṣatriyaḥ svargam eti 05,040.025a vaiśyo 'dhītya brāhmaṇān kṣatriyāṃś ca; dhanaiḥ kāle saṃvibhajyāśritāṃś ca 05,040.025c tretāpūtaṃ dhūmam āghrāya puṇyaṃ; pretya svarge devasukhāni bhuṅkte 05,040.026a brahmakṣatraṃ vaiśyavarṇaṃ ca śūdraḥ; krameṇaitān nyāyataḥ pūjayānaḥ 05,040.026c tuṣṭeṣv eteṣv avyatho dagdhapāpas; tyaktvā dehaṃ svargasukhāni bhuṅkte 05,040.027a cāturvarṇyasyaiṣa dharmas tavokto; hetuṃ cātra bruvato me nibodha 05,040.027c kṣātrād dharmād dhīyate pāṇḍuputras; taṃ tvaṃ rājan rājadharme niyuṅkṣva 05,040.028 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,040.028a evam etad yathā māṃ tvam anuśāsasi nityadā 05,040.028c mamāpi ca matiḥ saumya bhavaty evaṃ yathāttha mām 05,040.029a sā tu buddhiḥ kṛtāpy evaṃ pāṇḍavān prati me sadā 05,040.029c duryodhanaṃ samāsādya punar viparivartate 05,040.030a na diṣṭam abhyatikrāntuṃ śakyaṃ martyena kena cit 05,040.030c diṣṭam eva kṛtaṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam 05,041.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,041.001a anuktaṃ yadi te kiṃ cid vācā vidura vidyate 05,041.001c tan me śuśrūṣave brūhi vicitrāṇi hi bhāṣase 05,041.002 vidura uvāca 05,041.002a dhṛtarāṣṭra kumāro vai yaḥ purāṇaḥ sanātanaḥ 05,041.002c sanatsujātaḥ provāca mṛtyur nāstīti bhārata 05,041.003a sa te guhyān prakāśāṃś ca sarvān hṛdayasaṃśrayān 05,041.003c pravakṣyati mahārāja sarvabuddhimatāṃ varaḥ 05,041.004 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,041.004a kiṃ tvaṃ na veda tad bhūyo yan me brūyāt sanātanaḥ 05,041.004c tvam eva vidura brūhi prajñāśeṣo 'sti cet tava 05,041.005 vidura uvāca 05,041.005a śūdrayonāv ahaṃ jāto nāto 'nyad vaktum utsahe 05,041.005c kumārasya tu yā buddhir veda tāṃ śāśvatīm aham 05,041.006a brāhmīṃ hi yonim āpannaḥ suguhyam api yo vadet 05,041.006c na tena garhyo devānāṃ tasmād etad bravīmi te 05,041.007 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,041.007a bravīhi vidura tvaṃ me purāṇaṃ taṃ sanātanam 05,041.007c katham etena dehena syād ihaiva samāgamaḥ 05,041.008 vaiśaṃpāyana uvāca 05,041.008a cintayām āsa viduras tam ṛṣiṃ saṃśitavratam 05,041.008c sa ca tac cintitaṃ jñātvā darśayām āsa bhārata 05,041.009a sa cainaṃ pratijagrāha vidhidṛṣṭena karmaṇā 05,041.009c sukhopaviṣṭaṃ viśrāntam athainaṃ viduro 'bravīt 05,041.010a bhagavan saṃśayaḥ kaś cid dhṛtarāṣṭrasya mānase 05,041.010c yo na śakyo mayā vaktuṃ tam asmai vaktum arhasi 05,041.010e yaṃ śrutvāyaṃ manuṣyendraḥ sukhaduḥkhātigo bhavet 05,041.011a lābhālābhau priyadveṣyau yathainaṃ na jarāntakau 05,041.011c viṣaheran bhayāmarṣau kṣutpipāse madodbhavau 05,041.011e aratiś caiva tandrī ca kāmakrodhau kṣayodayau 05,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,042.001a tato rājā dhṛtarāṣṭro manīṣī; saṃpūjya vākyaṃ vidureritaṃ tat 05,042.001c sanatsujātaṃ rahite mahātmā; papraccha buddhiṃ paramāṃ bubhūṣan 05,042.002 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,042.002a sanatsujāta yadīdaṃ śṛṇomi; mṛtyur hi nāstīti tavopadeśam 05,042.002c devāsurā hy ācaran brahmacaryam; amṛtyave tat kataran nu satyam 05,042.003 sanatsujāta uvāca 05,042.003a amṛtyuḥ karmaṇā ke cin mṛtyur nāstīti cāpare 05,042.003c śṛṇu me bruvato rājan yathaitan mā viśaṅkithāḥ 05,042.004a ubhe satye kṣatriyādyapravṛtte; moho mṛtyuḥ saṃmato yaḥ kavīnām 05,042.004c pramādaṃ vai mṛtyum ahaṃ bravīmi; sadāpramādam amṛtatvaṃ bravīmi 05,042.005a pramādād vai asurāḥ parābhavann; apramādād brahmabhūtā bhavanti 05,042.005c na vai mṛtyur vyāghra ivātti jantūn; na hy asya rūpam upalabhyate ha 05,042.006a yamaṃ tv eke mṛtyum ato 'nyam āhur; ātmāvasannam amṛtaṃ brahmacaryam 05,042.006c pitṛloke rājyam anuśāsti devaḥ; śivaḥ śivānām aśivo 'śivānām 05,042.007a āsyād eṣa niḥsarate narāṇāṃ; krodhaḥ pramādo moharūpaś ca mṛtyuḥ 05,042.007b*0243_01 ahaṃgatenaiva caran vimārgān 05,042.007b*0243_02 na cātmano yogam upaiti kaś cit 05,042.007c te mohitās tadvaśe vartamānā; itaḥ pretās tatra punaḥ patanti 05,042.008a tatas taṃ devā anu viplavante; ato mṛtyur maraṇākhyām upaiti 05,042.008c karmodaye karmaphalānurāgās; tatrānu yānti na taranti mṛtyum 05,042.008d*0244_01 sadarthayogān avagamāt samantāt 05,042.008d*0244_02 pravartate bhogayogena dehī 05,042.008d*0244_03 tad vai mahāmohanam indriyāṇāṃ 05,042.008d*0244_04 mithyārthayogasya gatir hi nityā 05,042.008d*0244_05 mithyārthayogābhihatāntarātmā 05,042.008d*0244_06 smarann upāste viṣayān samantāt 05,042.009a yo 'bhidhyāyann utpatiṣṇūn nihanyād; anādareṇāpratibudhyamānaḥ 05,042.009c sa vai mṛtyur mṛtyur ivātti bhūtvā; evaṃ vidvān yo vinihanti kāmān 05,042.010a kāmānusārī puruṣaḥ kāmān anu vinaśyati 05,042.010c kāmān vyudasya dhunute yat kiṃ cit puruṣo rajaḥ 05,042.011a tamo 'prakāśo bhūtānāṃ narako 'yaṃ pradṛśyate 05,042.011c gṛhyanta iva dhāvanti gacchantaḥ śvabhram unmukhāḥ 05,042.012a abhidhyā vai prathamaṃ hanti cainaṃ; kāmakrodhau gṛhya cainaṃ tu paścāt 05,042.012c ete bālān mṛtyave prāpayanti; dhīrās tu dhairyeṇa taranti mṛtyum 05,042.012d*0245_01 amūḍhavṛtteḥ puruṣasyeha kuryāt 05,042.012d*0245_02 kiṃ vai mṛtyus tārṇa ivāsya vyāghraḥ 05,042.013a amanyamānaḥ kṣatriya kiṃ cid anyan; nādhīyate tārṇa ivāsya vyāghraḥ 05,042.013c krodhāl lobhān mohamayāntarātmā; sa vai mṛtyus tvac charīre ya eṣaḥ 05,042.014a evaṃ mṛtyuṃ jāyamānaṃ viditvā; jñāne tiṣṭhan na bibhetīha mṛtyoḥ 05,042.014c vinaśyate viṣaye tasya mṛtyur; mṛtyor yathā viṣayaṃ prāpya martyaḥ 05,042.014d*0246_00 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,042.014d*0246_01 yān evāhur ijyayā sādhulokān 05,042.014d*0246_02 dvijātīnāṃ puṇyatamān sanātanān 05,042.014d*0246_03 teṣāṃ parārthaṃ kathayantīha vedā 05,042.014d*0246_04 sanatsujāta uvāca 05,042.014d*0246_04 etad vidvān naiti kathaṃ nu karma 05,042.014d*0246_05 evaṃ hy avidvān upayāti tatra 05,042.014d*0246_06 tathārthajātaṃ ca vadanti vedāḥ 05,042.014d*0246_07 sa neha āyāti paraṃ parātmā 05,042.014d*0246_08 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,042.014d*0246_08 prayāti mārgeṇa nihatya mārgān 05,042.014d*0246_09 ko 'sau niyuṅkte tam ajaṃ purāṇaṃ 05,042.014d*0246_10 sa ced idaṃ sarvam anukrameṇa 05,042.014d*0246_11 kiṃ vāsya kāryam atha vā sukhaṃ ca 05,042.014d*0246_12 sanatsujāta uvāca 05,042.014d*0246_12 tan me vidvan brūhi sarvaṃ yathāvat 05,042.014d*0246_13 doṣo mahān atra vibhedayoge 05,042.014d*0246_14 hy anādiyogena bhavanti nityāḥ 05,042.014d*0246_15 tathāsya nādhikyam apaiti kiṃ cid 05,042.014d*0246_16 anādiyogena bhavanti puṃsaḥ 05,042.014d*0246_17 ya etad vā bhagavān sa nityo 05,042.014d*0246_18 vikārayogena karoti viśvam 05,042.014d*0246_19 tathā ca tacchaktir iti sma manyate 05,042.014d*0246_20 tathārthayoge ca bhavanti vedāḥ 05,042.015 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,042.015a ye 'smin dharmān nācarantīha ke cit; tathā dharmān ke cid ihācaranti 05,042.015c dharmaḥ pāpena pratihanyate sma; utāho dharmaḥ pratihanti pāpam 05,042.016 sanatsujāta uvāca 05,042.016a ubhayam eva tatropabhujyate phalaṃ; dharmasyaivetarasya ca 05,042.016b*0247_01 tasmin sthito vāpy ubhayaṃ hi nityaṃ 05,042.016b*0247_02 jñānena vidvān pratihanti siddham 05,042.016b*0247_03 tathānyathā puṇyam upaiti dehī 05,042.016b*0247_04 tathāgataṃ pāpam upaiti siddham 05,042.016b*0247_05 gatvobhayaṃ karmaṇā bhujyate 'sthiraṃ 05,042.016b*0247_06 śubhasya pāpasya sa cāpi karmaṇā 05,042.016c dharmeṇādharmaṃ praṇudatīha vidvān; dharmo balīyān iti tasya viddhi 05,042.017 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,042.017a yān imān āhuḥ svasya dharmasya lokān; dvijātīnāṃ puṇyakṛtāṃ sanātanān 05,042.017c teṣāṃ parikramān kathayantas tato 'nyān; naitad vidvan naiva kṛtaṃ ca karma 05,042.018 sanatsujāta uvāca 05,042.018a yeṣāṃ bale na vispardhā bale balavatām iva 05,042.018c te brāhmaṇā itaḥ pretya svargaloke prakāśate 05,042.018d*0248_01 yeṣāṃ dharme na ca spardhā teṣāṃ tajjñānasādhanam 05,042.018d*0248_02 te brāhmaṇā ito muktāḥ svargaṃ yānti triviṣṭapam 05,042.018d*0248_03 tasya samyak samācāram āhur vedavido janāḥ 05,042.018d*0248_04 nainaṃ manyeta bhūyiṣṭhaṃ bāhyam ābhyantaraṃ janam 05,042.019a yatra manyeta bhūyiṣṭhaṃ prāvṛṣīva tṛṇolapam 05,042.019c annaṃ pānaṃ ca brāhmaṇas taj jīvan nānusaṃjvaret 05,042.020a yatrākathayamānasya prayacchaty aśivaṃ bhayam 05,042.020c atiriktam ivākurvan sa śreyān netaro janaḥ 05,042.021a yo vākathayamānasya ātmānaṃ nānusaṃjvaret 05,042.021b*0249_01 eko vai hy antarātmānaṃ brāhmaṇo hantum arhati 05,042.021c brahmasvaṃ nopabhuñjed vā tadannaṃ saṃmataṃ satām 05,042.021d*0250_01 kuśavalkalacelādyaṃ brahmasvaṃ yogino viduḥ 05,042.022a yathā svaṃ vāntam aśnāti śvā vai nityam abhūtaye 05,042.022c evaṃ te vāntam aśnanti svavīryasyopajīvanāt 05,042.023a nityam ajñātacaryā me iti manyeta brāhmaṇaḥ 05,042.023c jñātīnāṃ tu vasan madhye naiva vidyeta kiṃ cana 05,042.024a ko hy evam antarātmānaṃ brāhmaṇo hantum arhati 05,042.024b*0251_01 nirliṅgam acalaṃ śuddhaṃ sarvadvandvavivarjitam 05,042.024c tasmād dhi kiṃ cit kṣatriya brahmāvasati paśyati 05,042.024d*0252_01 yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate 05,042.024d*0252_02 kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā 05,042.025a aśrāntaḥ syād anādānāt saṃmato nirupadravaḥ 05,042.025c śiṣṭo na śiṣṭavat sa syād brāhmaṇo brahmavit kaviḥ 05,042.026a anāḍhyā mānuṣe vitte āḍhyā vedeṣu ye dvijāḥ 05,042.026c te durdharṣā duṣprakampyā vidyāt tān brahmaṇas tanum 05,042.027a sarvān sviṣṭakṛto devān vidyād ya iha kaś cana 05,042.027c na samāno brāhmaṇasya yasmin prayatate svayam 05,042.028a yam aprayatamānaṃ tu mānayanti sa mānitaḥ 05,042.028c na mānyamāno manyeta nāmānād abhisaṃjvaret 05,042.028d*0253_01 lokaḥ svabhāvavṛttir hi nimeṣonmeṣavat sadā 05,042.029a vidvāṃso mānayantīha iti manyeta mānitaḥ 05,042.029c adharmaviduṣo mūḍhā lokaśāstraviśāradāḥ 05,042.029e na mānyaṃ mānayiṣyanti iti manyed amānitaḥ 05,042.030a na vai mānaṃ ca maunaṃ ca sahitau carataḥ sadā 05,042.030c ayaṃ hi loko mānasya asau mānasya tad viduḥ 05,042.031a śrīḥ sukhasyeha saṃvāsaḥ sā cāpi paripanthinī 05,042.031c brāhmī sudurlabhā śrīr hi prajñāhīnena kṣatriya 05,042.032a dvārāṇi tasyā hi vadanti santo; bahuprakārāṇi durāvarāṇi 05,042.032c satyārjave hrīr damaśaucavidyāḥ; ṣaṇmānamohapratibādhanāni 05,043.000*0254_00 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,043.000*0254_01 kasyaiṣa maunaḥ kataran nu maunaṃ 05,043.000*0254_02 prabrūhi vidvann iha maunabhāvam 05,043.000*0254_03 maunena vidvān uta yāti maunaṃ 05,043.000*0254_04 sanatsujāta uvāca 05,043.000*0254_04 kathaṃ mune maunam ihācaranti 05,043.000*0254_05 yato na vedā manasā sahainam 05,043.000*0254_06 anupraviśanti tato 'tha maunam 05,043.000*0254_07 yatrotthito vedaśabdas tathāyaṃ 05,043.000*0254_08 sa tanmayatvena vibhāti rājan 05,043.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,043.001a ṛco yajūṃṣy adhīte yaḥ sāmavedaṃ ca yo dvijaḥ 05,043.001c pāpāni kurvan pāpena lipyate na sa lipyate 05,043.002 sanatsujāta uvāca 05,043.002a nainaṃ sāmāny ṛco vāpi na yajūṃṣi vicakṣaṇa 05,043.002c trāyante karmaṇaḥ pāpān na te mithyā bravīmy aham 05,043.003a na chandāṃsi vṛjināt tārayanti; māyāvinaṃ māyayā vartamānam 05,043.003c nīḍaṃ śakuntā iva jātapakṣāś; chandāṃsy enaṃ prajahaty antakāle 05,043.004 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,043.004a na ced vedā vedavidaṃ śaktās trātuṃ vicakṣaṇa 05,043.004c atha kasmāt pralāpo 'yaṃ brāhmaṇānāṃ sanātanaḥ 05,043.005 sanatsujāta uvāca 05,043.005*0255_01 tasyaiva nāmādiviśeṣarūpair 05,043.005*0255_02 idaṃ jagad bhāti mahānubhāva 05,043.005*0255_03 nirdiśya samyak pravadanti vedās 05,043.005*0255_04 tad viśvavairūpyam udāharanti 05,043.005*0255_05 tadartham uktaṃ tapa etad ijyā 05,043.005*0255_06 tābhyām asau puṇyam upaiti vidvān 05,043.005*0255_07 puṇyena pāpaṃ vinihatya paścāt 05,043.005*0255_08 saṃjāyate jñānavidīpitātmā 05,043.005*0255_09 jñānena cātmānam upaiti vidvān 05,043.005*0255_10 athānyathā vargaphalānukāṅkṣī 05,043.005*0255_11 asmin kṛtaṃ tat parigṛhya sarvam 05,043.005*0255_12 amutra bhuṅkte punar eti mārgam 05,043.005*0256_01 tapas tapyati yo 'raṇye munir mūlaphalāśanaḥ 05,043.005*0257_01 brāhmaṇānāṃ tapaḥ svṛddham anyeṣāṃ tāvad eva tat 05,043.005*0258_01 etat samṛddham atyṛddhaṃ tapo bhavati kevalam 05,043.005a asmiṃl loke tapas taptaṃ phalam anyatra dṛśyate 05,043.005c brāhmaṇānām ime lokā ṛddhe tapasi saṃyatāḥ 05,043.006 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,043.006a kathaṃ samṛddham apy ṛddhaṃ tapo bhavati kevalam 05,043.006c sanatsujāta tad brūhi yathā vidyāma tad vayam 05,043.006d*0259_00 sanatsujāta uvāca 05,043.006d*0259_01 niṣkalmaṣaṃ tapas tv etat kevalaṃ paricakṣate 05,043.006d*0259_02 etat samṛddham apy ṛddhaṃ tapo bhavati nānyathā 05,043.006d*0259_03 tapomūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ pṛcchasi kṣatriya 05,043.006d*0259_04 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,043.006d*0259_04 tapasā vedavidvāṃsaḥ paraṃ tv amṛtam āpnuyuḥ 05,043.006d*0259_05 kalmaṣaṃ tapaso brūhi śrutaṃ niṣkalmaṣaṃ tapaḥ 05,043.006d*0259_06 sanatsujāta yenedaṃ vidyāṃ guhyaṃ sanātanam 05,043.006d*0260_01 śrīr evam ekā yo 'dhīte tac ca tāvac ca tatsamam 05,043.007 sanatsujāta uvāca 05,043.007a krodhādayo dvādaśa yasya doṣās; tathā nṛśaṃsādi ṣaḍ atra rājan 05,043.007c dharmādayo dvādaśa cātatānāḥ; śāstre guṇā ye viditā dvijānām 05,043.008a krodhaḥ kāmo lobhamohau vivitsā;kṛpāsūyā mānaśokau spṛhā ca 05,043.008c īrṣyā jugupsā ca manuṣyadoṣā; varjyāḥ sadā dvādaśaite nareṇa 05,043.009a ekaikam ete rājendra manuṣyān paryupāsate 05,043.009c lipsamāno 'ntaraṃ teṣāṃ mṛgāṇām iva lubdhakaḥ 05,043.010a vikatthanaḥ spṛhayālur manasvī; bibhrat kopaṃ capalo 'rakṣaṇaś ca 05,043.010c ete prāptāḥ ṣaṇ narān pāpadharmān; prakurvate nota santaḥ sudurge 05,043.011a saṃbhogasaṃvid dviṣam edhamāno; dattānutāpī kṛpaṇo 'balīyān 05,043.011c vargapraśaṃsī vanitāsu dveṣṭā; ete 'pare sapta nṛśaṃsadharmāḥ 05,043.012a dharmaś ca satyaṃ ca damas tapaś ca; amātsaryaṃ hrīs titikṣānasūyā 05,043.012c yajñaś ca dānaṃ ca dhṛtiḥ śrutaṃ ca; mahāvratā dvādaśa brāhmaṇasya 05,043.013a yas tv etebhyaḥ pravased dvādaśebhyaḥ; sarvām apīmāṃ pṛthivīṃ praśiṣyāt 05,043.013c tribhir dvābhyām ekato vā viśiṣṭo; nāsya svam astīti sa veditavyaḥ 05,043.014a damas tyāgo 'pramādaś ca eteṣv amṛtam āhitam 05,043.014c tāni satyamukhāny āhur brāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ 05,043.014d*0261_01 doṣatyāgo 'pramādaḥ syāt sa cāpy aṣṭaguṇo mataḥ 05,043.015a damo 'ṣṭādaśadoṣaḥ syāt pratikūlaṃ kṛtākṛte 05,043.015c anṛtaṃ cābhyasūyā ca kāmārthau ca tathā spṛhā 05,043.016a krodhaḥ śokas tathā tṛṣṇā lobhaḥ paiśunyam eva ca 05,043.016c matsaraś ca vivitsā ca paritāpas tathā ratiḥ 05,043.017a apasmāraḥ sātivādas tathā saṃbhāvanātmani 05,043.017b*0262_01 lokadveṣo 'bhimānaś ca vivādaḥ prāṇipīḍanam 05,043.017b*0262_02 parivādo 'tivādaś ca paritāpo 'kṣamā dhṛtiḥ 05,043.017b*0262_03 asiddhiḥ pāpakṛtyaṃ ca hiṃsā ceti prakīrtitāḥ 05,043.017c etair vimukto doṣair yaḥ sa damaḥ sadbhir ucyate 05,043.017d*0263_01 mado 'ṣṭādaśadoṣaḥ syāt tyāgo bhavati ṣaḍguṇaḥ 05,043.017d*0264_01 viparyayāḥ smṛtā ete madadoṣā udāhṛtāḥ 05,043.017d*0264_02 śreyāṃs tu ṣaḍvidhas tyāgas tṛtīyas tatra duṣkaraḥ 05,043.017d*0264_03 tena duḥkhaṃ taranty eva tasmiṃs tyakte jitaṃ bhavet 05,043.017d*0265_01 doṣā damasya ye proktās tān doṣān parivarjayet 05,043.018a śreyāṃs tu ṣaḍvidhas tyāgaḥ priyaṃ prāpya na hṛṣyati 05,043.018c apriye tu samutpanne vyathāṃ jātu na cārcchati 05,043.019a iṣṭān dārāṃś ca putrāṃś ca na cānyaṃ yad vaco bhavet 05,043.019c arhate yācamānāya pradeyaṃ tad vaco bhavet 05,043.019d*0266_01 iṣṭāpūrtaṃ dvitīyaṃ syān nityaṃ vairāgyayogataḥ 05,043.019d*0266_02 kāmatyāgaś ca rājendra sa tṛtīya iti smṛtaḥ 05,043.019d*0266_03 apramādī bhaved etaiḥ sa cāpy aṣṭaguṇo mahān 05,043.019d*0266_04 satyaṃ dhyānaṃ samādhānaṃ codyaṃ vairāgyam eva ca 05,043.019d*0266_05 asteyo brahmacaryaṃ ca tathāsaṃgraha eva ca 05,043.019d*0266_06 evaṃ doṣā madasyoktās tān doṣān parivarjayet 05,043.019d*0266_07 doṣatyāgo 'pramādaḥ syāt sa cāpy aṣṭaguṇo mataḥ 05,043.019d*0266_08 tāṃs tu satyamukhān āhuḥ satye hy amṛtam āhitam 05,043.019d*0266_09 satyātmā bhava rājendra satye lokāḥ pratiṣṭhitāḥ 05,043.019d*0266_10 nivṛttenaiva doṣeṇa tapovratam ihācaret 05,043.019d*0266_11 etad dhātṛkṛtaṃ vṛttaṃ satyam eva satāṃ vratam 05,043.019e apy avācyaṃ vadaty eva sa tṛtīyo guṇaḥ smṛtaḥ 05,043.020a tyaktair dravyair yo bhavati nopayuṅkte ca kāmataḥ 05,043.020b*0267_01 na ca dravyais tad bhavati nopayuktaiś ca kāmataḥ 05,043.020c na ca karmasu tad dhīnaḥ śiṣyabuddhir naro yathā 05,043.020e sarvair eva guṇair yukto dravyavān api yo bhavet 05,043.020f*0268_01 ṣaṭprakāram imaṃ tyāgaṃ buddhvānyan nāvaśiṣyate 05,043.021a apramādo 'ṣṭadoṣaḥ syāt tān doṣān parivarjayet 05,043.021c indriyebhyaś ca pañcabhyo manasaś caiva bhārata 05,043.021e atītānāgatebhyaś ca mukto hy etaiḥ sukhī bhavet 05,043.022a doṣair etair vimuktaṃ tu guṇair etaiḥ samanvitam 05,043.022c etat samṛddham apy ṛddhaṃ tapo bhavati kevalam 05,043.022e yan māṃ pṛcchasi rājendra kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi 05,043.022f*0269_01 etat pāpaharaṃ śuddhaṃ janmamṛtyujarāpaham 05,043.023 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,043.023a ākhyānapañcamair vedair bhūyiṣṭhaṃ kathyate janaḥ 05,043.023c tathaivānye caturvedās trivedāś ca tathāpare 05,043.024a dvivedāś caikavedāś ca anṛcaś ca tathāpare 05,043.024c teṣāṃ tu katamaḥ sa syād yam ahaṃ veda brāhmaṇam 05,043.025 sanatsujāta uvāca 05,043.025a ekasya vedasyājñānād vedās te bahavo 'bhavan 05,043.025c satyasyaikasya rājendra satye kaś cid avasthitaḥ 05,043.025e evaṃ vedam anutsādya prajñāṃ mahati kurvate 05,043.026a dānam adhyayanaṃ yajño lobhād etat pravartate 05,043.026c satyāt pracyavamānānāṃ saṃkalpo vitatho bhavet 05,043.027a tato yajñaḥ pratāyeta satyasyaivāvadhāraṇāt 05,043.027c manasānyasya bhavati vācānyasyota karmaṇā 05,043.027e saṃkalpasiddhaḥ puruṣaḥ saṃkalpān adhitiṣṭhati 05,043.028a anaibhṛtyena vai tasya dīkṣitavratam ācaret 05,043.028c nāmaitad dhātunirvṛttaṃ satyam eva satāṃ param 05,043.028e jñānaṃ vai nāma pratyakṣaṃ parokṣaṃ jāyate tapaḥ 05,043.029a vidyād bahu paṭhantaṃ tu bahupāṭhīti brāhmaṇam 05,043.029c tasmāt kṣatriya mā maṃsthā jalpitenaiva brāhmaṇam 05,043.029e ya eva satyān nāpaiti sa jñeyo brāhmaṇas tvayā 05,043.029f*0270_01 chandāṃsi nāma dvipadāṃ variṣṭha 05,043.029f*0270_02 svacchandayogena bhavanti tatra 05,043.029f*0270_03 chandovidas tena ca tān adhītya 05,043.029f*0270_04 gatā hi vedasya na vedyam āryāḥ 05,043.029f*0271_01 na vedānāṃ veditā kaś cid asti 05,043.029f*0271_02 vedyena vedaṃ na vidur na vedyam 05,043.029f*0271_03 yo veda vedaṃ sa ca veda vedyaṃ 05,043.029f*0271_04 yo veda vedyaṃ na sa veda satyam 05,043.029f*0271_05 yo veda vedān sa ca veda vedyaṃ 05,043.029f*0271_06 na taṃ vidur vedavido na vedāḥ 05,043.029f*0271_07 tathāpi vedena vidanti vedaṃ 05,043.029f*0271_08 ye brāhmaṇā vedavido bhavanti 05,043.029f*0271_09 dhāmāṃśabhāgasya tathā hi vedā 05,043.029f*0271_10 yathā hi śākhā ca mahīruhasya 05,043.029f*0271_11 saṃvedane caiva yathāmananti 05,043.029f*0271_12 tasmin hi satye paramātmano 'rthe 05,043.030a chandāṃsi nāma kṣatriya tāny atharvā; jagau purastād ṛṣisarga eṣaḥ 05,043.030c chandovidas te ya u tān adhītya; na vedyavedasya vidur na vedyam 05,043.031a na vedānāṃ veditā kaś cid asti; kaś cid vedān budhyate vāpi rājan 05,043.031c yo veda vedān na sa veda vedyaṃ; satye sthito yas tu sa veda vedyam 05,043.032a abhijānāmi brāhmaṇam ākhyātāraṃ vicakṣaṇam 05,043.032b*0272_01 evaṃ yo hi vijānāti sa jānāti paraṃ hi tat 05,043.032b*0273_01 paraṃ hi tat paraṃ brahma jānāty eva ca brāhmaṇaḥ 05,043.032b*0274_01 yo vai vijānāti paraṃ mayoktaṃ 05,043.032b*0274_02 sa vai vijānāti paraṃ krameṇa 05,043.032b*0275_01 nāsya paryeṣaṇaṃ gacchet pratyarthiṣu kathaṃ cana 05,043.032b*0275_02 avicinvann imaṃ vede tataḥ paśyati taṃ prabhum 05,043.032c yaś chinnavicikitsaḥ sann ācaṣṭe sarvasaṃśayān 05,043.033a tasya paryeṣaṇaṃ gacchet prācīnaṃ nota dakṣiṇam 05,043.033c nārvācīnaṃ kutas tiryaṅ nādiśaṃ tu kathaṃ cana 05,043.034a tūṣṇīṃbhūta upāsīta na ceṣṭen manasā api 05,043.034c abhyāvarteta brahmāsya antarātmani vai śritam 05,043.035a maunād dhi sa munir bhavati nāraṇyavasanān muniḥ 05,043.035c akṣaraṃ tat tu yo veda sa muniḥ śreṣṭha ucyate 05,043.036a sarvārthānāṃ vyākaraṇād vaiyākaraṇa ucyate 05,043.036b*0276_01 tan mūlato vyākaraṇaṃ vyākarotīti tat tathā 05,043.036c pratyakṣadarśī lokānāṃ sarvadarśī bhaven naraḥ 05,043.037a satye vai brāhmaṇas tiṣṭhan brahma paśyati kṣatriya 05,043.037b*0277_01 jñānādiṣu sthito 'py evaṃ kṣatriya brahma paśyati 05,043.037c vedānāṃ cānupūrvyeṇa etad vidvan bravīmi te 05,044.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,044.001a sanatsujāta yad imāṃ parārthāṃ; brāhmīṃ vācaṃ pravadasi viśvarūpām 05,044.001c parāṃ hi kāmeṣu sudurlabhāṃ kathāṃ; tad brūhi me vākyam etat kumāra 05,044.002 sanatsujāta uvāca 05,044.002a naitad brahma tvaramāṇena labhyaṃ; yan māṃ pṛcchasy abhihṛṣyasy atīva 05,044.002b*0278_01 buddhau pralīne manasi pracintyā 05,044.002b*0278_02 vidyā hi sā brahmacaryeṇa labhyā 05,044.002c avyaktavidyām abhidhāsye purāṇīṃ; buddhyā ca teṣāṃ brahmacaryeṇa siddhām 05,044.003 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,044.003a avyaktavidyām iti yat sanātanīṃ; bravīṣi tvaṃ brahmacaryeṇa siddhām 05,044.003b*0279_01 ādyāṃ vidyāṃ vadasi hi satyarūpāṃ 05,044.003b*0279_02 yā prāpyate brahmacaryeṇa sadbhiḥ 05,044.003b*0280_01 yāṃ prāpyaitāṃ martyalokaṃ tyajanti 05,044.003b*0280_02 yā vai vidyā guruvṛddheṣu nityā 05,044.003b*0281_00 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,044.003b*0281_01 brahmacaryeṇa yā vidyā śakyā veditum añjasā 05,044.003b*0281_02 tat kathaṃ brahmacaryaṃ syād etad vidvan bravīhi me 05,044.003c anārabhyā vasatīhārya kāle; kathaṃ brāhmaṇyam amṛtatvaṃ labheta 05,044.004 sanatsujāta uvāca 05,044.004a ye 'smiṃl loke vijayantīha kāmān; brāhmīṃ sthitim anutitikṣamāṇāḥ 05,044.004c ta ātmānaṃ nirharantīha dehān; muñjād iṣīkām iva sattvasaṃsthāḥ 05,044.004d*0282_01 yadi sarve pramucyante kāmā ye hṛdi saṃsthitāḥ 05,044.004d*0282_02 atha mṛtyor mṛta iti tatra brahma samaśnute 05,044.005a śarīram etau kurutaḥ pitā mātā ca bhārata 05,044.005c ācāryaśāstā yā jātiḥ sā satyā sājarāmarā 05,044.005d*0283_01 ācāryatas tu yaj janma tat satyaṃ vai tathāmṛtam 05,044.005d*0284_01 tasmāt tām eva yatnena buddhimān pratipadyate 05,044.006a ācāryayonim iha ye praviśya; bhūtvā garbhaṃ brahmacaryaṃ caranti 05,044.006c ihaiva te śāstrakārā bhavanti; prahāya dehaṃ paramaṃ yānti yogam 05,044.007a ya āvṛṇoty avitathena karṇā;vṛtaṃ kurvann amṛtaṃ saṃprayacchan 05,044.007c taṃ manyeta pitaraṃ mātaraṃ ca; tasmai na druhyet kṛtam asya jānan 05,044.008a guruṃ śiṣyo nityam abhimanyamānaḥ; svādhyāyam icchec chucir apramattaḥ 05,044.008c mānaṃ na kuryān na dadhīta roṣam; eṣa prathamo brahmacaryasya pādaḥ 05,044.008d*0285_01 śiṣyavṛttikrameṇaiva vidyām āpnoti yaḥ śuciḥ 05,044.008d*0285_02 brahmacaryavratasyāsya prathamaḥ pāda ucyate 05,044.009a ācāryasya priyaṃ kuryāt prāṇair api dhanair api 05,044.009c karmaṇā manasā vācā dvitīyaḥ pāda ucyate 05,044.010a samā gurau yathā vṛttir gurupatnyāṃ tathā bhavet 05,044.010c yathoktakārī priyakṛt tṛtīyaḥ pāda ucyate 05,044.010d*0286_01 ācāryeṇa kṛtaṃ jñātvā bhāvito 'smīti manyate 05,044.010d*0286_02 taṃ guruṃ prati hṛṣṭaḥ saṃstṛtīyaḥ pāda ucyate 05,044.010d*0287_01 ācāryeṇātmakṛtaṃ vijānañ 05,044.010d*0287_02 jñātvā cārthaṃ bhāvito 'smīty anena 05,044.010d*0287_03 yan manyate taṃ prati hṛṣṭabuddhiḥ 05,044.010d*0287_04 sa vai tṛtīyo brahmacaryasya pādaḥ 05,044.011a nācāryāyehopakṛtvā pravādaṃ; prājñaḥ kurvīta naitad ahaṃ karomi 05,044.011c itīva manyeta na bhāṣayeta; sa vai caturtho brahmacaryasya pādaḥ 05,044.011d*0288_01 evaṃ vasantaṃ yad upaplaved dhi 05,044.011d*0288_02 nācāryāya kṛtam iti cābhimānāt 05,044.011d*0288_03 prājño manye naitad ahaṃ karomi 05,044.011d*0288_04 sa vai caturtho brahmacaryasya pādaḥ 05,044.011d*0289_01 kālena pādaṃ labhate tathārthaṃ 05,044.011d*0289_02 tataś ca pādaṃ guruyogataś ca 05,044.011d*0289_03 utsāhayogena ca pādam ṛcchec 05,044.011d*0289_04 chāstreṇa pādaṃ ca tato 'bhiyāti 05,044.011d*0290_01 jñānādayo dvādaśa yasya rūpam 05,044.011d*0290_02 anyāni cāṅgāni tathā balaṃ ca 05,044.011d*0290_03 ācāryayoge phalatīti cāhur 05,044.011d*0290_04 brahmārthayogena ca brahmacaryam 05,044.012a evaṃ vasantaṃ yad upaplaved dhanam; ācāryāya tad anuprayacchet 05,044.012c satāṃ vṛttiṃ bahuguṇām evam eti; guroḥ putre bhavati ca vṛttir eṣā 05,044.013a evaṃ vasan sarvato vardhatīha; bahūn putrāṃl labhate ca pratiṣṭhām 05,044.013c varṣanti cāsmai pradiśo diśaś ca; vasanty asmin brahmacarye janāś ca 05,044.014a etena brahmacaryeṇa devā devatvam āpnuvan 05,044.014c ṛṣayaś ca mahābhāgā brahmalokaṃ manīṣiṇaḥ 05,044.015a gandharvāṇām anenaiva rūpam apsarasām abhūt 05,044.015c etena brahmacaryeṇa sūryo ahnāya jāyate 05,044.015d*0291_01 ākāṅkṣārthasya saṃyogād rasabhedārthinām iva 05,044.015d*0291_02 evaṃ hy etat samājñāya tādṛg bhāvaṃ gatā ime 05,044.016a ya āśayet pāṭayec cāpi rājan; sarvaṃ śarīraṃ tapasā tapyamānaḥ 05,044.016c etenāsau bālyam atyeti vidvān; mṛtyuṃ tathā rodhayaty antakāle 05,044.017a antavantaḥ kṣatriya te jayanti; lokāñ janāḥ karmaṇā nirmitena 05,044.017c brahmaiva vidvāṃs tena abhyeti sarvaṃ; nānyaḥ panthā ayanāya vidyate 05,044.018 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,044.018a ābhāti śuklam iva lohitam iva; atho kṛṣṇam athāñjanaṃ kādravaṃ vā 05,044.018c tad brāhmaṇaḥ paśyati yo 'tra vidvān; kathaṃrūpaṃ tad amṛtam akṣaraṃ padam 05,044.019 sanatsujāta uvāca 05,044.019a nābhāti śuklam iva lohitam iva; atho kṛṣṇam āyasam arkavarṇam 05,044.019c na pṛthivyāṃ tiṣṭhati nāntarikṣe; naitat samudre salilaṃ bibharti 05,044.020a na tārakāsu na ca vidyud āśritaṃ; na cābhreṣu dṛśyate rūpam asya 05,044.020c na cāpi vāyau na ca devatāsu; na tac candre dṛśyate nota sūrye 05,044.021a naivarkṣu tan na yajuḥṣu nāpy atharvasu; na caiva dṛśyaty amaleṣu sāmasu 05,044.021c rathaṃtare bārhate cāpi rājan; mahāvrate naiva dṛśyed dhruvaṃ tat 05,044.022a apāraṇīyaṃ tamasaḥ parastāt; tad antako 'py eti vināśakāle 05,044.022c aṇīyarūpaṃ kṣuradhārayā tan; mahac ca rūpaṃ tv api parvatebhyaḥ 05,044.023a sā pratiṣṭhā tad amṛtaṃ lokās tad brahma tad yaśaḥ 05,044.023c bhūtāni jajñire tasmāt pralayaṃ yānti tatra ca 05,044.024a anāmayaṃ tan mahad udyataṃ yaśo; vāco vikārān kavayo vadanti 05,044.024c tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ; ye tad vidur amṛtās te bhavanti 05,044.024d@002_0000 sanatsujāta uvāca 05,044.024d@002_0001 śokaḥ krodhaś ca lobhaś ca kāmo mānaḥ parāsutā 05,044.024d@002_0002 īrṣyā moho vivitsā ca kṛpāsūyā jugupsutā 05,044.024d@002_0003 dvādaśaite mahādoṣā manuṣyaprāṇanāśanāḥ 05,044.024d@002_0004 ekaikam ete rājendra manuṣyān paryupāsate 05,044.024d@002_0005 yair āviṣṭo naraḥ pāpaṃ mūḍhasaṃjño vyavasyati 05,044.024d@002_0006 spṛhayālur ugraḥ paruṣo vāvadānyaḥ 05,044.024d@002_0007 krodhaṃ bibhran manasā vai vikatthī 05,044.024d@002_0008 nṛśaṃsadharmāḥ ṣaḍ ime janā vai 05,044.024d@002_0009 prāpyāpy arthaṃ nota sabhājayante 05,044.024d@002_0010 saṃbhogasaṃvid viṣamo 'timānī 05,044.024d@002_0011 dattvā vikatthī kṛpaṇo durbalaś ca 05,044.024d@002_0012 bahupraśaṃsī vanitādviṭ sadaiva 05,044.024d@002_0013 saptaivoktāḥ pāpaśīlā nṛśaṃsāḥ 05,044.024d@002_0014 dharmaś ca satyaṃ ca tapo damaś ca 05,044.024d@002_0015 amātsaryaṃ hrīs titikṣānasūyā 05,044.024d@002_0016 dānaṃ śrutaṃ caiva dhṛtiḥ kṣamā ca 05,044.024d@002_0017 mahāvratā dvādaśa brāhmaṇasya 05,044.024d@002_0018 yo naitebhyaḥ pracyaved dvādaśabhyaḥ 05,044.024d@002_0019 sarvām apīmāṃ pṛthivīṃ sa śiṣyāt 05,044.024d@002_0020 tribhir dvābhyām ekato vārthito yo 05,044.024d@002_0021 nāsya svam astīti ca veditavyam 05,044.024d@002_0022 damas tyāgo 'thāpramāda ity eteṣv amṛtaṃ sthitam 05,044.024d@002_0023 etāni brahmamukhyānāṃ brāhmaṇānāṃ manīṣiṇām 05,044.024d@002_0024 sad vāsad vā parīvādo brāhmaṇasya na śasyate 05,044.024d@002_0025 narakapratiṣṭhās te vai syur ya evaṃ kurvate narāḥ 05,044.024d@002_0026 mado 'ṣṭādaśadoṣaḥ sa syāt purā yo 'prakīrtitaḥ 05,044.024d@002_0027 lokadveṣyaṃ prātikūlyam abhyasūyā mṛṣāvacaḥ 05,044.024d@002_0028 kāmakrodhau pāratantryaṃ parivādo 'tha paiśunam 05,044.024d@002_0029 arthahānir vivitsā ca mātsaryaṃ prāṇipīḍanam 05,044.024d@002_0030 īrṣyā moho 'tivādaś ca saṃjñānāśo 'bhyasūyitā 05,044.024d@002_0031 tasmāt prājño na mādyeta sadā hy etad vigarhitam 05,044.024d@002_0032 sauhṛde vai ṣaḍ guṇā veditavyāḥ 05,044.024d@002_0033 priye hṛṣyanty apriye ca vyathante 05,044.024d@002_0034 syād ātmanaḥ suciraṃ yācate yo 05,044.024d@002_0035 dadāty ayācyam api deyaṃ khalu syāt 05,044.024d@002_0036 iṣṭān putrān vibhavān svāṃś ca dārān 05,044.024d@002_0037 abhyarthitaś cārhati śuddhabhāvaḥ 05,044.024d@002_0038 tyaktadravyaḥ saṃvasen neha kāmād 05,044.024d@002_0039 bhuṅkte karma svāśiṣaṃ bādhate ca 05,044.024d@002_0040 dravyavān guṇavān evaṃ tyāgī bhavati sāttvikaḥ 05,044.024d@002_0041 pañca bhūtāni pañcabhyo nivartayati tādṛśaḥ 05,044.024d@002_0042 etat samṛddham apy ūrdhvaṃ tapo bhavati kevalam 05,044.024d@002_0043 sattvāt pracyavamānānāṃ saṃkalpena samāhitam 05,044.024d@002_0044 yato yajñāḥ pravardhante satyasyaivāvarodhanāt 05,044.024d@002_0045 manasānyasya bhavati vācānyasyātha karmaṇā 05,044.024d@002_0046 saṃkalpasiddhaṃ puruṣam asaṃkalpo 'dhitiṣṭhati 05,044.024d@002_0047 brāhmaṇasya viśeṣeṇa kiṃ cānyad api me śruṇu 05,044.024d@002_0048 adhyāpayen mahad etad yaśasyaṃ 05,044.024d@002_0049 vāco vikāraṃ kavayo vadanti 05,044.024d@002_0050 asmin yoge sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ 05,044.024d@002_0051 ye tad vidur amṛtās te bhavanti 05,044.024d@002_0052 na karmaṇā sukṛtenaiva rājan 05,044.024d@002_0053 satyaṃ vadej juhuyād vā yajed vā 05,044.024d@002_0054 naitena bālo 'mṛtyum abhyeti rājan 05,044.024d@002_0055 ratiṃ cāsau na labhaty antakāle 05,044.024d@002_0056 tūṣṇīm eka upāsīta ceṣṭeta manasāpi na 05,044.024d@002_0057 tathā saṃstutinindābhyāṃ prītiroṣau vivarjayet 05,044.024d@002_0058 atraiva tiṣṭhan kṣatriya brahmāviśati paśyati 05,044.024d@002_0059 vedeṣu cānupūrvyeṇa etad vidvan bravīmi te 05,044.024d*0292_01 tad etad ahnā saṃsthitaṃ bhāti sarvaṃ 05,044.024d*0292_02 tad ātmavit paśyati jñānayogāt 05,044.024d*0293_01 tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ 05,044.024d*0293_02 ya etad vidur amṛtās te bhavanti 05,045.001 sanatsujāta uvāca 05,045.001a yat tac chukraṃ mahaj jyotir dīpyamānaṃ mahad yaśaḥ 05,045.001c tad vai devā upāsante yasmād arko virājate 05,045.001e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.002a śukrād brahma prabhavati brahma śukreṇa vardhate 05,045.002c tac chukraṃ jyotiṣāṃ madhye 'taptaṃ tapati tāpanam 05,045.002e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.003a āpo 'tha adbhyaḥ salilasya madhye; ubhau devau śiśriyāte 'ntarikṣe 05,045.003c sa sadhrīcīḥ sa viṣūcīr vasānā; ubhe bibharti pṛthivīṃ divaṃ ca 05,045.003e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.003f*0294_01 apa eva sasarjādau tāsu vīryam athāsṛjat 05,045.003f*0294_02 tad aṇḍam abhavad dhaimaṃ sahasrāṃśusamaprabham 05,045.003f*0294_03 tasmiñ jajñe svayaṃ brahmā sarvalokapitāmahaḥ 05,045.003f*0294_04 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.004a ubhau ca devau pṛthivīṃ divaṃ ca; diśaś ca śukraṃ bhuvanaṃ bibharti 05,045.004c tasmād diśaḥ saritaś ca sravanti; tasmāt samudrā vihitā mahāntaḥ 05,045.004e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.005a cakre rathasya tiṣṭhantaṃ dhruvasyāvyayakarmaṇaḥ 05,045.005c ketumantaṃ vahanty aśvās taṃ divyam ajaraṃ divi 05,045.005e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.006a na sādṛśye tiṣṭhati rūpam asya; na cakṣuṣā paśyati kaś cid enam 05,045.006c manīṣayātho manasā hṛdā ca; ya evaṃ vidur amṛtās te bhavanti 05,045.006d*0295_01 yasya deve parā bhaktir yathā deve tathā gurau 05,045.006d*0295_02 tasya te kathitā hy arthāḥ prakāśante mahātmanaḥ 05,045.006e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.007a dvādaśapūgāṃ saritaṃ devarakṣitam 05,045.007c madhu īśantas tadā saṃcaranti ghoram 05,045.007e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.008a tad ardhamāsaṃ pibati saṃcitya bhramaro madhu 05,045.008c īśānaḥ sarvabhūteṣu havirbhūtam akalpayat 05,045.008e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.009a hiraṇyaparṇam aśvattham abhipatya apakṣakāḥ 05,045.009c te tatra pakṣiṇo bhūtvā prapatanti yathādiśam 05,045.009e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.010a pūrṇāt pūrṇāny uddharanti pūrṇāt pūrṇāni cakrire 05,045.010c haranti pūrṇāt pūrṇāni pūrṇam evāvaśiṣyate 05,045.010e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.011a tasmād vai vāyur āyātas tasmiṃś ca prayataḥ sadā 05,045.011c tasmād agniś ca somaś ca tasmiṃś ca prāṇa ātataḥ 05,045.011c*0296_01 **** **** yasmiṃś ca pralayaṃ gatau 05,045.011c*0296_02 tasmād vai vāyur ātataḥ 05,045.011d*0297_01 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.011d*0298_01 yasmād vai vāyur āyāto yasmāc ca prāṇa āgataḥ 05,045.011d*0299_01 tat pratiṣṭhās tad amṛtaṃ lokās tad brahma tad yaśaḥ 05,045.011d*0299_02 bhūtāni jajñire tasmāt pralayaṃ yānti tatra ca 05,045.011d*0299_03 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.012a sarvam eva tato vidyāt tat tad vaktuṃ na śaknumaḥ 05,045.012c yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.013a apānaṃ girati prāṇaḥ prāṇaṃ girati candramāḥ 05,045.013c ādityo girate candram ādityaṃ girate paraḥ 05,045.013e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.014a ekaṃ pādaṃ notkṣipati salilād dhaṃsa uccaran 05,045.014c taṃ cet satatam ṛtvijaṃ na mṛtyur nāmṛtaṃ bhavet 05,045.014e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.014f*0300_01 aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo 'ntarātmā 05,045.014f*0300_02 liṅgasya yogena sa yāti nityam 05,045.014f*0300_03 tam īśam īḍyam anukalpam ādyaṃ 05,045.014f*0300_04 paśyanti mūḍhā na virājamānam 05,045.014f*0300_05 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.014f*0301_01 nātmānam ātmastham avaiti mūḍhaḥ 05,045.014f*0301_02 saṃsārakūpe parivartate yaḥ 05,045.014f*0301_03 tyaktvātmarūpaṃ viṣayāṃś ca bhuṅkte 05,045.014f*0301_04 sa vai jano gardabha eva sākṣāt 05,045.014f*0301_05 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.015a evaṃ devo mahātmā sa pāvakaṃ puruṣo giran 05,045.015c yo vai taṃ puruṣaṃ veda tasyehātmā na riṣyate 05,045.015e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.016a yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ pakṣān saṃtatya saṃpatet 05,045.016c madhyame madhya āgacched api cet syān manojavaḥ 05,045.016e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.017a na darśane tiṣṭhati rūpam asya; paśyanti cainaṃ suviśuddhasattvāḥ 05,045.017c hito manīṣī manasābhipaśyed; ye taṃ śrayeyur amṛtās te bhavanti 05,045.017e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.018a gūhanti sarpā iva gahvarāṇi; svaśikṣayā svena vṛttena martyāḥ 05,045.018c teṣu pramuhyanti janā vimūḍhā; yathādhvānaṃ mohayante bhayāya 05,045.018e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.019a sadā sadāsatkṛtaḥ syān na mṛtyur amṛtaṃ kutaḥ 05,045.019c satyānṛte satyasamānabandhane; sataś ca yonir asataś caika eva 05,045.019e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.020a na sādhunā nota asādhunā vā; samānam etad dṛśyate mānuṣeṣu 05,045.020c samānam etad amṛtasya vidyād; evaṃyukto madhu tad vai parīpset 05,045.020e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.021a nāsyātivādā hṛdayaṃ tāpayanti; nānadhītaṃ nāhutam agnihotram 05,045.021c mano brāhmīṃ laghutām ādadhīta; prajñānam asya nāma dhīrā labhante 05,045.021e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam 05,045.022a evaṃ yaḥ sarvabhūteṣu ātmānam anupaśyati 05,045.022c anyatrānyatra yukteṣu kiṃ sa śocet tataḥ param 05,045.023a yathodapāne mahati sarvataḥ saṃplutodake 05,045.023c evaṃ sarveṣu vedeṣu brāhmaṇasya vijānataḥ 05,045.024a aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo mahātmā; na dṛśyate 'sau hṛdaye niviṣṭaḥ 05,045.024c ajaś caro divārātram atandritaś ca; sa taṃ matvā kavir āste prasannaḥ 05,045.025a aham evāsmi vo mātā pitā putro 'smy ahaṃ punaḥ 05,045.025c ātmāham api sarvasya yac ca nāsti yad asti ca 05,045.026a pitāmaho 'smi sthaviraḥ pitā putraś ca bhārata 05,045.026c mamaiva yūyam ātmasthā na me yūyaṃ na vo 'py aham 05,045.027a ātmaiva sthānaṃ mama janma cātmā; vedaprokto 'ham ajarapratiṣṭhaḥ 05,045.028a aṇor aṇīyān sumanāḥ sarvabhūteṣu jāgṛmi 05,045.028c pitaraṃ sarvabhūtānāṃ puṣkare nihitaṃ viduḥ 05,045.028d*0302_01 viṣaṃ bhuṅkṣva sahāmātyair vināśaṃ prāpnuhi dhruvam 05,045.028d*0302_02 rājan kena vinā nābhyāṃ sphītaṃ kṛṣṇājinaṃ varam 05,046.000*0303_01 namaḥ puṃse purāṇāya pūrṇānandāya viṣṇave 05,046.000*0303_02 nirastanikhiladhvāntatejase viśvahetave 05,046.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,046.001a evaṃ sanatsujātena vidureṇa ca dhīmatā 05,046.001c sārdhaṃ kathayato rājñaḥ sā vyatīyāya śarvarī 05,046.002a tasyāṃ rajanyāṃ vyuṣṭāyāṃ rājānaḥ sarva eva te 05,046.002c sabhām āviviśur hṛṣṭāḥ sūtasyopadidṛkṣayā 05,046.003a śuśrūṣamāṇāḥ pārthānāṃ vaco dharmārthasaṃhitam 05,046.003c dhṛtarāṣṭramukhāḥ sarve yayū rājasabhāṃ śubhām 05,046.004a sudhāvadātāṃ vistīrṇāṃ kanakājirabhūṣitām 05,046.004c candraprabhāṃ surucirāṃ siktāṃ paramavāriṇā 05,046.005a rucirair āsanaiḥ stīrṇāṃ kāñcanair dāravair api 05,046.005c aśmasāramayair dāntaiḥ svāstīrṇaiḥ sottaracchadaiḥ 05,046.006a bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ śalyaḥ kṛtavarmā jayadrathaḥ 05,046.006c aśvatthāmā vikarṇaś ca somadattaś ca bāhlikaḥ 05,046.007a viduraś ca mahāprājño yuyutsuś ca mahārathaḥ 05,046.007c sarve ca sahitāḥ śūrāḥ pārthivā bharatarṣabha 05,046.007e dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya viviśus tāṃ sabhāṃ śubhām 05,046.008a duḥśāsanaś citrasenaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ 05,046.008c durmukho duḥsahaḥ karṇa ulūko 'tha viviṃśatiḥ 05,046.008d*0304_01 duḥśāsanaḥ saubalaś ca śakuniḥ śalatośalau 05,046.008d*0305_01 ete cānye ca bahavaḥ pārthivā bharatarṣabha 05,046.009a kururājaṃ puraskṛtya duryodhanam amarṣaṇam 05,046.009c viviśus tāṃ sabhāṃ rājan surāḥ śakrasado yathā 05,046.010a āviśadbhis tadā rājañ śūraiḥ parighabāhubhiḥ 05,046.010c śuśubhe sā sabhā rājan siṃhair iva girer guhā 05,046.011a te praviśya maheṣvāsāḥ sabhāṃ samitiśobhanāḥ 05,046.011c āsanāni mahārhāṇi bhejire sūryavarcasaḥ 05,046.012a āsanastheṣu sarveṣu teṣu rājasu bhārata 05,046.012c dvāḥstho nivedayām āsa sūtaputram upasthitam 05,046.013a ayaṃ sa ratha āyāti yo 'yāsīt pāṇḍavān prati 05,046.013c dūto nas tūrṇam āyātaḥ saindhavaiḥ sādhuvāhibhiḥ 05,046.014a upayāya tu sa kṣipraṃ rathāt praskandya kuṇḍalī 05,046.014c praviveśa sabhāṃ pūrṇāṃ mahīpālair mahātmabhiḥ 05,046.015 saṃjaya uvāca 05,046.015a prāpto 'smi pāṇḍavān gatvā tad vijānīta kauravāḥ 05,046.015c yathāvayaḥ kurūn sarvān pratinandanti pāṇḍavāḥ 05,046.016a abhivādayanti vṛddhāṃś ca vayasyāṃś ca vayasyavat 05,046.016c yūnaś cābhyavadan pārthāḥ pratipūjya yathāvayaḥ 05,046.017a yathāhaṃ dhṛtarāṣṭreṇa śiṣṭaḥ pūrvam ito gataḥ 05,046.017c abruvaṃ pāṇḍavān gatvā tan nibodhata pārthivāḥ 05,046.017d*0306_01 abrūtāṃ tāta dharmeṇa vāsudevadhanaṃjayau 05,047.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,047.001a pṛcchāmi tvāṃ saṃjaya rājamadhye; kim abravīd vākyam adīnasattvaḥ 05,047.001c dhanaṃjayas tāta yudhāṃ praṇetā; durātmanāṃ jīvitacchin mahātmā 05,047.002 saṃjaya uvāca 05,047.002a duryodhano vācam imāṃ śṛṇotu; yad abravīd arjuno yotsyamānaḥ 05,047.002c yudhiṣṭhirasyānumate mahātmā; dhanaṃjayaḥ śṛṇvataḥ keśavasya 05,047.003a anvatrasto bāhuvīryaṃ vidāna; upahvare vāsudevasya dhīraḥ 05,047.003c avocan māṃ yotsyamānaḥ kirīṭī; madhye brūyā dhārtarāṣṭraṃ kurūṇām 05,047.003d*0307_01 saṃśṛṇvatas tasya durbhāṣiṇo vai 05,047.003d*0307_02 durātmanaḥ sūtaputrasya sūta 05,047.003d*0307_03 yo yoddhum āśaṃsati māṃ sadaiva 05,047.003d*0307_04 mandaprajñaḥ kālapakvo 'timūḍhaḥ 05,047.004a ye vai rājānaḥ pāṇḍavāyodhanāya; samānītāḥ śṛṇvatāṃ cāpi teṣām 05,047.004c yathā samagraṃ vacanaṃ mayoktaṃ; sahāmātyaṃ śrāvayethā nṛpaṃ tam 05,047.005a yathā nūnaṃ devarājasya devāḥ; śuśrūṣante vajrahastasya sarve 05,047.005c tathāśṛṇvan pāṇḍavāḥ sṛñjayāś ca; kirīṭinā vācam uktāṃ samarthām 05,047.006a ity abravīd arjuno yotsyamāno; gāṇḍīvadhanvā lohitapadmanetraḥ 05,047.006c na ced rājyaṃ muñcati dhārtarāṣṭro; yudhiṣṭhirasyājamīḍhasya rājñaḥ 05,047.006e asti nūnaṃ karma kṛtaṃ purastād; anirviṣṭaṃ pāpakaṃ dhārtarāṣṭraiḥ 05,047.007a yeṣāṃ yuddhaṃ bhīmasenārjunābhyāṃ; tathāśvibhyāṃ vāsudevena caiva 05,047.007b*0308_01 tathā pāñcālaiḥ sṛñjayaiś cāpi rājan 05,047.007c śaineyena dhruvam āttāyudhena; dhṛṣṭadyumnenātha śikhaṇḍinā ca 05,047.007e yudhiṣṭhireṇendrakalpena caiva; yo 'padhyānān nirdahed gāṃ divaṃ ca 05,047.008a taiś ced yuddhaṃ manyate dhārtarāṣṭro; nirvṛtto 'rthaḥ sakalaḥ pāṇḍavānām 05,047.008b*0309_01 nūnaṃ hy etān nirdahed gāṇḍivaṃ ca 05,047.008c mā tat kārṣīḥ pāṇḍavārthāya hetor; upaihi yuddhaṃ yadi manyase tvam 05,047.009a yāṃ tāṃ vane duḥkhaśayyām uvāsa; pravrājitaḥ pāṇḍavo dharmacārī 05,047.009b*0310_01 tapodamābhyāṃ dharmaguptyā dhanena 05,047.009c āśiṣyate duḥkhatarām anarthām; antyāṃ śayyāṃ dhārtarāṣṭraḥ parāsuḥ 05,047.010a hriyā jñānena tapasā damena; krodhenātho dharmaguptyā dhanena 05,047.010c anyāyavṛttaḥ kurupāṇḍaveyān; adhyātiṣṭhad dhārtarāṣṭro durātmā 05,047.011a māyopadhaḥ praṇidhānārjavābhyāṃ; tapodamābhyāṃ dharmaguptyā balena 05,047.011c satyaṃ bruvan prītiyuktyānṛtena; titikṣamāṇaḥ kliśyamāno 'tivelam 05,047.012a yadā jyeṣṭhaḥ pāṇḍavaḥ saṃśitātmā; krodhaṃ yat taṃ varṣapūgān sughoram 05,047.012c avasraṣṭā kuruṣūdvṛttacetās; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.013a kṛṣṇavartmeva jvalitaḥ samiddho; yathā dahet kakṣam agnir nidāghe 05,047.013c evaṃ dagdhā dhārtarāṣṭrasya senāṃ; yudhiṣṭhiraḥ krodhadīpto 'nuvīkṣya 05,047.014a yadā draṣṭā bhīmasenaṃ raṇasthaṃ; gadāhastaṃ krodhaviṣaṃ vamantam 05,047.014c durmarṣaṇaṃ pāṇḍavaṃ bhīmavegaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.014c*0311_01 api guptam indrakalpair nṛpālaiḥ 05,047.014d*0312_01 senāgragaṃ daṃśitaṃ bhīmasenaṃ 05,047.014d*0312_02 svālakṣaṇaṃ vīrahaṇaṃ pareṣām 05,047.014d*0312_03 ghnantaṃ camūm antakasaṃnikāśaṃ 05,047.014d*0312_04 tadā smartā vacanasyātimānī 05,047.014d*0312_05 yadā draṣṭā bhīmasenena nāgān 05,047.014d*0312_06 nipātitān girikūṭaprakāśān 05,047.014d*0312_07 kumbhair ivāsṛg vamato bhinnakumbhāṃs 05,047.014d*0312_08 tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.015a mahāsiṃho gāva iva praviśya; gadāpāṇir dhārtarāṣṭrān upetya 05,047.015c yadā bhīmo bhīmarūpo nihantā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.016a mahābhaye vītabhayaḥ kṛtāstraḥ; samāgame śatrubalāvamardī 05,047.016c sakṛd rathena pratiyād rathaughān; padātisaṃghān gadayābhinighnan 05,047.017a sainyān anekāṃs tarasā vimṛdnan; yadā kṣeptā dhārtarāṣṭrasya sainyam 05,047.017c chindan vanaṃ paraśuneva śūras; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.018a tṛṇaprāyaṃ jvalaneneva dagdhaṃ; grāmaṃ yathā dhārtarāṣṭraḥ samīkṣya 05,047.018c pakvaṃ sasyaṃ vaidyuteneva dagdhaṃ; parāsiktaṃ vipulaṃ svaṃ balaugham 05,047.019a hatapravīraṃ vimukhaṃ bhayārtaṃ; parāṅmukhaṃ prāyaśo 'dhṛṣṭayodham 05,047.019c śastrārciṣā bhīmasenena dagdhaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.020a upāsaṅgād uddharan dakṣiṇena; paraḥśatān nakulaś citrayodhī 05,047.020c yadā rathāgryo rathinaḥ pracetā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.021a sukhocito duḥkhaśayyāṃ vaneṣu; dīrghaṃ kālaṃ nakulo yām aśeta 05,047.021c āśīviṣaḥ kruddha iva śvasan bhṛśaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.022a tyaktātmānaḥ pārthivāyodhanāya; samādiṣṭā dharmarājena vīrāḥ 05,047.022c rathaiḥ śubhraiḥ sainyam abhidravanto; dṛṣṭvā paścāt tapsyate dhārtarāṣṭraḥ 05,047.023a śiśūn kṛtāstrān aśiśuprakāśān; yadā draṣṭā kauravaḥ pañca śūrān 05,047.023c tyaktvā prāṇān kekayān ādravantas; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.024a yadā gatodvāham akūjanākṣaṃ; suvarṇatāraṃ ratham ātatāyī 05,047.024c dāntair yuktaṃ sahadevo 'dhirūḍhaḥ; śirāṃsi rājñāṃ kṣepsyate mārgaṇaughaiḥ 05,047.025a mahābhaye saṃpravṛtte rathasthaṃ; vivartamānaṃ samare kṛtāstram 05,047.025c sarvāṃ diśaṃ saṃpatantaṃ samīkṣya; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.026a hrīniṣedho nipuṇaḥ satyavādī; mahābalaḥ sarvadharmopapannaḥ 05,047.026c gāndhārim ārcchaṃs tumule kṣiprakārī; kṣeptā janān sahadevas tarasvī 05,047.027a yadā draṣṭā draupadeyān maheṣūñ; śūrān kṛtāstrān rathayuddhakovidān 05,047.027c āśīviṣān ghoraviṣān ivāyatas; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.028a yadābhimanyuḥ paravīraghātī; śaraiḥ parān megha ivābhivarṣan 05,047.028c vigāhitā kṛṣṇasamaḥ kṛtāstras; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.029a yadā draṣṭā bālam abālavīryaṃ; dviṣaccamūṃ mṛtyum ivāpatantam 05,047.029c saubhadram indrapratimaṃ kṛtāstraṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.030a prabhadrakāḥ śīghratarā yuvāno; viśāradāḥ siṃhasamānavīryāḥ 05,047.030c yadā kṣeptāro dhārtarāṣṭrān sasainyāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.031a vṛddhau virāṭadrupadau mahārathau; pṛthak camūbhyām abhivartamānau 05,047.031c yadā draṣṭārau dhārtarāṣṭrān sasainyāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.032a yadā kṛtāstro drupadaḥ pracinvañ; śirāṃsi yūnāṃ samare rathasthaḥ 05,047.032c kruddhaḥ śaraiś chetsyati cāpamuktais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.033a yadā virāṭaḥ paravīraghātī; marmāntare śatrucamūṃ praveṣṭā 05,047.033c matsyaiḥ sārdham anṛśaṃsarūpais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.034a jyeṣṭhaṃ mātsyānām anṛśaṃsarūpaṃ; virāṭaputraṃ rathinaṃ purastāt 05,047.034c yadā draṣṭā daṃśitaṃ pāṇḍavārthe; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.035a raṇe hate kauravāṇāṃ pravīre; śikhaṇḍinā sattame śaṃtanūje 05,047.035c na jātu naḥ śatravo dhārayeyur; asaṃśayaṃ satyam etad bravīmi 05,047.036a yadā śikhaṇḍī rathinaḥ pracinvan; bhīṣmaṃ rathenābhiyātā varūthī 05,047.036c divyair hayair avamṛdnan rathaughāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.037a yadā draṣṭā sṛñjayānām anīke; dhṛṣṭadyumnaṃ pramukhe rocamānam 05,047.037c astraṃ yasmai guhyam uvāca dhīmān; droṇas tadā tapsyati dhārtarāṣṭraḥ 05,047.038a yadā sa senāpatir aprameyaḥ; parābhavann iṣubhir dhārtarāṣṭrān 05,047.038c droṇaṃ raṇe śatrusaho 'bhiyātā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.039a hrīmān manīṣī balavān manasvī; sa lakṣmīvān somakānāṃ prabarhaḥ 05,047.039c na jātu taṃ śatravo 'nye saheran; yeṣāṃ sa syād agraṇīr vṛṣṇisiṃhaḥ 05,047.040a brūyāc ca mā pravṛṇīṣveti loke; yuddhe 'dvitīyaṃ sacivaṃ rathastham 05,047.040c śiner naptāraṃ pravṛṇīma sātyakiṃ; mahābalaṃ vītabhayaṃ kṛtāstram 05,047.040d*0313_01 mahorasko dīrghabāhuḥ pramāthī 05,047.040d*0313_02 yuddhe 'dvitīyaḥ paramāstravedī 05,047.040d*0313_03 śiner naptā tālamātrāyudho 'yaṃ 05,047.040d*0313_04 mahāratho vītabhayaḥ kṛtāstraḥ 05,047.041a yadā śinīnām adhipo mayoktaḥ; śaraiḥ parān megha iva pravarṣan 05,047.041c pracchādayiṣyañ śarajālena yodhāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.042a yadā dhṛtiṃ kurute yotsyamānaḥ; sa dīrghabāhur dṛḍhadhanvā mahātmā 05,047.042c siṃhasyeva gandham āghrāya gāvaḥ; saṃveṣṭante śatravo 'smād yathāgneḥ 05,047.043a sa dīrghabāhur dṛḍhadhanvā mahātmā; bhindyād girīn saṃharet sarvalokān 05,047.043c astre kṛtī nipuṇaḥ kṣiprahasto; divi sthitaḥ sūrya ivābhibhāti 05,047.044a citraḥ sūkṣmaḥ sukṛto yādavasya; astre yogo vṛṣṇisiṃhasya bhūyān 05,047.044c yathāvidhaṃ yogam āhuḥ praśastaṃ; sarvair guṇaiḥ sātyakis tair upetaḥ 05,047.045a hiraṇmayaṃ śvetahayaiś caturbhir; yadā yuktaṃ syandanaṃ mādhavasya 05,047.045c draṣṭā yuddhe sātyaker vai suyodhanas; tadā tapsyaty akṛtātmā sa mandaḥ 05,047.046a yadā rathaṃ hemamaṇiprakāśaṃ; śvetāśvayuktaṃ vānaraketum ugram 05,047.046c draṣṭā raṇe saṃyataṃ keśavena; tadā tapsyaty akṛtātmā sa mandaḥ 05,047.047a yadā maurvyās talaniṣpeṣam ugraṃ; mahāśabdaṃ vajraniṣpeṣatulyam 05,047.047c vidhūyamānasya mahāraṇe mayā; gāṇḍīvasya śroṣyati mandabuddhiḥ 05,047.048a tadā mūḍho dhṛtarāṣṭrasya putras; taptā yuddhe durmatir duḥsahāyaḥ 05,047.048c dṛṣṭvā sainyaṃ bāṇavarṣāndhakāraṃ; prabhajyantaṃ gokulavad raṇāgre 05,047.049a balāhakād uccarantīva vidyut; sahasraghnī dviṣatāṃ saṃgameṣu 05,047.049a*0314_01 vidyut sphuliṅgān iva ghorarūpān 05,047.049c asthicchido marmabhido vamec charāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.050a yadā draṣṭā jyāmukhād bāṇasaṃghān; gāṇḍīvamuktān patataḥ śitāgrān 05,047.050c nāgān hayān varmiṇaś cādadānāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.051a yadā mandaḥ parabāṇān vimuktān; mameṣubhir hriyamāṇān pratīpam 05,047.051c tiryag vidvāṃś chidyamānān kṣuraprais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.052a yadā vipāṭhā madbhujavipramuktā; dvijāḥ phalānīva mahīruhāgrāt 05,047.052c pracchettāra uttamāṅgāni yūnāṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.053a yadā draṣṭā patataḥ syandanebhyo; mahāgajebhyo 'śvagatāṃś ca yodhān 05,047.053c śarair hatān pātitāṃś caiva raṅge; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.053d*0315_01 asaṃprāptān astrapathaṃ parasya 05,047.053d*0315_02 yadā draṣṭā naśyato dhārtarāṣṭrān 05,047.053d*0315_03 akurvataḥ karma yuddhe samantāt 05,047.053d*0315_04 tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat 05,047.054a padātisaṃghān rathasaṃghān samantād; vyāttānanaḥ kāla ivātateṣuḥ 05,047.054c praṇotsyāmi jvalitair bāṇavarṣaiḥ; śatrūṃs tadā tapsyati mandabuddhiḥ 05,047.055a sarvā diśaḥ saṃpatatā rathena; rajodhvastaṃ gāṇḍivenāpakṛttam 05,047.055c yadā draṣṭā svabalaṃ saṃpramūḍhaṃ; tadā paścāt tapsyati mandabuddhiḥ 05,047.056a kāṃdigbhūtaṃ chinnagātraṃ visaṃjñaṃ; duryodhano drakṣyati sarvasainyam 05,047.056c hatāśvavīrāgryanarendranāgaṃ; pipāsitaṃ śrāntapatraṃ bhayārtam 05,047.057a ārtasvaraṃ hanyamānaṃ hataṃ ca; vikīrṇakeśāsthikapālasaṃgham 05,047.057c prajāpateḥ karma yathārdhaniṣṭhitaṃ; tadā dṛṣṭvā tapsyate mandabuddhiḥ 05,047.058a yadā rathe gāṇḍivaṃ vāsudevaṃ; divyaṃ śaṅkhaṃ pāñcajanyaṃ hayāṃś ca 05,047.058b*0316_01 yadā mūrvyāṃ mūlaniḥśeṣam ugraṃ 05,047.058b*0316_02 mahāśabdaṃ vajraniṣpeṣatulyam 05,047.058b*0316_03 dodhūyamānasya mahāraṇe mayā 05,047.058b*0316_04 gāñjīvanādaṃ śroṣyate mandabuddhiḥ 05,047.058c tūṇāv akṣayyau devadattaṃ ca māṃ ca; draṣṭā yuddhe dhārtarāṣṭraḥ sametān 05,047.059a udvartayan dasyusaṃghān sametān; pravartayan yugam anyad yugānte 05,047.059c yadā dhakṣyāmy agnivat kauraveyāṃs; tadā taptā dhṛtarāṣṭraḥ saputraḥ 05,047.060a sahabhrātā sahaputraḥ sasainyo; bhraṣṭaiśvaryaḥ krodhavaśo 'lpacetāḥ 05,047.060c darpasyānte vihite vepamānaḥ; paścān mandas tapsyati dhārtarāṣṭraḥ 05,047.061a pūrvāhṇe māṃ kṛtajapyaṃ kadā cid; vipraḥ provācodakānte manojñam 05,047.061c kartavyaṃ te duṣkaraṃ karma pārtha; yoddhavyaṃ te śatrubhiḥ savyasācin 05,047.062a indro vā te harivān vajrahastaḥ; purastād yātu samare 'rīn vinighnan 05,047.062c sugrīvayuktena rathena vā te; paścāt kṛṣṇo rakṣatu vāsudevaḥ 05,047.063a vavre cāhaṃ vajrahastān mahendrād; asmin yuddhe vāsudevaṃ sahāyam 05,047.063c sa me labdho dasyuvadhāya kṛṣṇo; manye caitad vihitaṃ daivatair me 05,047.064a ayudhyamāno manasāpi yasya; jayaṃ kṛṣṇaḥ puruṣasyābhinandet 05,047.064c dhruvaṃ sarvān so 'bhyatīyād amitrān; sendrān devān mānuṣe nāsti cintā 05,047.065a sa bāhubhyāṃ sāgaram uttitīrṣen; mahodadhiṃ salilasyāprameyam 05,047.065c tejasvinaṃ kṛṣṇam atyantaśūraṃ; yuddhena yo vāsudevaṃ jigīṣet 05,047.066a giriṃ ya iccheta talena bhettuṃ; śiloccayaṃ śvetam atipramāṇam 05,047.066c tasyaiva pāṇiḥ sanakho viśīryen; na cāpi kiṃ cit sa gires tu kuryāt 05,047.067a agniṃ samiddhaṃ śamayed bhujābhyāṃ; candraṃ ca sūryaṃ ca nivārayeta 05,047.067c hared devānām amṛtaṃ prasahya; yuddhena yo vāsudevaṃ jigīṣet 05,047.068a yo rukmiṇīm ekarathena bhojyām; utsādya rājñāṃ viṣayaṃ prasahya 05,047.068c uvāha bhāryāṃ yaśasā jvalantīṃ; yasyāṃ jajñe raukmiṇeyo mahātmā 05,047.069a ayaṃ gāndhārāṃs tarasā saṃpramathya; jitvā putrān nagnajitaḥ samagrān 05,047.069c baddhaṃ mumoca vinadantaṃ prasahya; sudarśanīyaṃ devatānāṃ lalāmam 05,047.070a ayaṃ kavāṭe nijaghāna pāṇḍyaṃ; tathā kaliṅgān dantakūre mamarda 05,047.070c anena dagdhā varṣapūgān vināthā; vārāṇasī nagarī saṃbabhūva 05,047.071a yaṃ sma yuddhe manyate 'nyair ajeyam; ekalavyaṃ nāma niṣādarājam 05,047.071c vegeneva śailam abhihatya jambhaḥ; śete sa kṛṣṇena hataḥ parāsuḥ 05,047.072a tathograsenasya sutaṃ praduṣṭaṃ; vṛṣṇyandhakānāṃ madhyagāṃ tapantam 05,047.072c apātayad baladevadvitīyo; hatvā dadau cograsenāya rājyam 05,047.073a ayaṃ saubhaṃ yodhayām āsa khasthaṃ; vibhīṣaṇaṃ māyayā śālvarājam 05,047.073c saubhadvāri pratyagṛhṇāc chataghnīṃ; dorbhyāṃ ka enaṃ viṣaheta martyaḥ 05,047.074a prāgjyotiṣaṃ nāma babhūva durgaṃ; puraṃ ghoram asurāṇām asahyam 05,047.074c mahābalo narakas tatra bhaumo; jahārādityā maṇikuṇḍale śubhe 05,047.075a na taṃ devāḥ saha śakreṇa sehire; samāgatā āharaṇāya bhītāḥ 05,047.075c dṛṣṭvā ca te vikramaṃ keśavasya; balaṃ tathaivāstram avāraṇīyam 05,047.076a jānanto 'sya prakṛtiṃ keśavasya; nyayojayan dasyuvadhāya kṛṣṇam 05,047.076c sa tat karma pratiśuśrāva duṣkaram; aiśvaryavān siddhiṣu vāsudevaḥ 05,047.077a nirmocane ṣaṭ sahasrāṇi hatvā; saṃchidya pāśān sahasā kṣurāntān 05,047.077c muraṃ hatvā vinihatyaugharākṣasaṃ; nirmocanaṃ cāpi jagāma vīraḥ 05,047.078a tatraiva tenāsya babhūva yuddhaṃ; mahābalenātibalasya viṣṇoḥ 05,047.078c śete sa kṛṣṇena hataḥ parāsur; vāteneva mathitaḥ karṇikāraḥ 05,047.079a āhṛtya kṛṣṇo maṇikuṇḍale te; hatvā ca bhaumaṃ narakaṃ muraṃ ca 05,047.079c śriyā vṛto yaśasā caiva dhīmān; pratyājagāmāpratimaprabhāvaḥ 05,047.080a tasmai varān adadaṃs tatra devā; dṛṣṭvā bhīmaṃ karma raṇe kṛtaṃ tat 05,047.080c śramaś ca te yudhyamānasya na syād; ākāśe vā apsu caiva kramaḥ syāt 05,047.081a śastrāṇi gātre ca na te kramerann; ity eva kṛṣṇaś ca tataḥ kṛtārthaḥ 05,047.081c evaṃrūpe vāsudeve 'prameye; mahābale guṇasaṃpat sadaiva 05,047.082a tam asahyaṃ viṣṇum anantavīryam; āśaṃsate dhārtarāṣṭro balena 05,047.082c yadā hy enaṃ tarkayate durātmā; tac cāpy ayaṃ sahate 'smān samīkṣya 05,047.083a paryāgataṃ mama kṛṣṇasya caiva; yo manyate kalahaṃ saṃprayujya 05,047.083c śakyaṃ hartuṃ pāṇḍavānāṃ mamatvaṃ; tad veditā saṃyugaṃ tatra gatvā 05,047.084a namaskṛtvā śāṃtanavāya rājñe; droṇāyātho sahaputrāya caiva 05,047.084c śāradvatāyāpratidvandvine ca; yotsyāmy ahaṃ rājyam abhīpsamānaḥ 05,047.085a dharmeṇāstraṃ niyataṃ tasya manye; yo yotsyate pāṇḍavair dharmacārī 05,047.085c mithyāglahe nirjitā vai nṛśaṃsaiḥ; saṃvatsarān dvādaśa pāṇḍuputrāḥ 05,047.086a avāpya kṛcchraṃ vihitaṃ hy araṇye; dīrghaṃ kālaṃ caikam ajñātacaryām 05,047.086c te hy akasmāj jīvitaṃ pāṇḍavānāṃ; na mṛṣyante dhārtarāṣṭrāḥ padasthāḥ 05,047.087a te ced asmān yudhyamānāñ jayeyur; devair apīndrapramukhaiḥ sahāyaiḥ 05,047.087c dharmād adharmaś carito garīyān; iti dhruvaṃ nāsti kṛtaṃ na sādhu 05,047.088a na ced imaṃ puruṣaṃ karmabaddhaṃ; na ced asmān manyate 'sau viśiṣṭān 05,047.088c āśaṃse 'haṃ vāsudevadvitīyo; duryodhanaṃ sānubandhaṃ nihantum 05,047.089a na ced idaṃ karma nareṣu baddhaṃ; na vidyate puruṣasya svakarma 05,047.089c idaṃ ca tac cāpi samīkṣya nūnaṃ; parājayo dhārtarāṣṭrasya sādhuḥ 05,047.090a pratyakṣaṃ vaḥ kuravo yad bravīmi; yudhyamānā dhārtarāṣṭrā na santi 05,047.090c anyatra yuddhāt kuravaḥ parīpsan; na yudhyatāṃ śeṣa ihāsti kaś cit 05,047.091a hatvā tv ahaṃ dhārtarāṣṭrān sakarṇān; rājyaṃ kurūṇām avajetā samagram 05,047.091c yad vaḥ kāryaṃ tat kurudhvaṃ yathāsvam; iṣṭān dārān ātmajāṃś copabhuṅkta 05,047.092a apy evaṃ no brāhmaṇāḥ santi vṛddhā; bahuśrutāḥ śīlavantaḥ kulīnāḥ 05,047.092c sāṃvatsarā jyotiṣi cāpi yuktā; nakṣatrayogeṣu ca niścayajñāḥ 05,047.093a uccāvacaṃ daivayuktaṃ rahasyaṃ; divyāḥ praśnā mṛgacakrā muhūrtāḥ 05,047.093c kṣayaṃ mahāntaṃ kurusṛñjayānāṃ; nivedayante pāṇḍavānāṃ jayaṃ ca 05,047.094a tathā hi no manyate 'jātaśatruḥ; saṃsiddhārtho dviṣatāṃ nigrahāya 05,047.094c janārdanaś cāpy aparokṣavidyo; na saṃśayaṃ paśyati vṛṣṇisiṃhaḥ 05,047.095a ahaṃ ca jānāmi bhaviṣyarūpaṃ; paśyāmi buddhyā svayam apramattaḥ 05,047.095c dṛṣṭiś ca me na vyathate purāṇī; yudhyamānā dhārtarāṣṭrā na santi 05,047.096a anālabdhaṃ jṛmbhati gāṇḍivaṃ dhanur; anālabdhā kampati me dhanurjyā 05,047.096c bāṇāś ca me tūṇamukhād visṛjya; muhur muhur gantum uśanti caiva 05,047.097a saikyaḥ kośān niḥsarati prasanno; hitveva jīrṇām uragas tvacaṃ svām 05,047.097c dhvaje vāco raudrarūpā vadanti; kadā ratho yokṣyate te kirīṭin 05,047.098a gomāyusaṃghāś ca vadanti rātrau; rakṣāṃsy atho niṣpatanty antarikṣāt 05,047.098c mṛgāḥ śṛgālāḥ śitikaṇṭhāś ca kākā; gṛdhrā baḍāś caiva tarakṣavaś ca 05,047.099a suparṇapātāś ca patanti paścād; dṛṣṭvā rathaṃ śvetahayaprayuktam 05,047.099c ahaṃ hy ekaḥ pārthivān sarvayodhāñ; śarān varṣan mṛtyulokaṃ nayeyam 05,047.100a samādadānaḥ pṛthag astramārgān; yathāgnir iddho gahanaṃ nidāghe 05,047.100c sthūṇākarṇaṃ pāśupataṃ ca ghoraṃ; tathā brahmāstraṃ yac ca śakro viveda 05,047.101a vadhe dhṛto vegavataḥ pramuñcan; nāhaṃ prajāḥ kiṃ cid ivāvaśiṣye 05,047.101c śāntiṃ lapsye paramo hy eṣa bhāvaḥ; sthiro mama brūhi gāvalgaṇe tān 05,047.102a nityaṃ punaḥ sacivair yair avocad; devān apīndrapramukhān sahāyān 05,047.102c tair manyate kalahaṃ saṃprayujya; sa dhārtarāṣṭraḥ paśyata moham asya 05,047.103a vṛddho bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ kṛpaś ca; droṇaḥ saputro viduraś ca dhīmān 05,047.103c ete sarve yad vadante tad astu; āyuṣmantaḥ kuravaḥ santu sarve 05,048.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,048.001a samaveteṣu sarveṣu teṣu rājasu bhārata 05,048.001c duryodhanam idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt 05,048.002a bṛhaspatiś cośanā ca brahmāṇaṃ paryupasthitau 05,048.002c marutaś ca sahendreṇa vasavaś ca sahāśvinau 05,048.003a ādityāś caiva sādhyāś ca ye ca saptarṣayo divi 05,048.003c viśvāvasuś ca gandharvaḥ śubhāś cāpsarasāṃ gaṇāḥ 05,048.004a namaskṛtvopajagmus te lokavṛddhaṃ pitāmaham 05,048.004c parivārya ca viśveśaṃ paryāsata divaukasaḥ 05,048.005a teṣāṃ manaś ca tejaś cāpy ādadānau divaukasām 05,048.005c pūrvadevau vyatikrāntau naranārāyaṇāv ṛṣī 05,048.006a bṛhaspatiś ca papraccha brāhmaṇaṃ kāv imāv iti 05,048.006c bhavantaṃ nopatiṣṭhete tau naḥ śaṃsa pitāmaha 05,048.007 brahmovāca 05,048.007a yāv etau pṛthivīṃ dyāṃ ca bhāsayantau tapasvinau 05,048.007c jvalantau rocamānau ca vyāpyātītau mahābalau 05,048.008a naranārāyaṇāv etau lokāl lokaṃ samāsthitau 05,048.008c ūrjitau svena tapasā mahāsattvaparākramau 05,048.009a etau hi karmaṇā lokān nandayām āsatur dhruvau 05,048.009b*0317_01 dvidhābhūtau mahāprājñau viddhi brahman paraṃtapau 05,048.009c asurāṇām abhāvāya devagandharvapūjitau 05,048.010 vaiśaṃpāyana uvāca 05,048.010a jagāma śakras tac chrutvā yatra tau tepatus tapaḥ 05,048.010c sārdhaṃ devagaṇaiḥ sarvair bṛhaspatipurogamaiḥ 05,048.011a tadā devāsure ghore bhaye jāte divaukasām 05,048.011c ayācata mahātmānau naranārāyaṇau varam 05,048.012a tāv abrūtāṃ vṛṇīṣveti tadā bharatasattama 05,048.012c athaitāv abravīc chakraḥ sāhyaṃ naḥ kriyatām iti 05,048.013a tatas tau śakram abrūtāṃ kariṣyāvo yad icchasi 05,048.013c tābhyāṃ ca sahitaḥ śakro vijigye daityadānavān 05,048.014a nara indrasya saṃgrāme hatvā śatrūn paraṃtapaḥ 05,048.014c paulomān kālakhañjāṃś ca sahasrāṇi śatāni ca 05,048.015a eṣa bhrānte rathe tiṣṭhan bhallenāpaharac chiraḥ 05,048.015c jambhasya grasamānasya yajñam arjuna āhave 05,048.016a eṣa pāre samudrasya hiraṇyapuram ārujat 05,048.016c hatvā ṣaṣṭisahasrāṇi nivātakavacān raṇe 05,048.017a eṣa devān sahendreṇa jitvā parapuraṃjayaḥ 05,048.017c atarpayan mahābāhur arjuno jātavedasam 05,048.017e nārāyaṇas tathaivātra bhūyaso 'nyāñ jaghāna ha 05,048.018a evam etau mahāvīryau tau paśyata samāgatau 05,048.018c vāsudevārjunau vīrau samavetau mahārathau 05,048.019a naranārāyaṇau devau pūrvadevāv iti śrutiḥ 05,048.019c ajeyau mānuṣe loke sendrair api surāsuraiḥ 05,048.020a eṣa nārāyaṇaḥ kṛṣṇaḥ phalgunas tu naraḥ smṛtaḥ 05,048.020c nārāyaṇo naraś caiva sattvam ekaṃ dvidhākṛtam 05,048.021a etau hi karmaṇā lokān aśnuvāte 'kṣayān dhruvān 05,048.021c tatra tatraiva jāyete yuddhakāle punaḥ punaḥ 05,048.021d*0318_01 tasmād etau mahābhāgau prapadya śaraṇaṃ vibho 05,048.021d*0318_02 śriyaṃ bhuṅkṣva mahābāho saputrajñātibāndhavaḥ 05,048.022a tasmāt karmaiva kartavyam iti hovāca nāradaḥ 05,048.022c etad dhi sarvam ācaṣṭa vṛṣṇicakrasya vedavit 05,048.023a śaṅkhacakragadāhastaṃ yadā drakṣyasi keśavam 05,048.023c paryādadānaṃ cāstrāṇi bhīmadhanvānam arjunam 05,048.024a sanātanau mahātmānau kṛṣṇāv ekarathe sthitau 05,048.024c duryodhana tadā tāta smartāsi vacanaṃ mama 05,048.025a no ced ayam abhāvaḥ syāt kurūṇāṃ pratyupasthitaḥ 05,048.025c arthāc ca tāta dharmāc ca tava buddhir upaplutā 05,048.026a na ced grahīṣyase vākyaṃ śrotāsi subahūn hatān 05,048.026c tavaiva hi mataṃ sarve kuravaḥ paryupāsate 05,048.027a trayāṇām eva ca mataṃ tattvam eko 'numanyase 05,048.027c rāmeṇa caiva śaptasya karṇasya bharatarṣabha 05,048.028a durjāteḥ sūtaputrasya śakuneḥ saubalasya ca 05,048.028c tathā kṣudrasya pāpasya bhrātur duḥśāsanasya ca 05,048.029 karṇa uvāca 05,048.029a naivam āyuṣmatā vācyaṃ yan mām āttha pitāmaha 05,048.029c kṣatradharme sthito hy asmi svadharmād anapeyivān 05,048.030a kiṃ cānyan mayi durvṛttaṃ yena māṃ parigarhase 05,048.030c na hi me vṛjinaṃ kiṃ cid dhārtarāṣṭrā viduḥ kva cit 05,048.030d*0319_01 kāmāl lobhāc ca kāruṇyāt snehāc ca bharatarṣabha 05,048.030d*0320_01 nācaraṃ vṛjinaṃ kiṃ cid dhārtarāṣṭrasya nityaśaḥ 05,048.030d*0320_02 ahaṃ hi pāṇḍavān sarvān haniṣyāmi raṇe sthitān 05,048.030d*0320_03 prāg viruddhaiḥ śamaṃ sadbhiḥ kathaṃ vā kriyate punaḥ 05,048.031a rājño hi dhṛtarāṣṭrasya sarvaṃ kāryaṃ priyaṃ mayā 05,048.031c tathā duryodhanasyāpi sa hi rājye samāhitaḥ 05,048.032 vaiśaṃpāyana uvāca 05,048.032a karṇasya tu vacaḥ śrutvā bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ punaḥ 05,048.032c dhṛtarāṣṭraṃ mahārājam ābhāṣyedaṃ vaco 'bravīt 05,048.033a yad ayaṃ katthate nityaṃ hantāhaṃ pāṇḍavān iti 05,048.033c nāyaṃ kalāpi saṃpūrṇā pāṇḍavānāṃ mahātmanām 05,048.033d*0321_01 teṣām ekakalāṃ pūrṇāṃ pāṇḍavānāṃ na cārhati 05,048.034a anayo yo 'yam āgantā putrāṇāṃ te durātmanām 05,048.034c tad asya karma jānīhi sūtaputrasya durmateḥ 05,048.035a enam āśritya putras te mandabuddhiḥ suyodhanaḥ 05,048.035c avamanyata tān vīrān devaputrān ariṃdamān 05,048.036a kiṃ cāpy anena tat karma kṛtaṃ pūrvaṃ suduṣkaram 05,048.036c tair yathā pāṇḍavaiḥ sarvair ekaikena kṛtaṃ purā 05,048.037a dṛṣṭvā virāṭanagare bhrātaraṃ nihataṃ priyam 05,048.037c dhanaṃjayena vikramya kim anena tadā kṛtam 05,048.037d*0322_01 sarve hy astravidaḥ śūrāḥ sarve prāptā mahad yaśaḥ 05,048.037d*0322_02 api sarvāmaraiśvaryaṃ tyajeyur na punar jayam 05,048.038a sahitān hi kurūn sarvān abhiyāto dhanaṃjayaḥ 05,048.038c pramathya cācchinad gāvaḥ kim ayaṃ proṣitas tadā 05,048.039a gandharvair ghoṣayātrāyāṃ hriyate yat sutas tava 05,048.039c kva tadā sūtaputro 'bhūd ya idānīṃ vṛṣāyate 05,048.040a nanu tatrāpi pārthena bhīmena ca mahātmanā 05,048.040c yamābhyām eva cāgamya gandharvās te parājitāḥ 05,048.041a etāny asya mṛṣoktāni bahūni bharatarṣabha 05,048.041c vikatthanasya bhadraṃ te sadā dharmārthalopinaḥ 05,048.042a bhīṣmasya tu vacaḥ śrutvā bhāradvājo mahāmanāḥ 05,048.042c dhṛtarāṣṭram uvācedaṃ rājamadhye 'bhipūjayan 05,048.043a yad āha bharataśreṣṭho bhīṣmas tat kriyatāṃ nṛpa 05,048.043c na kāmam arthalipsūnāṃ vacanaṃ kartum arhasi 05,048.044a purā yuddhāt sādhu manye pāṇḍavaiḥ saha saṃgamam 05,048.044b*0323_01 ajeyāḥ pāṇḍavā rājan sendrair api surāsuraiḥ 05,048.044c yad vākyam arjunenoktaṃ saṃjayena niveditam 05,048.045a sarvaṃ tad abhijānāmi kariṣyati ca pāṇḍavaḥ 05,048.045c na hy asya triṣu lokeṣu sadṛśo 'sti dhanurdharaḥ 05,048.046a anādṛtya tu tad vākyam arthavad droṇabhīṣmayoḥ 05,048.046c tataḥ sa saṃjayaṃ rājā paryapṛcchata pāṇḍavam 05,048.047a tadaiva kuravaḥ sarve nirāśā jīvite 'bhavan 05,048.047c bhīṣmadroṇau yadā rājā na samyag anubhāṣate 05,049.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,049.001a kim asau pāṇḍavo rājā dharmaputro 'bhyabhāṣata 05,049.001c śrutvemā bahulāḥ senāḥ pratyarthena samāgatāḥ 05,049.002a kim icchaty abhisaṃrambhād yotsyamāno yudhiṣṭhiraḥ 05,049.002c kasya svid bhrātṛputrāṇāṃ cintāsu mukham īkṣate 05,049.003a ke svid enaṃ vārayanti śāmya yudhyeti vā punaḥ 05,049.003c nikṛtyā kopitaṃ mandair dharmajñaṃ dharmacāriṇam 05,049.004 saṃjaya uvāca 05,049.004a rājño mukham udīkṣante pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha 05,049.004c yudhiṣṭhirasya bhadraṃ te sa sarvān anuśāsti ca 05,049.005a pṛthagbhūtāḥ pāṇḍavānāṃ pāñcālānāṃ rathavrajāḥ 05,049.005c āyāntam abhinandanti kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram 05,049.006a tamaḥ sūryam ivodyantaṃ kaunteyaṃ dīptatejasam 05,049.006c pāñcālāḥ pratinandanti tejorāśim ivodyatam 05,049.007a ā gopālāvipālebhyo nandamānaṃ yudhiṣṭhiram 05,049.007c pāñcālāḥ kekayā matsyāḥ pratinandanti pāṇḍavam 05,049.008a brāhmaṇyo rājaputryaś ca viśāṃ duhitaraś ca yāḥ 05,049.008c krīḍantyo 'bhisamāyānti pārthaṃ saṃnaddham īkṣitum 05,049.009 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,049.009a saṃjayācakṣva kenāsmān pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.009c dhṛṣṭadyumnena senānyā somakāḥ kiṃbalā iva 05,049.010 vaiśaṃpāyana uvāca 05,049.010a gāvalgaṇis tu tat pṛṣṭaḥ sabhāyāṃ kurusaṃsadi 05,049.010c niḥśvasya subhṛśaṃ dīrghaṃ muhuḥ saṃcintayann iva 05,049.010e tatrānimittato daivāt sūtaṃ kaśmalam āviśat 05,049.011a tadācacakṣe puruṣaḥ sabhāyāṃ rājasaṃsadi 05,049.011c saṃjayo 'yaṃ mahārāja mūrcchitaḥ patito bhuvi 05,049.011e vācaṃ na sṛjate kāṃ cid dhīnaprajño 'lpacetanaḥ 05,049.012 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,049.012a apaśyat saṃjayo nūnaṃ kuntīputrān mahārathān 05,049.012c tair asya puruṣavyāghrair bhṛśam udvejitaṃ manaḥ 05,049.013 vaiśaṃpāyana uvāca 05,049.013a saṃjayaś cetanāṃ labdhvā pratyāśvasyedam abravīt 05,049.013c dhṛtarāṣṭraṃ mahārāja sabhāyāṃ kurusaṃsadi 05,049.014a dṛṣṭavān asmi rājendra kuntīputrān mahārathān 05,049.014c matsyarājagṛhāvāsād avarodhena karśitān 05,049.014e śṛṇu yair hi mahārāja pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.014f*0324_01 dhṛṣṭadyumnena vīreṇa yuddhe vaste 'bhyayuñjata 05,049.015a yo naiva roṣān na bhayān na kāmān nārthakāraṇāt 05,049.015c na hetuvādād dharmātmā satyaṃ jahyāt kathaṃ cana 05,049.016a yaḥ pramāṇaṃ mahārāja dharme dharmabhṛtāṃ varaḥ 05,049.016c ajātaśatruṇā tena pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.017a yasya bāhubale tulyaḥ pṛthivyāṃ nāsti kaś cana 05,049.017c yo vai sarvān mahīpālān vaśe cakre dhanurdharaḥ 05,049.017e tena vo bhīmasenena pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.018a niḥsṛtānāṃ jatugṛhād dhiḍimbāt puruṣādakāt 05,049.018c ya eṣām abhavad dvīpaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ 05,049.019a yājñasenīm atho yatra sindhurājo 'pakṛṣṭavān 05,049.019c tatraiṣām abhavad dvīpaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ 05,049.020a yaś ca tān saṃgatān sarvān pāṇḍavān vāraṇāvate 05,049.020c dahyato mocayām āsa tena vas te 'bhyayuñjata 05,049.021a kṛṣṇāyāś caratā prītiṃ yena krodhavaśā hatāḥ 05,049.021c praviśya viṣamaṃ ghoraṃ parvataṃ gandhamādanam 05,049.022a yasya nāgāyutaṃ vīryaṃ bhujayoḥ sāram arpitam 05,049.022c tena vo bhīmasenena pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.023a kṛṣṇadvitīyo vikramya tuṣṭyarthaṃ jātavedasaḥ 05,049.023c ajayad yaḥ purā vīro yudhyamānaṃ puraṃdaram 05,049.024a yaḥ sa sākṣān mahādevaṃ giriśaṃ śūlapāṇinam 05,049.024c toṣayām āsa yuddhena devadevam umāpatim 05,049.025a yaś ca sarvān vaśe cakre lokapālān dhanurdharaḥ 05,049.025c tena vo vijayenājau pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.026a yaḥ pratīcīṃ diśaṃ cakre vaśe mlecchagaṇāyutām 05,049.026c sa tatra nakulo yoddhā citrayodhī vyavasthitaḥ 05,049.027a tena vo darśanīyena vīreṇātidhanurbhṛtā 05,049.027c mādrīputreṇa kauravya pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.028a yaḥ kāśīn aṅgamagadhān kaliṅgāṃś ca yudhājayat 05,049.028c tena vaḥ sahadevena pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.029a yasya vīryeṇa sadṛśāś catvāro bhuvi mānavāḥ 05,049.029c aśvatthāmā dhṛṣṭaketuḥ pradyumno rukmir eva ca 05,049.030a tena vaḥ sahadevena pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.030c yavīyasā nṛvīreṇa mādrīnandikareṇa ca 05,049.031a tapaś cacāra yā ghoraṃ kāśikanyā purā satī 05,049.031c bhīṣmasya vadham icchantī pretyāpi bharatarṣabha 05,049.032a pāñcālasya sutā jajñe daivāc ca sa punaḥ pumān 05,049.032c strīpuṃsoḥ puruṣavyāghra yaḥ sa veda guṇāguṇān 05,049.033a yaḥ kaliṅgān samāpede pāñcālo yuddhadurmadaḥ 05,049.033c śikhaṇḍinā vaḥ kuravaḥ kṛtāstreṇābhyayuñjata 05,049.034a yāṃ yakṣaḥ puruṣaṃ cakre bhīṣmasya nidhane kila 05,049.034c maheṣvāsena raudreṇa pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.035a maheṣvāsā rājaputrā bhrātaraḥ pañca kekayāḥ 05,049.035c sumṛṣṭakavacāḥ śūrās taiś ca vas te 'bhyayuñjata 05,049.036a yo dīrghabāhuḥ kṣiprāstro dhṛtimān satyavikramaḥ 05,049.036c tena vo vṛṣṇivīreṇa yuyudhānena saṃgaraḥ 05,049.037a ya āsīc charaṇaṃ kāle pāṇḍavānāṃ mahātmanām 05,049.037c raṇe tena virāṭena pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.037d*0325_01 yaś ca droṇavināśāya samutpanno mahāmanāḥ 05,049.037d*0325_02 dhṛṣṭadyumnena senānyā pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.038a yaḥ sa kāśipatī rājā vārāṇasyāṃ mahārathaḥ 05,049.038c sa teṣām abhavad yoddhā tena vas te 'bhyayuñjata 05,049.039a śiśubhir durjayaiḥ saṃkhye draupadeyair mahātmabhiḥ 05,049.039c āśīviṣasamasparśaiḥ pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.040a yaḥ kṛṣṇasadṛśo vīrye yudhiṣṭhirasamo dame 05,049.040c tenābhimanyunā saṃkhye pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.041a yaś caivāpratimo vīrye dhṛṣṭaketur mahāyaśāḥ 05,049.041c duḥsahaḥ samare kruddhaḥ śaiśupālir mahārathaḥ 05,049.041e tena vaś cedirājena pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.041f*0326_01 akṣauhiṇyā parivṛtaḥ pāṇḍavān yo 'bhisaṃśritaḥ 05,049.041f*0327_01 pāṇḍavān yo 'bhisaṃsṛtya āste yadukulodbhavaḥ 05,049.042a yaḥ saṃśrayaḥ pāṇḍavānāṃ devānām iva vāsavaḥ 05,049.042c tena vo vāsudevena pāṇḍavā abhyayuñjata 05,049.043a tathā cedipater bhrātā śarabho bharatarṣabha 05,049.043c karakarṣeṇa sahitas tābhyāṃ vas te 'bhyayuñjata 05,049.044a jārāsaṃdhiḥ sahadevo jayatsenaś ca tāv ubhau 05,049.044b*0328_01 yuddhe 'pratirathau vīrau pāṇḍavārthe vyavasthitau 05,049.044c drupadaś ca mahātejā balena mahatā vṛtaḥ 05,049.044e tyaktātmā pāṇḍavārthāya yotsyamāno vyavasthitaḥ 05,049.045a ete cānye ca bahavaḥ prācyodīcyā mahīkṣitaḥ 05,049.045c śataśo yān apāśritya dharmarājo vyavasthitaḥ 05,050.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,050.001a sarva ete mahotsāhā ye tvayā parikīrtitāḥ 05,050.001c ekatas tv eva te sarve sametā bhīma ekataḥ 05,050.002a bhīmasenād dhi me bhūyo bhayaṃ saṃjāyate mahat 05,050.002c kruddhād amarṣaṇāt tāta vyāghrād iva mahāruroḥ 05,050.003a jāgarmi rātrayaḥ sarvā dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasan 05,050.003c bhīto vṛkodarāt tāta siṃhāt paśur ivābalaḥ 05,050.004a na hi tasya mahābāhoḥ śakrapratimatejasaḥ 05,050.004c sainye 'smin pratipaśyāmi ya enaṃ viṣahed yudhi 05,050.005a amarṣaṇaś ca kaunteyo dṛḍhavairaś ca pāṇḍavaḥ 05,050.005c anarmahāsī sonmādas tiryakprekṣī mahāsvanaḥ 05,050.006a mahāvego mahotsāho mahābāhur mahābalaḥ 05,050.006c mandānāṃ mama putrāṇāṃ yuddhenāntaṃ kariṣyati 05,050.007a ūrugrāhagṛhītānāṃ gadāṃ bibhrad vṛkodaraḥ 05,050.007c kurūṇām ṛṣabho yuddhe daṇḍapāṇir ivāntakaḥ 05,050.008a śaikyāyasamayīṃ ghorāṃ gadāṃ kāñcanabhūṣitām 05,050.008c manasāhaṃ prapaśyāmi brahmadaṇḍam ivodyatam 05,050.009a yathā rurūṇāṃ yūtheṣu siṃho jātabalaś caret 05,050.009c māmakeṣu tathā bhīmo baleṣu vicariṣyati 05,050.010a sarveṣāṃ mama putrāṇāṃ sa ekaḥ krūravikramaḥ 05,050.010c bahvāśī vipratīpaś ca bālye 'pi rabhasaḥ sadā 05,050.011a udvepate me hṛdayaṃ yadā duryodhanādayaḥ 05,050.011c bālye 'pi tena yudhyanto vāraṇeneva marditāḥ 05,050.012a tasya vīryeṇa saṃkliṣṭā nityam eva sutā mama 05,050.012b*0329_01 sa vai bhīmo mahāvīryaḥ kruddhaḥ parapuraṃjayaḥ 05,050.012c sa eva hetur bhedasya bhīmo bhīmaparākramaḥ 05,050.013a grasamānam anīkāni naravāraṇavājinām 05,050.013c paśyāmīvāgrato bhīmaṃ krodhamūrchitam āhave 05,050.014a astre droṇārjunasamaṃ vāyuvegasamaṃ jave 05,050.014b*0330_01 maheśvarasamaṃ krodhe ko hanyād bhīmam āhave 05,050.014c saṃjayācakṣva me śūraṃ bhīmasenam amarṣaṇam 05,050.015a atilābhaṃ tu manye 'haṃ yat tena ripughātinā 05,050.015c tadaiva na hatāḥ sarve mama putrā manasvinā 05,050.016a yena bhīmabalā yakṣā rākṣasāś ca samāhatāḥ 05,050.016b*0331_01 hiḍimbabakakirmīrapramukhāś ca mahābalāḥ 05,050.016c kathaṃ tasya raṇe vegaṃ mānuṣaḥ prasahiṣyati 05,050.017a na sa jātu vaśe tasthau mama bālo 'pi saṃjaya 05,050.017c kiṃ punar mama duṣputraiḥ kliṣṭaḥ saṃprati pāṇḍavaḥ 05,050.018a niṣṭhuraḥ sa ca naiṣṭhuryād bhajyed api na saṃnamet 05,050.018c tiryakprekṣī saṃhatabhrūḥ kathaṃ śāmyed vṛkodaraḥ 05,050.019a bṛhadaṃso 'pratibalo gauras tāla ivodgataḥ 05,050.019c pramāṇato bhīmasenaḥ prādeśenādhiko 'rjunāt 05,050.020a javena vājino 'tyeti balenātyeti kuñjarān 05,050.020c avyaktajalpī madhvakṣo madhyamaḥ pāṇḍavo balī 05,050.021a iti bālye śrutaḥ pūrvaṃ mayā vyāsamukhāt purā 05,050.021c rūpato vīryataś caiva yāthātathyena pāṇḍavaḥ 05,050.022a āyasena sa daṇḍena rathān nāgān hayān narān 05,050.022c haniṣyati raṇe kruddho bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ 05,050.023a amarṣī nityasaṃrabdho raudraḥ krūraparākramaḥ 05,050.023c mama tāta pratīpāni kurvan pūrvaṃ vimānitaḥ 05,050.024a niṣkīrṇām āyasīṃ sthūlāṃ suparvāṃ kāñcanīṃ gadām 05,050.024c śataghnīṃ śatanirhrādāṃ kathaṃ śakṣyanti me sutāḥ 05,050.025a apāram aplavāgādhaṃ samudraṃ śaraveginam 05,050.025c bhīmasenamayaṃ durgaṃ tāta mandās titīrṣavaḥ 05,050.026a krośato me na śṛṇvanti bālāḥ paṇḍitamāninaḥ 05,050.026c viṣamaṃ nāvabudhyante prapātaṃ madhudarśinaḥ 05,050.027a saṃyugaṃ ye kariṣyanti nararūpeṇa vāyunā 05,050.027c niyataṃ coditā dhātrā siṃheneva mahāmṛgāḥ 05,050.028a śaikyāṃ tāta catuṣkiṣkuṃ ṣaḍasrim amitaujasam 05,050.028c prahitāṃ duḥkhasaṃsparśāṃ kathaṃ śakṣyanti me sutāḥ 05,050.029a gadāṃ bhrāmayatas tasya bhindato hastimastakān 05,050.029c sṛkkiṇī lelihānasya bāṣpam utsṛjato muhuḥ 05,050.030a uddiśya pātān patataḥ kurvato bhairavān ravān 05,050.030c pratīpān patato mattān kuñjarān pratigarjataḥ 05,050.031a vigāhya rathamārgeṣu varān uddiśya nighnataḥ 05,050.031c agneḥ prajvalitasyeva api mucyeta me prajā 05,050.032a vīthīṃ kurvan mahābāhur drāvayan mama vāhinīm 05,050.032c nṛtyann iva gadāpāṇir yugāntaṃ darśayiṣyati 05,050.033a prabhinna iva mātaṅgaḥ prabhañjan puṣpitān drumān 05,050.033c pravekṣyati raṇe senāṃ putrāṇāṃ me vṛkodaraḥ 05,050.034a kurvan rathān vipuruṣān vidhvajān bhagnapuṣkarān 05,050.034c ārujan puruṣavyāghro rathinaḥ sādinas tathā 05,050.035a gaṅgāvega ivānūpāṃs tīrajān vividhān drumān 05,050.035c pravekṣyati mahāsenāṃ putrāṇāṃ mama saṃjaya 05,050.036a vaśaṃ nūnaṃ gamiṣyanti bhīmasenabalārditāḥ 05,050.036c mama putrāś ca bhṛtyāś ca rājānaś caiva saṃjaya 05,050.037a yena rājā mahāvīryaḥ praviśyāntaḥpuraṃ purā 05,050.037c vāsudevasahāyena jarāsaṃdho nipātitaḥ 05,050.038a kṛtsneyaṃ pṛthivī devī jarāsaṃdhena dhīmatā 05,050.038c māgadhendreṇa balinā vaśe kṛtvā pratāpitā 05,050.039a bhīṣmapratāpāt kuravo nayenāndhakavṛṣṇayaḥ 05,050.039c te na tasya vaśaṃ jagmuḥ kevalaṃ daivam eva vā 05,050.040a sa gatvā pāṇḍuputreṇa tarasā bāhuśālinā 05,050.040c anāyudhena vīreṇa nihataḥ kiṃ tato 'dhikam 05,050.041a dīrghakālena saṃsiktaṃ viṣam āśīviṣo yathā 05,050.041c sa mokṣyati raṇe tejaḥ putreṣu mama saṃjaya 05,050.042a mahendra iva vajreṇa dānavān devasattamaḥ 05,050.042c bhīmaseno gadāpāṇiḥ sūdayiṣyati me sutān 05,050.043a aviṣahyam anāvāryaṃ tīvravegaparākramam 05,050.043c paśyāmīvātitāmrākṣam āpatantaṃ vṛkodaram 05,050.044a agadasyāpy adhanuṣo virathasya vivarmaṇaḥ 05,050.044c bāhubhyāṃ yudhyamānasya kas tiṣṭhed agrataḥ pumān 05,050.045a bhīṣmo droṇaś ca vipro 'yaṃ kṛpaḥ śāradvatas tathā 05,050.045c jānanty ete yathaivāhaṃ vīryajñas tasya dhīmataḥ 05,050.046a āryavrataṃ tu jānantaḥ saṃgarān na bibhitsavaḥ 05,050.046c senāmukheṣu sthāsyanti māmakānāṃ nararṣabhāḥ 05,050.047a balīyaḥ sarvato diṣṭaṃ puruṣasya viśeṣataḥ 05,050.047c paśyann api jayaṃ teṣāṃ na niyacchāmi yat sutān 05,050.048a te purāṇaṃ maheṣvāsā mārgam aindraṃ samāsthitāḥ 05,050.048c tyakṣyanti tumule prāṇān rakṣantaḥ pārthivaṃ yaśaḥ 05,050.049a yathaiṣāṃ māmakās tāta tathaiṣāṃ pāṇḍavā api 05,050.049c pautrā bhīṣmasya śiṣyāś ca droṇasya ca kṛpasya ca 05,050.050a yat tv asmad āśrayaṃ kiṃ cid dattam iṣṭaṃ ca saṃjaya 05,050.050c tasyāpacitim āryatvāt kartāraḥ sthavirās trayaḥ 05,050.051a ādadānasya śastraṃ hi kṣatradharmaṃ parīpsataḥ 05,050.051c nidhanaṃ brāhmaṇasyājau varam evāhur uttamam 05,050.052a sa vai śocāmi sarvān vai ye yuyutsanti pāṇḍavān 05,050.052c vikruṣṭaṃ vidureṇādau tad etad bhayam āgatam 05,050.053a na tu manye vighātāya jñānaṃ duḥkhasya saṃjaya 05,050.053c bhavaty atibale hy etaj jñānam apy upaghātakam 05,050.054a ṛṣayo hy api nirmuktāḥ paśyanto lokasaṃgrahān 05,050.054c sukhe bhavanti sukhinas tathā duḥkhena duḥkhitāḥ 05,050.055a kiṃ punar yo 'ham āsaktas tatra tatra sahasradhā 05,050.055c putreṣu rājyadāreṣu pautreṣv api ca bandhuṣu 05,050.056a saṃśaye tu mahaty asmin kiṃ nu me kṣamam uttamam 05,050.056c vināśaṃ hy eva paśyāmi kurūṇām anucintayan 05,050.057a dyūtapramukham ābhāti kurūṇāṃ vyasanaṃ mahat 05,050.057c mandenaiśvaryakāmena lobhāt pāpam idaṃ kṛtam 05,050.058a manye paryāyadharmo 'yaṃ kālasyātyantagāminaḥ 05,050.058c cakre pradhir ivāsakto nāsya śakyaṃ palāyitum 05,050.059a kiṃ nu kāryaṃ kathaṃ kuryāṃ kva nu gacchāmi saṃjaya 05,050.059c ete naśyanti kuravo mandāḥ kālavaśaṃ gatāḥ 05,050.060a avaśo 'haṃ purā tāta putrāṇāṃ nihate śate 05,050.060c śroṣyāmi ninadaṃ strīṇāṃ kathaṃ māṃ maraṇaṃ spṛśet 05,050.061a yathā nidāghe jvalanaḥ samiddho; dahet kakṣaṃ vāyunā codyamānaḥ 05,050.061c gadāhastaḥ pāṇḍavas tadvad eva; hantā madīyān sahito 'rjunena 05,051.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,051.001a yasya vai nānṛtā vācaḥ pravṛttā anuśuśrumaḥ 05,051.001c trailokyam api tasya syād yoddhā yasya dhanaṃjayaḥ 05,051.002a tasyaiva ca na paśyāmi yudhi gāṇḍīvadhanvanaḥ 05,051.002c aniśaṃ cintayāno 'pi yaḥ pratīyād rathena tam 05,051.003a asyataḥ karṇinālīkān mārgaṇān hṛdayacchidaḥ 05,051.003c pratyetā na samaḥ kaś cid yudhi gāṇḍīvadhanvanaḥ 05,051.004a droṇakarṇau pratīyātāṃ yadi vīrau nararṣabhau 05,051.004b*0332_01 kṛtāstrau balināṃ śreṣṭhau samareṣv aparājitau 05,051.004c māhātmyāt saṃśayo loke na tv asti vijayo mama 05,051.005a ghṛṇī karṇaḥ pramādī ca ācāryaḥ sthaviro guruḥ 05,051.005c samartho balavān pārtho dṛḍhadhanvā jitaklamaḥ 05,051.005e bhavet sutumulaṃ yuddhaṃ sarvaśo 'py aparājayaḥ 05,051.006a sarve hy astravidaḥ śūrāḥ sarve prāptā mahad yaśaḥ 05,051.006c api sarvāmaraiśvaryaṃ tyajeyur na punar jayam 05,051.006e vadhe nūnaṃ bhavec chāntis tayor vā phalgunasya vā 05,051.007a na tu jetārjunasyāsti hantā cāsya na vidyate 05,051.007c manyus tasya kathaṃ śāmyen mandān prati ya utthitaḥ 05,051.008a anye 'py astrāṇi jānanti jīyante ca jayanti ca 05,051.008c ekāntavijayas tv eva śrūyate phalgunasya ha 05,051.009a trayastriṃśat samāhūya khāṇḍave 'gnim atarpayat 05,051.009c jigāya ca surān sarvān nāsya vedmi parājayam 05,051.010a yasya yantā hṛṣīkeśaḥ śīlavṛttasamo yudhi 05,051.010c dhruvas tasya jayas tāta yathendrasya jayas tathā 05,051.011a kṛṣṇāv ekarathe yattāv adhijyaṃ gāṇḍivaṃ dhanuḥ 05,051.011c yugapat trīṇi tejāṃsi sametāny anuśuśrumaḥ 05,051.012a naiva no 'sti dhanus tādṛṅ na yoddhā na ca sārathiḥ 05,051.012c tac ca mandā na jānanti duryodhanavaśānugāḥ 05,051.013a śeṣayed aśanir dīpto nipatan mūrdhni saṃjaya 05,051.013c na tu śeṣaṃ śarāḥ kuryur astās tāta kirīṭinā 05,051.014a api cāsyann ivābhāti nighnann iva ca phalgunaḥ 05,051.014c uddharann iva kāyebhyaḥ śirāṃsi śaravṛṣṭibhiḥ 05,051.015a api bāṇamayaṃ tejaḥ pradīptam iva sarvataḥ 05,051.015c gāṇḍīveddhaṃ dahetājau putrāṇāṃ mama vāhinīm 05,051.016a api sā rathaghoṣeṇa bhayārtā savyasācinaḥ 05,051.016c vitrastā bahulā senā bhāratī pratibhāti me 05,051.017a yathā kakṣaṃ dahaty agniḥ pravṛddhaḥ sarvataś caran 05,051.017c mahārcir aniloddhūtas tadvad dhakṣyati māmakān 05,051.018a yadodvaman niśitān bāṇasaṃghān; sthātātatāyī samare kirīṭī 05,051.018c sṛṣṭo 'ntakaḥ sarvaharo vidhātrā; yathā bhavet tadvad avāraṇīyaḥ 05,051.019a yadā hy abhīkṣṇaṃ subahūn prakārāñ; śrotāsmi tān āvasathe kurūṇām 05,051.019c teṣāṃ samantāc ca tathā raṇāgre; kṣayaḥ kilāyaṃ bharatān upaiti 05,052.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,052.001a yathaiva pāṇḍavāḥ sarve parākrāntā jigīṣavaḥ 05,052.001c tathaivābhisarās teṣāṃ tyaktātmāno jaye dhṛtāḥ 05,052.002a tvam eva hi parākrāntān ācakṣīthāḥ parān mama 05,052.002c pāñcālān kekayān matsyān māgadhān vatsabhūmipān 05,052.003a yaś ca sendrān imāṃl lokān icchan kuryād vaśe balī 05,052.003c sa śreṣṭho jagataḥ kṛṣṇaḥ pāṇḍavānāṃ jaye dhṛtaḥ 05,052.004a samastām arjunād vidyāṃ sātyakiḥ kṣipram āptavān 05,052.004c śaineyaḥ samare sthātā bījavat pravapañ śarān 05,052.005a dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ krūrakarmā mahārathaḥ 05,052.005c māmakeṣu raṇaṃ kartā baleṣu paramāstravit 05,052.006a yudhiṣṭhirasya ca krodhād arjunasya ca vikramāt 05,052.006c yamābhyāṃ bhīmasenāc ca bhayaṃ me tāta jāyate 05,052.007a amānuṣaṃ manuṣyendrair jālaṃ vitatam antarā 05,052.007c mama senāṃ haniṣyanti tataḥ krośāmi saṃjaya 05,052.008a darśanīyo manasvī ca lakṣmīvān brahmavarcasī 05,052.008c medhāvī sukṛtaprajño dharmātmā pāṇḍunandanaḥ 05,052.009a mitrāmātyaiḥ susaṃpannaḥ saṃpanno yojyayojakaiḥ 05,052.009c bhrātṛbhiḥ śvaśuraiḥ putrair upapanno mahārathaiḥ 05,052.010a dhṛtyā ca puruṣavyāghro naibhṛtyena ca pāṇḍavaḥ 05,052.010c anṛśaṃso vadānyaś ca hrīmān satyaparākramaḥ 05,052.011a bahuśrutaḥ kṛtātmā ca vṛddhasevī jitendriyaḥ 05,052.011c taṃ sarvaguṇasaṃpannaṃ samiddham iva pāvakam 05,052.012a tapantam iva ko mandaḥ patiṣyati pataṃgavat 05,052.012c pāṇḍavāgnim anāvāryaṃ mumūrṣur mūḍhacetanaḥ 05,052.013a tanur uccaḥ śikhī rājā śuddhajāmbūnadaprabhaḥ 05,052.013c mandānāṃ mama putrāṇāṃ yuddhenāntaṃ kariṣyati 05,052.014a tair ayuddhaṃ sādhu manye kuravas tan nibodhata 05,052.014c yuddhe vināśaḥ kṛtsnasya kulasya bhavitā dhruvam 05,052.015a eṣā me paramā śāntir yayā śāmyati me manaḥ 05,052.015c yadi tv ayuddham iṣṭaṃ vo vayaṃ śāntyai yatāmahe 05,052.016a na tu naḥ śikṣamāṇānām upekṣeta yudhiṣṭhiraḥ 05,052.016c jugupsati hy adharmeṇa mām evoddiśya kāraṇam 05,053.001 saṃjaya uvāca 05,053.001a evam etan mahārāja yathā vadasi bhārata 05,053.001c yuddhe vināśaḥ kṣatrasya gāṇḍīvena pradṛśyate 05,053.002a idaṃ tu nābhijānāmi tava dhīrasya nityaśaḥ 05,053.002c yat putravaśam āgaccheḥ sattvajñaḥ savyasācinaḥ 05,053.003a naiṣa kālo mahārāja tava śaśvat kṛtāgasaḥ 05,053.003c tvayā hy evāditaḥ pārthā nikṛtā bharatarṣabha 05,053.003d*0333_01 svīkṛtās tair janapadāḥ kuravas te sajāṅgalāḥ 05,053.003d*0333_02 kathaṃ vīraur jitāṃ bhūmim akhilāṃ pratipadyathāḥ 05,053.004a pitā śreṣṭhaḥ suhṛd yaś ca samyak praṇihitātmavān 05,053.004c āstheyaṃ hi hitaṃ tena na drogdhā gurur ucyate 05,053.005a idaṃ jitam idaṃ labdham iti śrutvā parājitān 05,053.005c dyūtakāle mahārāja smayase sma kumāravat 05,053.006a paruṣāṇy ucyamānān sma purā pārthān upekṣase 05,053.006c kṛtsnaṃ rājyaṃ jayantīti prapātaṃ nānupaśyasi 05,053.007a pitryaṃ rājyaṃ mahārāja kuravas te sajāṅgalāḥ 05,053.007b*0334_01 prārthayanti mahāyuddhe nānubandham avekṣase 05,053.007c atha vīrair jitāṃ bhūmim akhilāṃ pratyapadyathāḥ 05,053.008a bāhuvīryārjitā bhūmis tava pārthair niveditā 05,053.008c mayedaṃ kṛtam ity eva manyase rājasattama 05,053.009a grastān gandharvarājena majjato hy aplave 'mbhasi 05,053.009c ānināya punaḥ pārthaḥ putrāṃs te rājasattama 05,053.010a kumāravac ca smayase dyūte vinikṛteṣu yat 05,053.010c pāṇḍaveṣu vanaṃ rājan pravrajatsu punaḥ punaḥ 05,053.011a pravarṣataḥ śaravrātān arjunasya śitān bahūn 05,053.011c apy arṇavā viśuṣyeyuḥ kiṃ punar māṃsayonayaḥ 05,053.012a asyatāṃ phalgunaḥ śreṣṭho gāṇḍīvaṃ dhanuṣāṃ varam 05,053.012c keśavaḥ sarvabhūtānāṃ cakrāṇāṃ ca sudarśanam 05,053.013a vānaro rocamānaś ca ketuḥ ketumatāṃ varaḥ 05,053.013c evam etāni saratho vahañ śvetahayo raṇe 05,053.013e kṣapayiṣyati no rājan kālacakram ivodyatam 05,053.014a tasyādya vasudhā rājan nikhilā bharatarṣabha 05,053.014c yasya bhīmārjunau yodhau sa rājā rājasattama 05,053.015a tathā bhīmahataprāyāṃ majjantīṃ tava vāhinīm 05,053.015c duryodhanamukhā dṛṣṭvā kṣayaṃ yāsyanti kauravāḥ 05,053.016a na hi bhīmabhayād bhītā lapsyante vijayaṃ vibho 05,053.016c tava putrā mahārāja rājānaś cānusāriṇaḥ 05,053.017a matsyās tvām adya nārcanti pāñcālāś ca sakekayāḥ 05,053.017c śālveyāḥ śūrasenāś ca sarve tvām avajānate 05,053.017e pārthaṃ hy ete gatāḥ sarve vīryajñās tasya dhīmataḥ 05,053.017f*0335_01 bhaktyā hy asya virudhyante tava putraiḥ sadaiva te 05,053.018a anarhān eva tu vadhe dharmayuktān vikarmaṇā 05,053.018b*0336_01 yo 'kleśayat pāṇḍuputrān yo vidveṣṭy adhunāpi vai 05,053.018c sarvopāyair niyantavyaḥ sānugaḥ pāpapūruṣaḥ 05,053.018d*0337_01 aparokṣaṃ mahārāja sākṣāc cainaṃ bravīmy aham 05,053.018e tava putro mahārāja nātra śocitum arhasi 05,053.019a dyūtakāle mayā coktaṃ vidureṇa ca dhīmatā 05,053.019c yad idaṃ te vilapitaṃ pāṇḍavān prati bhārata 05,053.019e anīśeneva rājendra sarvam etan nirarthakam 05,054.001 duryodhana uvāca 05,054.001a na bhetavyaṃ mahārāja na śocyā bhavatā vayam 05,054.001c samarthāḥ sma parān rājan vijetuṃ samare vibho 05,054.002a vanaṃ pravrājitān pārthān yad āyān madhusūdanaḥ 05,054.002c mahatā balacakreṇa pararāṣṭrāvamardinā 05,054.003a kekayā dhṛṣṭaketuś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 05,054.003c rājānaś cānvayuḥ pārthān bahavo 'nye 'nuyāyinaḥ 05,054.004a indraprasthasya cādūrāt samājagmur mahārathāḥ 05,054.004c vyagarhayaṃś ca saṃgamya bhavantaṃ kurubhiḥ saha 05,054.005a te yudhiṣṭhiram āsīnam ajinaiḥ prativāsitam 05,054.005c kṛṣṇapradhānāḥ saṃhatya paryupāsanta bhārata 05,054.006a pratyādānaṃ ca rājyasya kāryam ūcur narādhipāḥ 05,054.006c bhavataḥ sānubandhasya samucchedaṃ cikīrṣavaḥ 05,054.007a śrutvā caitan mayoktās tu bhīṣmadroṇakṛpās tadā 05,054.007c jñātikṣayabhayād rājan bhītena bharatarṣabha 05,054.008a na te sthāsyanti samaye pāṇḍavā iti me matiḥ 05,054.008c samucchedaṃ hi naḥ kṛtsnaṃ vāsudevaś cikīrṣati 05,054.009a ṛte ca viduraṃ sarve yūyaṃ vadhyā mahātmanaḥ 05,054.009c dhṛtarāṣṭraś ca dharmajño na vadhyaḥ kurusattamaḥ 05,054.010a samucchedaṃ ca kṛtsnaṃ naḥ kṛtvā tāta janārdanaḥ 05,054.010c ekarājyaṃ kurūṇāṃ sma cikīrṣati yudhiṣṭhire 05,054.011a tatra kiṃ prāptakālaṃ naḥ praṇipātaḥ palāyanam 05,054.011c prāṇān vā saṃparityajya pratiyudhyāmahe parān 05,054.012a pratiyuddhe tu niyataḥ syād asmākaṃ parājayaḥ 05,054.012c yudhiṣṭhirasya sarve hi pārthivā vaśavartinaḥ 05,054.013a viraktarāṣṭrāś ca vayaṃ mitrāṇi kupitāni naḥ 05,054.013c dhikkṛtāḥ pārthivaiḥ sarvaiḥ svajanena ca sarvaśaḥ 05,054.014a praṇipāte tu doṣo 'sti bandhūnāṃ śāśvatīḥ samāḥ 05,054.014c pitaraṃ tv eva śocāmi prajñānetraṃ janeśvaram 05,054.014e matkṛte duḥkham āpannaṃ kleśaṃ prāptam anantakam 05,054.015a kṛtaṃ hi tava putraiś ca pareṣām avarodhanam 05,054.015c matpriyārthaṃ puraivaitad viditaṃ te narottama 05,054.016a te rājño dhṛtarāṣṭrasya sāmātyasya mahārathāḥ 05,054.016c vairaṃ pratikariṣyanti kulocchedena pāṇḍavāḥ 05,054.017a tato droṇo 'bravīd bhīṣmaḥ kṛpo drauṇiś ca bhārata 05,054.017c matvā māṃ mahatīṃ cintām āsthitaṃ vyathitendriyam 05,054.018a abhidrugdhāḥ pare cen no na bhetavyaṃ paraṃtapa 05,054.018c asamarthāḥ pare jetum asmān yudhi janeśvara 05,054.019a ekaikaśaḥ samarthāḥ smo vijetuṃ sarvapārthivān 05,054.019c āgacchantu vineṣyāmo darpam eṣāṃ śitaiḥ śaraiḥ 05,054.020a puraikena hi bhīṣmeṇa vijitāḥ sarvapārthivāḥ 05,054.020c mṛte pitary abhikruddho rathenaikena bhārata 05,054.021a jaghāna subahūṃs teṣāṃ saṃrabdhaḥ kurusattamaḥ 05,054.021c tatas te śaraṇaṃ jagmur devavratam imaṃ bhayāt 05,054.022a sa bhīṣmaḥ susamartho 'yam asmābhiḥ sahito raṇe 05,054.022c parān vijetuṃ tasmāt te vyetu bhīr bharatarṣabha 05,054.022e ity eṣāṃ niścayo hy āsīt tatkālam amitaujasām 05,054.023a purā pareṣāṃ pṛthivī kṛtsnāsīd vaśavartinī 05,054.023c asmān punar amī nādya samarthā jetum āhave 05,054.023e chinnapakṣāḥ pare hy adya vīryahīnāś ca pāṇḍavāḥ 05,054.024a asmatsaṃsthā ca pṛthivī vartate bharatarṣabha 05,054.024c ekārthāḥ sukhaduḥkheṣu mayānītāś ca pārthivāḥ 05,054.025a apy agniṃ praviśeyus te samudraṃ vā paraṃtapa 05,054.025c madarthe pārthivāḥ sarve tad viddhi kurusattama 05,054.026a unmattam iva cāpi tvāṃ prahasantīha duḥkhitam 05,054.026c vilapantaṃ bahuvidhaṃ bhītaṃ paravikatthane 05,054.027a eṣāṃ hy ekaikaśo rājñāṃ samarthaḥ pāṇḍavān prati 05,054.027c ātmānaṃ manyate sarvo vyetu te bhayam āgatam 05,054.028a sarvāṃ samagrāṃ senāṃ me vāsavo 'pi na śaknuyāt 05,054.028c hantum akṣayyarūpeyaṃ brahmaṇāpi svayambhuvā 05,054.029a yudhiṣṭhiraḥ puraṃ hitvā pañca grāmān sa yācati 05,054.029c bhīto hi māmakāt sainyāt prabhāvāc caiva me prabho 05,054.030a samarthaṃ manyase yac ca kuntīputraṃ vṛkodaram 05,054.030c tan mithyā na hi me kṛtsnaṃ prabhāvaṃ vettha bhārata 05,054.031a matsamo hi gadāyuddhe pṛthivyāṃ nāsti kaś cana 05,054.031c nāsīt kaś cid atikrānto bhavitā na ca kaś cana 05,054.032a yukto duḥkhocitaś cāhaṃ vidyāpāragatas tathā 05,054.032c tasmān na bhīmān nānyebhyo bhayaṃ me vidyate kva cit 05,054.033a duryodhanasamo nāsti gadāyām iti niścayaḥ 05,054.033c saṃkarṣaṇasya bhadraṃ te yat tadainam upāvasam 05,054.034a yuddhe saṃkarṣaṇasamo balenābhyadhiko bhuvi 05,054.034c gadāprahāraṃ bhīmo me na jātu viṣahed yudhi 05,054.035a ekaṃ prahāraṃ yaṃ dadyāṃ bhīmāya ruṣito nṛpa 05,054.035c sa evainaṃ nayed ghoraṃ kṣipraṃ vaivasvatakṣayam 05,054.036a iccheyaṃ ca gadāhastaṃ rājan draṣṭuṃ vṛkodaram 05,054.036c suciraṃ prārthito hy eṣa mama nityaṃ manorathaḥ 05,054.037a gadayā nihato hy ājau mama pārtho vṛkodaraḥ 05,054.037c viśīrṇagātraḥ pṛthivīṃ parāsuḥ prapatiṣyati 05,054.038a gadāprahārābhihato himavān api parvataḥ 05,054.038c sakṛn mayā viśīryeta giriḥ śatasahasradhā 05,054.039a sa cāpy etad vijānāti vāsudevārjunau tathā 05,054.039c duryodhanasamo nāsti gadāyām iti niścayaḥ 05,054.040a tat te vṛkodaramayaṃ bhayaṃ vyetu mahāhave 05,054.040c vyapaneṣyāmy ahaṃ hy enaṃ mā rājan vimanā bhava 05,054.041a tasmin mayā hate kṣipram arjunaṃ bahavo rathāḥ 05,054.041c tulyarūpā viśiṣṭāś ca kṣepsyanti bharatarṣabha 05,054.042a bhīṣmo droṇaḥ kṛpo drauṇiḥ karṇo bhūriśravās tathā 05,054.042c prāgjyotiṣādhipaḥ śalyaḥ sindhurājo jayadrathaḥ 05,054.043a ekaika eṣāṃ śaktas tu hantuṃ bhārata pāṇḍavān 05,054.043c samastās tu kṣaṇenaitān neṣyanti yamasādanam 05,054.044a samagrā pārthivī senā pārtham ekaṃ dhanaṃjayam 05,054.044c kasmād aśaktā nirjetum iti hetur na vidyate 05,054.045a śaravrātais tu bhīṣmeṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ 05,054.045c droṇadrauṇikṛpaiś caiva gantā pārtho yamakṣayam 05,054.046a pitāmaho hi gāṅgeyaḥ śaṃtanor adhi bhārata 05,054.046c brahmarṣisadṛśo jajñe devair api durutsahaḥ 05,054.046d*0338_01 na hantā vidyate cāpi rājan bhīṣmasya kaś cana 05,054.046e pitrā hy uktaḥ prasannena nākāmas tvaṃ mariṣyasi 05,054.047a brahmarṣeś ca bharadvājād droṇyāṃ droṇo vyajāyata 05,054.047c droṇāj jajñe mahārāja drauṇiś ca paramāstravit 05,054.048a kṛpaś cācāryamukhyo 'yaṃ maharṣer gautamād api 05,054.048c śarastambodbhavaḥ śrīmān avadhya iti me matiḥ 05,054.049a ayonijaṃ trayaṃ hy etat pitā mātā ca mātulaḥ 05,054.049c aśvatthāmno mahārāja sa ca śūraḥ sthito mama 05,054.050a sarva ete mahārāja devakalpā mahārathāḥ 05,054.050c śakrasyāpi vyathāṃ kuryuḥ saṃyuge bharatarṣabha 05,054.050d*0339_01 naiteṣām arjunaḥ śakta ekaikaṃ prati vīkṣitum 05,054.050d*0339_02 sahitās tu naravyāghrā haniṣyanti dhanaṃjayam 05,054.051a bhīṣmadroṇakṛpāṇāṃ ca tulyaḥ karṇo mato mama 05,054.051c anujñātaś ca rāmeṇa matsamo 'sīti bhārata 05,054.052a kuṇḍale rucire cāstāṃ karṇasya sahaje śubhe 05,054.052c te śacyarthe mahendreṇa yācitaḥ sa paraṃtapaḥ 05,054.052e amoghayā mahārāja śaktyā paramabhīmayā 05,054.053a tasya śaktyopagūḍhasya kasmāj jīved dhanaṃjayaḥ 05,054.053c vijayo me dhruvaṃ rājan phalaṃ pāṇāv ivāhitam 05,054.053e abhivyaktaḥ pareṣāṃ ca kṛtsno bhuvi parājayaḥ 05,054.054a ahnā hy ekena bhīṣmo 'yam ayutaṃ hanti bhārata 05,054.054c tat samāś ca maheṣvāsā droṇadrauṇikṛpā api 05,054.055a saṃśaptāni ca vṛndāni kṣatriyāṇāṃ paraṃtapa 05,054.055c arjunaṃ vayam asmān vā dhanaṃjaya iti sma ha 05,054.056a tāṃś cālam iti manyante savyasācivadhe vibho 05,054.056c pārthivāḥ sa bhavān rājann akasmād vyathate katham 05,054.057a bhīmasene ca nihate ko 'nyo yudhyeta bhārata 05,054.057c pareṣāṃ tan mamācakṣva yadi vettha paraṃtapa 05,054.057d*0340_01 pāñcāleṣu ca bhagneṣu ko 'nyaḥ sthātum ihārhati 05,054.058a pañca te bhrātaraḥ sarve dhṛṣṭadyumno 'tha sātyakiḥ 05,054.058c pareṣāṃ sapta ye rājan yodhāḥ paramakaṃ balam 05,054.059a asmākaṃ tu viśiṣṭā ye bhīṣmadroṇakṛpādayaḥ 05,054.059c drauṇir vaikartanaḥ karṇaḥ somadatto 'tha bāhlikaḥ 05,054.060a prāgjyotiṣādhipaḥ śalya āvantyo 'tha jayadrathaḥ 05,054.060c duḥśāsano durmukhaś ca duḥsahaś ca viśāṃ pate 05,054.061a śrutāyuś citrasenaś ca purumitro viviṃśatiḥ 05,054.061c śalo bhūriśravāś cobhau vikarṇaś ca tavātmajaḥ 05,054.062a akṣauhiṇyo hi me rājan daśaikā ca samāhṛtāḥ 05,054.062c nyūnāḥ pareṣāṃ saptaiva kasmān me syāt parājayaḥ 05,054.063a balaṃ triguṇato hīnaṃ yodhyaṃ prāha bṛhaspatiḥ 05,054.063c parebhyas triguṇā ceyaṃ mama rājann anīkinī 05,054.064a guṇahīnaṃ pareṣāṃ ca bahu paśyāmi bhārata 05,054.064c guṇodayaṃ bahuguṇam ātmanaś ca viśāṃ pate 05,054.065a etat sarvaṃ samājñāya balāgryaṃ mama bhārata 05,054.065c nyūnatāṃ pāṇḍavānāṃ ca na mohaṃ gantum arhasi 05,054.066 vaiśaṃpāyana uvāca 05,054.066a ity uktvā saṃjayaṃ bhūyaḥ paryapṛcchata bhārata 05,054.066c vidhitsuḥ prāptakālāni jñātvā parapuraṃjayaḥ 05,055.001 duryodhana uvāca 05,055.001a akṣauhiṇīḥ sapta labdhvā rājabhiḥ saha saṃjaya 05,055.001c kiṃ svid icchati kaunteyo yuddhaprepsur yudhiṣṭhiraḥ 05,055.002 saṃjaya uvāca 05,055.002a atīva mudito rājan yuddhaprepsur yudhiṣṭhiraḥ 05,055.002c bhīmasenārjunau cobhau yamāv api na bibhyataḥ 05,055.003a rathaṃ tu divyaṃ kaunteyaḥ sarvā vibhrājayan diśaḥ 05,055.003c mantraṃ jijñāsamānaḥ san bībhatsuḥ samayojayat 05,055.004a tam apaśyāma saṃnaddhaṃ meghaṃ vidyutprabhaṃ yathā 05,055.004c sa mantrān samabhidhyāya hṛṣyamāṇo 'bhyabhāṣata 05,055.005a pūrvarūpam idaṃ paśya vayaṃ jeṣyāma saṃjaya 05,055.005c bībhatsur māṃ yathovāca tathāvaimy aham apy uta 05,055.006 duryodhana uvāca 05,055.006a praśaṃsasy abhinandaṃs tān pārthān akṣaparājitān 05,055.006c arjunasya rathe brūhi katham aśvāḥ kathaṃ dhvajaḥ 05,055.007 saṃjaya uvāca 05,055.007a bhauvanaḥ saha śakreṇa bahucitraṃ viśāṃ pate 05,055.007c rūpāṇi kalpayām āsa tvaṣṭā dhātrā sahābhibho 05,055.008a dhvaje hi tasmin rūpāṇi cakrus te devamāyayā 05,055.008c mahādhanāni divyāni mahānti ca laghūni ca 05,055.008d*0341_01 bhīmasenānurodhāya hanūmān mārutātmajaḥ 05,055.008d*0341_02 ātmapratikṛtiṃ tasmin dhvaja āropayiṣyati 05,055.009a sarvā diśo yojanamātram antaraṃ; sa tiryag ūrdhvaṃ ca rurodha vai dhvajaḥ 05,055.009c na saṃsajjet tarubhiḥ saṃvṛto 'pi; tathā hi māyā vihitā bhauvanena 05,055.010a yathākāśe śakradhanuḥ prakāśate; na caikavarṇaṃ na ca vidma kiṃ nu tat 05,055.010c tathā dhvajo vihito bhauvanena; bahvākāraṃ dṛśyate rūpam asya 05,055.011a yathāgnidhūmo divam eti ruddhvā; varṇān bibhrat taijasaṃ tac charīram 05,055.011c tathā dhvajo vihito bhauvanena; na ced bhāro bhavitā nota rodhaḥ 05,055.012a śvetās tasmin vātavegāḥ sadaśvā; divyā yuktāś citrarathena dattāḥ 05,055.012b*0342_01 bhuvy antarikṣe divi vā narendra 05,055.012b*0342_02 eṣāṃ gatir hīyate nātra sarvā 05,055.012c śataṃ yat tat pūryate nityakālaṃ; hataṃ hataṃ dattavaraṃ purastāt 05,055.013a tathā rājño dantavarṇā bṛhanto; rathe yuktā bhānti tadvīryatulyāḥ 05,055.013c ṛśyaprakhyā bhīmasenasya vāhā; raṇe vāyos tulyavegā babhūvuḥ 05,055.014a kalmāṣāṅgās tittiricitrapṛṣṭhā; bhrātrā dattāḥ prīyatā phalgunena 05,055.014c bhrātur vīrasya svais turaṃgair viśiṣṭā; mudā yuktāḥ sahadevaṃ vahanti 05,055.015a mādrīputraṃ nakulaṃ tv ājamīḍhaṃ; mahendradattā harayo vājimukhyāḥ 05,055.015c samā vāyor balavantas tarasvino; vahanti vīraṃ vṛtraśatruṃ yathendram 05,055.016a tulyāś caibhir vayasā vikrameṇa; javena caivāpratirūpāḥ sadaśvāḥ 05,055.016c saubhadrādīn draupadeyān kumārān; vahanty aśvā devadattā bṛhantaḥ 05,056.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,056.001a kāṃs tatra saṃjayāpaśyaḥ pratyarthena samāgatān 05,056.001c ye yotsyante pāṇḍavārthe putrasya mama vāhinīm 05,056.002 saṃjaya uvāca 05,056.002a mukhyam andhakavṛṣṇīnām apaśyaṃ kṛṣṇam āgatam 05,056.002c cekitānaṃ ca tatraiva yuyudhānaṃ ca sātyakim 05,056.003a pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tau pāṇḍavān abhisaṃśritau 05,056.003c mahārathau samākhyātāv ubhau puruṣamāninau 05,056.004a akṣauhiṇyātha pāñcālyo daśabhis tanayair vṛtaḥ 05,056.004c satyajitpramukhair vīrair dhṛṣṭadyumnapurogamaiḥ 05,056.005a drupado vardhayan mānaṃ śikhaṇḍiparipālitaḥ 05,056.005c upāyāt sarvasainyānāṃ praticchādya tadā vapuḥ 05,056.006a virāṭaḥ saha putrābhyāṃ śaṅkhenaivottareṇa ca 05,056.006c sūryadattādibhir vīrair madirāśvapurogamaiḥ 05,056.007a sahitaḥ pṛthivīpālo bhrātṛbhis tanayais tathā 05,056.007c akṣauhiṇyaiva sainyasya vṛtaḥ pārthaṃ samāśritaḥ 05,056.008a jārāsaṃdhir māgadhaś ca dhṛṣṭaketuś ca cedirāṭ 05,056.008c pṛthak pṛthag anuprāptau pṛthag akṣauhiṇīvṛtau 05,056.009a kekayā bhrātaraḥ pañca sarve lohitakadhvajāḥ 05,056.009c akṣauhiṇīparivṛtāḥ pāṇḍavān abhisaṃśritāḥ 05,056.010a etān etāvatas tatra yān apaśyaṃ samāgatān 05,056.010c ye pāṇḍavārthe yotsyanti dhārtarāṣṭrasya vāhinīm 05,056.011a yo veda mānuṣaṃ vyūhaṃ daivaṃ gāndharvam āsuram 05,056.011c sa tasya senāpramukhe dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ 05,056.012a bhīṣmaḥ śāṃtanavo rājan bhāgaḥ kḷptaḥ śikhaṇḍinaḥ 05,056.012c taṃ virāṭo 'nu saṃyātā saha matsyaiḥ prahāribhiḥ 05,056.013a jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya bhāgo madrādhipo balī 05,056.013c tau tu tatrābruvan ke cid viṣamau no matāv iti 05,056.014a duryodhanaḥ sahasutaḥ sārdhaṃ bhrātṛśatena ca 05,056.014c prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhīmasenasya bhāgataḥ 05,056.015a arjunasya tu bhāgena karṇo vaikartano mataḥ 05,056.015c aśvatthāmā vikarṇaś ca saindhavaś ca jayadrathaḥ 05,056.016a aśakyāś caiva ye ke cit pṛthivyāṃ śūramāninaḥ 05,056.016c sarvāṃs tān arjunaḥ pārthaḥ kalpayām āsa bhāgataḥ 05,056.017a maheṣvāsā rājaputrā bhrātaraḥ pañca kekayāḥ 05,056.017c kekayān eva bhāgena kṛtvā yotsyanti saṃyuge 05,056.018a teṣām eva kṛto bhāgo mālavāḥ śālvakekayāḥ 05,056.018c trigartānāṃ ca dvau mukhyau yau tau saṃśaptakāv iti 05,056.019a duryodhanasutāḥ sarve tathā duḥśāsanasya ca 05,056.019c saubhadreṇa kṛto bhāgo rājā caiva bṛhadbalaḥ 05,056.020a draupadeyā maheṣvāsāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ 05,056.020c dhṛṣṭadyumnamukhā droṇam abhiyāsyanti bhārata 05,056.021a cekitānaḥ somadattaṃ dvairathe yoddhum icchati 05,056.021c bhojaṃ tu kṛtavarmāṇaṃ yuyudhāno yuyutsati 05,056.022a sahadevas tu mādreyaḥ śūraḥ saṃkrandano yudhi 05,056.022c svam aṃśaṃ kalpayām āsa śyālaṃ te subalātmajam 05,056.023a ulūkaṃ cāpi kaitavyaṃ ye ca sārasvatā gaṇāḥ 05,056.023c nakulaḥ kalpayām āsa bhāgaṃ mādravatīsutaḥ 05,056.024a ye cānye pārthivā rājan pratyudyāsyanti saṃyuge 05,056.024c samāhvānena tāṃś cāpi pāṇḍuputrā akalpayan 05,056.025a evam eṣām anīkāni pravibhaktāni bhāgaśaḥ 05,056.025c yat te kāryaṃ saputrasya kriyatāṃ tad akālikam 05,056.026 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,056.026a na santi sarve putrā me mūḍhā durdyūtadevinaḥ 05,056.026c yeṣāṃ yuddhaṃ balavatā bhīmena raṇamūrdhani 05,056.027a rājānaḥ pārthivāḥ sarve prokṣitāḥ kāladharmaṇā 05,056.027c gāṇḍīvāgniṃ pravekṣyanti pataṅgā iva pāvakam 05,056.028a vidrutāṃ vāhinīṃ manye kṛtavairair mahātmabhiḥ 05,056.028c tāṃ raṇe ke 'nuyāsyanti prabhagnāṃ pāṇḍavair yudhi 05,056.029a sarve hy atirathāḥ śūrāḥ kīrtimantaḥ pratāpinaḥ 05,056.029c sūryapāvakayos tulyās tejasā samitiṃjayāḥ 05,056.030a yeṣāṃ yudhiṣṭhiro netā goptā ca madhusūdanaḥ 05,056.030c yodhau ca pāṇḍavau vīrau savyasācivṛkodarau 05,056.031a nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 05,056.031c sātyakir drupadaś caiva dhṛṣṭadyumnasya cātmajaḥ 05,056.032a uttamaujāś ca pāñcālyo yudhāmanyuś ca durjayaḥ 05,056.032c śikhaṇḍī kṣatradevaś ca tathā vairāṭir uttaraḥ 05,056.032d*0343_01 tataḥ śvetas tu vairāṭiḥ ketumān vāhinīpatiḥ 05,056.033a kāśayaś cedayaś caiva matsyāḥ sarve ca sṛñjayāḥ 05,056.033c virāṭaputro babhrūś ca pāñcālāś ca prabhadrakāḥ 05,056.034a yeṣām indro 'py akāmānāṃ na haret pṛthivīm imām 05,056.034c vīrāṇāṃ raṇadhīrāṇāṃ ye bhindyuḥ parvatān api 05,056.035a tān sarvān guṇasaṃpannān amanuṣyapratāpinaḥ 05,056.035c krośato mama duṣputro yoddhum icchati saṃjaya 05,056.036 duryodhana uvāca 05,056.036a ubhau sva ekajātīyau tathobhau bhūmigocarau 05,056.036c atha kasmāt pāṇḍavānām ekato manyase jayam 05,056.037a pitāmahaṃ ca droṇaṃ ca kṛpaṃ karṇaṃ ca durjayam 05,056.037c jayadrathaṃ somadattam aśvatthāmānam eva ca 05,056.038a sucetaso maheṣvāsān indro 'pi sahito 'maraiḥ 05,056.038c aśaktaḥ samare jetuṃ kiṃ punas tāta pāṇḍavāḥ 05,056.039a sarvā ca pṛthivī sṛṣṭā madarthe tāta pāṇḍavān 05,056.039c āryān dhṛtimataḥ śūrān agnikalpān prabādhitum 05,056.040a na māmakān pāṇḍavās te samarthāḥ prativīkṣitum 05,056.040c parākrānto hy ahaṃ pāṇḍūn saputrān yoddhum āhave 05,056.041a matpriyaṃ pārthivāḥ sarve ye cikīrṣanti bhārata 05,056.041c te tān āvārayiṣyanti aiṇeyān iva tantunā 05,056.042a mahatā rathavaṃśena śarajālaiś ca māmakaiḥ 05,056.042c abhidrutā bhaviṣyanti pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha 05,056.043 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,056.043a unmatta iva me putro vilapaty eṣa saṃjaya 05,056.043c na hi śakto yudhā jetuṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram 05,056.044a jānāti hi sadā bhīṣmaḥ pāṇḍavānāṃ yaśasvinām 05,056.044c balavattāṃ saputrāṇāṃ dharmajñānāṃ mahātmanām 05,056.045a yato nārocayam ahaṃ vigrahaṃ tair mahātmabhiḥ 05,056.045c kiṃ tu saṃjaya me brūhi punas teṣāṃ viceṣṭitam 05,056.046a kas tāṃs tarasvino bhūyaḥ saṃdīpayati pāṇḍavān 05,056.046c arciṣmato maheṣvāsān haviṣā pāvakān iva 05,056.047 saṃjaya uvāca 05,056.047a dhṛṣṭadyumnaḥ sadaivaitān saṃdīpayati bhārata 05,056.047c yudhyadhvam iti mā bhaiṣṭa yuddhād bharatasattamāḥ 05,056.048a ye ke cit pārthivās tatra dhārtarāṣṭreṇa saṃvṛtāḥ 05,056.048c yuddhe samāgamiṣyanti tumule kavacahrade 05,056.049a tān sarvān āhave kruddhān sānubandhān samāgatān 05,056.049c aham ekaḥ samādāsye timir matsyān ivaudakān 05,056.050a bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ karṇaṃ drauṇiṃ śalyaṃ suyodhanam 05,056.050c etāṃś cāpi nirotsyāmi veleva makarālayam 05,056.051a tathā bruvāṇaṃ dharmātmā prāha rājā yudhiṣṭhiraḥ 05,056.051c tava dhairyaṃ ca vīryaṃ ca pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha 05,056.051e sarve samadhirūḍhāḥ sma saṃgrāmān naḥ samuddhara 05,056.052a jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatradharme vyavasthitam 05,056.052c samartham ekaṃ paryāptaṃ kauravāṇāṃ yuyutsatām 05,056.052e bhavatā yad vidhātavyaṃ tan naḥ śreyaḥ paraṃtapa 05,056.052e*0344_01 **** **** kauravāṇāṃ vinigrahe 05,056.052e*0344_02 purastād upayātānāṃ 05,056.053a saṃgrāmād apayātānāṃ bhagnānāṃ śaraṇaiṣiṇām 05,056.053c pauruṣaṃ darśayañ śūro yas tiṣṭhed agrataḥ pumān 05,056.053e krīṇīyāt taṃ sahasreṇa nītiman nāma tat padam 05,056.054a sa tvaṃ śūraś ca vīraś ca vikrāntaś ca nararṣabha 05,056.054c bhayārtānāṃ paritrātā saṃyugeṣu na saṃśayaḥ 05,056.055a evaṃ bruvati kaunteye dharmātmani yudhiṣṭhire 05,056.055c dhṛṣṭadyumna uvācedaṃ māṃ vaco gatasādhvasaḥ 05,056.056a sarvāñ janapadān sūta yodhā duryodhanasya ye 05,056.056c sabāhlīkān kurūn brūyāḥ prātipeyāñ śaradvataḥ 05,056.057a sūtaputraṃ tathā droṇaṃ sahaputraṃ jayadratham 05,056.057c duḥśāsanaṃ vikarṇaṃ ca tathā duryodhanaṃ nṛpam 05,056.058a bhīṣmaṃ caiva brūhi gatvā tvam āśu; yudhiṣṭhiraṃ sādhunaivābhyupeta 05,056.058c mā vo vadhīd arjuno devaguptaḥ; kṣipraṃ yācadhvaṃ pāṇḍavaṃ lokavīram 05,056.058c*0345_01 rājyaṃ daddhvaṃ dharmarājasya tūrṇaṃ 05,056.059a naitādṛśo hi yodho 'sti pṛthivyām iha kaś cana 05,056.059c yathāvidhaḥ savyasācī pāṇḍavaḥ śastravittamaḥ 05,056.060a devair hi saṃbhṛto divyo ratho gāṇḍīvadhanvanaḥ 05,056.060c na sa jeyo manuṣyeṇa mā sma kṛdhvaṃ mano yudhi 05,057.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,057.001a kṣatratejā brahmacārī kaumārād api pāṇḍavaḥ 05,057.001c tena saṃyugam eṣyanti mandā vilapato mama 05,057.002a duryodhana nivartasva yuddhād bharatasattama 05,057.002c na hi yuddhaṃ praśaṃsanti sarvāvastham ariṃdama 05,057.003a alam ardhaṃ pṛthivyās te sahāmātyasya jīvitum 05,057.003c prayaccha pāṇḍuputrāṇāṃ yathocitam ariṃdama 05,057.004a etad dhi kuravaḥ sarve manyante dharmasaṃhitam 05,057.004c yat tvaṃ praśāntim icchethāḥ pāṇḍuputrair mahātmabhiḥ 05,057.005a aṅgemāṃ samavekṣasva putra svām eva vāhinīm 05,057.005c jāta eva tava srāvas tvaṃ tu mohān na budhyase 05,057.006a na hy ahaṃ yuddham icchāmi naitad icchati bāhlikaḥ 05,057.006c na ca bhīṣmo na ca droṇo nāśvatthāmā na saṃjayaḥ 05,057.007a na somadatto na śalyo na kṛpo yuddham icchati 05,057.007c satyavrataḥ purumitro jayo bhūriśravās tathā 05,057.008a yeṣu saṃpratitiṣṭheyuḥ kuravaḥ pīḍitāḥ paraiḥ 05,057.008c te yuddhaṃ nābhinandanti tat tubhyaṃ tāta rocatām 05,057.009a na tvaṃ karoṣi kāmena karṇaḥ kārayitā tava 05,057.009c duḥśāsanaś ca pāpātmā śakuniś cāpi saubalaḥ 05,057.010 duryodhana uvāca 05,057.010a nāhaṃ bhavati na droṇe nāśvatthāmni na saṃjaye 05,057.010c na vikarṇe na kāmboje na kṛpe na ca bāhlike 05,057.011a satyavrate purumitre bhūriśravasi vā punaḥ 05,057.011c anyeṣu vā tāvakeṣu bhāraṃ kṛtvā samāhvaye 05,057.012a ahaṃ ca tāta karṇaś ca raṇayajñaṃ vitatya vai 05,057.012c yudhiṣṭhiraṃ paśuṃ kṛtvā dīkṣitau bharatarṣabha 05,057.013a ratho vedī sruvaḥ khaḍgo gadā sruk kavacaṃ sadaḥ 05,057.013c cāturhotraṃ ca dhuryā me śarā darbhā havir yaśaḥ 05,057.014a ātmayajñena nṛpate iṣṭvā vaivasvataṃ raṇe 05,057.014c vijitya svayam eṣyāvo hatāmitrau śriyā vṛtau 05,057.015a ahaṃ ca tāta karṇaś ca bhrātā duḥśāsanaś ca me 05,057.015c ete vayaṃ haniṣyāmaḥ pāṇḍavān samare trayaḥ 05,057.016a ahaṃ hi pāṇḍavān hatvā praśāstā pṛthivīm imām 05,057.016c māṃ vā hatvā pāṇḍuputrā bhoktāraḥ pṛthivīm imām 05,057.017a tyaktaṃ me jīvitaṃ rājan dhanaṃ rājyaṃ ca pārthiva 05,057.017c na jātu pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ vaseyam aham acyuta 05,057.018a yāvad dhi sūcyās tīkṣṇāyā vidhyed agreṇa māriṣa 05,057.018c tāvad apy aparityājyaṃ bhūmer naḥ pāṇḍavān prati 05,057.019 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,057.019a sarvān vas tāta śocāmi tyakto duryodhano mayā 05,057.019c ye mandam anuyāsyadhvaṃ yāntaṃ vaivasvatakṣayam 05,057.020a rurūṇām iva yūtheṣu vyāghrāḥ praharatāṃ varāḥ 05,057.020c varān varān haniṣyanti sametā yudhi pāṇḍavāḥ 05,057.021a pratīpam iva me bhāti yuyudhānena bhāratī 05,057.021c vyastā sīmantinī trastā pramṛṣṭā dīrghabāhunā 05,057.022a saṃpūrṇaṃ pūrayan bhūyo balaṃ pārthasya mādhavaḥ 05,057.022c śaineyaḥ samare sthātā bījavat pravapañ śarān 05,057.023a senāmukhe prayuddhānāṃ bhīmaseno bhaviṣyati 05,057.023c taṃ sarve saṃśrayiṣyanti prākāram akutobhayam 05,057.024a yadā drakṣyasi bhīmena kuñjarān vinipātitān 05,057.024c viśīrṇadantān giryābhān bhinnakumbhān saśoṇitān 05,057.025a tān abhiprekṣya saṃgrāme viśīrṇān iva parvatān 05,057.025c bhīto bhīmasya saṃsparśāt smartāsi vacanasya me 05,057.026a nirdagdhaṃ bhīmasenena sainyaṃ hatarathadvipam 05,057.026c gatim agner iva prekṣya smartāsi vacanasya me 05,057.027a mahad vo bhayam āgāmi na cec chāmyatha pāṇḍavaiḥ 05,057.027c gadayā bhīmasenena hatāḥ śamam upaiṣyatha 05,057.028a mahāvanam iva chinnaṃ yadā drakṣyasi pātitam 05,057.028c balaṃ kurūṇāṃ saṃgrāme tadā smartāsi me vacaḥ 05,057.029 vaiśaṃpāyana uvāca 05,057.029a etāvad uktvā rājā tu sa sarvān pṛthivīpatīn 05,057.029c anubhāṣya mahārāja punaḥ papraccha saṃjayam 05,058.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,058.001a yad abrūtāṃ mahātmānau vāsudevadhanaṃjayau 05,058.001c tan me brūhi mahāprājña śuśrūṣe vacanaṃ tava 05,058.002 saṃjaya uvāca 05,058.002a śṛṇu rājan yathā dṛṣṭau mayā kṛṣṇadhanaṃjayau 05,058.002c ūcatuś cāpi yad vīrau tat te vakṣyāmi bhārata 05,058.003a pādāṅgulīr abhiprekṣan prayato 'haṃ kṛtāñjaliḥ 05,058.003c śuddhāntaṃ prāviśaṃ rājann ākhyātuṃ naradevayoḥ 05,058.004a naivābhimanyur na yamau taṃ deśam abhiyānti vai 05,058.004c yatra kṛṣṇau ca kṛṣṇā ca satyabhāmā ca bhāminī 05,058.005a ubhau madhvāsavakṣībāv ubhau candanarūṣitau 05,058.005b*0346_01 ekaparyaṅkaśayanau dṛṣṭau me keśavārjunau 05,058.005c sragviṇau varavastrau tau divyābharaṇabhūṣitau 05,058.006a naikaratnavicitraṃ tu kāñcanaṃ mahad āsanam 05,058.006c vividhāstaraṇāstīrṇaṃ yatrāsātām ariṃdamau 05,058.006d*0347_01 satyāṅkam upadhānaṃ tu kṛtvā śete janārdanaḥ 05,058.007a arjunotsaṅgagau pādau keśavasyopalakṣaye 05,058.007c arjunasya ca kṛṣṇāyāṃ satyāyāṃ ca mahātmanaḥ 05,058.008a kāñcanaṃ pādapīṭhaṃ tu pārtho me prādiśat tadā 05,058.008c tad ahaṃ pāṇinā spṛṣṭvā tato bhūmāv upāviśam 05,058.009a ūrdhvarekhatalau pādau pārthasya śubhalakṣaṇau 05,058.009c pādapīṭhād apahṛtau tatrāpaśyam ahaṃ śubhau 05,058.009d*0348_01 na nūnaṃ kalmaṣaṃ kiṃ cin mama karmasu vidyate 05,058.009d*0348_02 strīratnābhyāṃ sametau yan mitho mām abhyabhāṣatām 05,058.009d*0348_03 vismayo me mahān āsīd āstraṃ me bahu saṃgatam 05,058.009d*0348_04 hṛṣṭāni caiva romāṇi dṛṣṭvā tau sahitāv ubhau 05,058.010a śyāmau bṛhantau taruṇau śālaskandhāv ivodgatau 05,058.010c ekāsanagatau dṛṣṭvā bhayaṃ māṃ mahad āviśat 05,058.010d*0349_01 tato 'bhyacintayaṃ tatra dṛṣṭvā tau puruṣarṣabhau 05,058.011a indraviṣṇusamāv etau mandātmā nāvabudhyate 05,058.011c saṃśrayād droṇabhīṣmābhyāṃ karṇasya ca vikatthanāt 05,058.012a nideśasthāv imau yasya mānasas tasya setsyate 05,058.012c saṃkalpo dharmarājasya niścayo me tadābhavat 05,058.013a satkṛtaś cānnapānābhyām ācchanno labdhasatkriyaḥ 05,058.013c añjaliṃ mūrdhni saṃdhāya tau saṃdeśam acodayam 05,058.014a dhanurbāṇocitenaikapāṇinā śubhalakṣaṇam 05,058.014c pādam ānamayan pārthaḥ keśavaṃ samacodayat 05,058.015a indraketur ivotthāya sarvābharaṇabhūṣitaḥ 05,058.015c indravīryopamaḥ kṛṣṇaḥ saṃviṣṭo mābhyabhāṣata 05,058.016a vācaṃ sa vadatāṃ śreṣṭho hlādinīṃ vacanakṣamām 05,058.016c trāsanīṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ mṛdupūrvāṃ sudāruṇām 05,058.016d*0350_01 bahiścarasya prāṇasya priyasya priyakāriṇaḥ 05,058.016d*0350_02 matimān matim āsthāya keśavaḥ saṃdadhe vacaḥ 05,058.017a vācaṃ tāṃ vacanārhasya śikṣākṣarasamanvitām 05,058.017c aśrauṣam aham iṣṭārthāṃ paścād dhṛdayaśoṣiṇīm 05,058.018 vāsudeva uvāca 05,058.018a saṃjayedaṃ vaco brūyā dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam 05,058.018c śṛṇvataḥ kurumukhyasya droṇasyāpi ca śṛṇvataḥ 05,058.018d*0351_01 āvayor vacanāt sūta jyeṣṭhān apy abhivādayan 05,058.018d*0351_02 yavīyasaś ca kuśalaṃ paścāt pṛṣṭvaivam uttaram 05,058.019a yajadhvaṃ vipulair yajñair viprebhyo datta dakṣiṇāḥ 05,058.019c putrair dāraiś ca modadhvaṃ mahad vo bhayam āgatam 05,058.020a arthāṃs tyajata pātrebhyaḥ sutān prāpnuta kāmajān 05,058.020c priyaṃ priyebhyaś carata rājā hi tvarate jaye 05,058.021a ṛṇam etat pravṛddhaṃ me hṛdayān nāpasarpati 05,058.021c yad govindeti cukrośa kṛṣṇā māṃ dūravāsinam 05,058.022a tejomayaṃ durādharṣaṃ gāṇḍīvaṃ yasya kārmukam 05,058.022c maddvitīyena teneha vairaṃ vaḥ savyasācinā 05,058.022d*0352_01 kṛṣṇasya tad vacaḥ śrutvā bhayaṃ māṃ mahad āviśat 05,058.022d*0352_02 tava putrasya lobhaṃ tu vartamānaṃ pramṛśyataḥ 05,058.023a maddvitīyaṃ punaḥ pārthaṃ kaḥ prārthayitum icchati 05,058.023c yo na kālaparīto vāpy api sākṣāt puraṃdaraḥ 05,058.024a bāhubhyām udvahed bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ 05,058.024c pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet 05,058.025a devāsuramanuṣyeṣu yakṣagandharvabhogiṣu 05,058.025c na taṃ paśyāmy ahaṃ yuddhe pāṇḍavaṃ yo 'bhyayād raṇe 05,058.026a yat tad virāṭanagare śrūyate mahad adbhutam 05,058.026c ekasya ca bahūnāṃ ca paryāptaṃ tan nidarśanam 05,058.027a ekena pāṇḍuputreṇa virāṭanagare yadā 05,058.027c bhagnāḥ palāyanta diśaḥ paryāptaṃ tan nidarśanam 05,058.028a balaṃ vīryaṃ ca tejaś ca śīghratā laghuhastatā 05,058.028c aviṣādaś ca dhairyaṃ ca pārthān nānyatra vidyate 05,058.029 saṃjaya uvāca 05,058.029a ity abravīd dhṛṣīkeśaḥ pārtham uddharṣayan girā 05,058.029c garjan samayavarṣīva gagane pākaśāsanaḥ 05,058.030a keśavasya vacaḥ śrutvā kirīṭī śvetavāhanaḥ 05,058.030c arjunas tan mahad vākyam abravīl lomaharṣaṇam 05,059.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,059.001a saṃjayasya vacaḥ śrutvā prajñācakṣur nareśvaraḥ 05,059.001c tataḥ saṃkhyātum ārebhe tad vaco guṇadoṣataḥ 05,059.002a prasaṃkhyāya ca saukṣmyeṇa guṇadoṣān vicakṣaṇaḥ 05,059.002c yathāvan matitattvena jayakāmaḥ sutān prati 05,059.003a balābale viniścitya yāthātathyena buddhimān 05,059.003b*0353_01 yadā tu mene bhūyiṣṭhaṃ tad vaco guṇadoṣataḥ 05,059.003b*0353_02 punar eva kurūṇāṃ ca pāṇḍavānāṃ ca buddhimān 05,059.003c śaktiṃ saṃkhyātum ārebhe tadā vai manujādhipaḥ 05,059.004a devamānuṣayoḥ śaktyā tejasā caiva pāṇḍavān 05,059.004c kurūñ śaktyālpatarayā duryodhanam athābravīt 05,059.005a duryodhaneyaṃ cintā me śaśvan nāpy upaśāmyati 05,059.005b*0354_01 īdṛśe 'bhiniviṣṭasya pṛthivīkṣayakārake 05,059.005b*0354_02 adharme cāyaśasye ca kārye mahati dāruṇe 05,059.005b*0354_03 pāṇḍavair vigrahas tāta sarvathā taṃ na rocaye 05,059.005c satyaṃ hy etad ahaṃ manye pratyakṣaṃ nānumānataḥ 05,059.006a ātmajeṣu paraṃ snehaṃ sarvabhūtāni kurvate 05,059.006c priyāṇi caiṣāṃ kurvanti yathāśakti hitāni ca 05,059.007a evam evopakartṝṇāṃ prāyaśo lakṣayāmahe 05,059.007c icchanti bahulaṃ santaḥ pratikartuṃ mahat priyam 05,059.008a agniḥ sācivyakartā syāt khāṇḍave tat kṛtaṃ smaran 05,059.008c arjunasyātibhīme 'smin kurupāṇḍusamāgame 05,059.009a jātagṛdhyābhipannāś ca pāṇḍavānām anekaśaḥ 05,059.009c dharmādayo bhaviṣyanti samāhūtā divaukasaḥ 05,059.010a bhīṣmadroṇakṛpādīnāṃ bhayād aśanisaṃmitam 05,059.010c rirakṣiṣantaḥ saṃrambhaṃ gamiṣyantīti me matiḥ 05,059.011a te devasahitāḥ pārthā na śakyāḥ prativīkṣitum 05,059.011c mānuṣeṇa naravyāghrā vīryavanto 'strapāragāḥ 05,059.012a durāsadaṃ yasya divyaṃ gāṇḍīvaṃ dhanur uttamam 05,059.012c vāruṇau cākṣayau divyau śarapūrṇau maheṣudhī 05,059.013a vānaraś ca dhvajo divyo niḥsaṅgo dhūmavad gatiḥ 05,059.013c rathaś ca caturantāyāṃ yasya nāsti samas tviṣā 05,059.014a mahāmeghanibhaś cāpi nirghoṣaḥ śrūyate janaiḥ 05,059.014c mahāśanisamaḥ śabdaḥ śātravāṇāṃ bhayaṃkaraḥ 05,059.015a yaṃ cātimānuṣaṃ vīrye kṛtsno loko vyavasyati 05,059.015c devānām api jetāraṃ yaṃ viduḥ pārthivā raṇe 05,059.016a śatāni pañca caiveṣūn udvapann iva dṛśyate 05,059.016c nimeṣāntaramātreṇa muñcan dūraṃ ca pātayan 05,059.017a yam āha bhīṣmo droṇaś ca kṛpo drauṇis tathaiva ca 05,059.017c madrarājas tathā śalyo madhyasthā ye ca mānavāḥ 05,059.018a yuddhāyāvasthitaṃ pārthaṃ pārthivair atimānuṣaiḥ 05,059.018c aśakyaṃ rathaśārdūlaṃ parājetum ariṃdamam 05,059.019a kṣipaty ekena vegena pañca bāṇaśatāni yaḥ 05,059.019c sadṛśaṃ bāhuvīryeṇa kārtavīryasya pāṇḍavam 05,059.020a tam arjunaṃ maheṣvāsaṃ mahendropendrarakṣitam 05,059.020c nighnantam iva paśyāmi vimarde 'smin mahāmṛdhe 05,059.021a ity evaṃ cintayan kṛtsnam ahorātrāṇi bhārata 05,059.021c anidro niḥsukhaś cāsmi kurūṇāṃ śamacintayā 05,059.022a kṣayodayo 'yaṃ sumahān kurūṇāṃ pratyupasthitaḥ 05,059.022c asya cet kalahasyāntaḥ śamād anyo na vidyate 05,059.023a śamo me rocate nityaṃ pārthais tāta na vigrahaḥ 05,059.023c kurubhyo hi sadā manye pāṇḍavāñ śaktimattarān 05,060.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,060.001a pitur etad vacaḥ śrutvā dhārtarāṣṭro 'tyamarṣaṇaḥ 05,060.001c ādhāya vipulaṃ krodhaṃ punar evedam abravīt 05,060.002a aśakyā devasacivāḥ pārthāḥ syur iti yad bhavān 05,060.002c manyate tadbhayaṃ vyetu bhavato rājasattama 05,060.003a akāmadveṣasaṃyogād drohāl lobhāc ca bhārata 05,060.003c upekṣayā ca bhāvānāṃ devā devatvam āpnuvan 05,060.004a iti dvaipāyano vyāso nāradaś ca mahātapāḥ 05,060.004c jāmadagnyaś ca rāmo naḥ kathām akathayat purā 05,060.005a naiva mānuṣavad devāḥ pravartante kadā cana 05,060.005c kāmāl lobhād anukrośād dveṣāc ca bharatarṣabha 05,060.006a yadi hy agniś ca vāyuś ca dharma indro 'śvināv api 05,060.006c kāmayogāt pravarteran na pārthā duḥkham āpnuyuḥ 05,060.007a tasmān na bhavatā cintā kāryaiṣā syāt kadā cana 05,060.007c daiveṣv apekṣakā hy ete śaśvad bhāveṣu bhārata 05,060.008a atha cet kāmasaṃyogād dveṣāl lobhāc ca lakṣyate 05,060.008c deveṣu devaprāmāṇyaṃ naiva tad vikramiṣyati 05,060.009a mayābhimantritaḥ śaśvaj jātavedāḥ praśaṃsati 05,060.009c didhakṣuḥ sakalāṃl lokān parikṣipya samantataḥ 05,060.010a yad vā paramakaṃ tejo yena yuktā divaukasaḥ 05,060.010c mamāpy anupamaṃ bhūyo devebhyo viddhi bhārata 05,060.011a pradīryamāṇāṃ vasudhāṃ girīṇāṃ śikharāṇi ca 05,060.011c lokasya paśyato rājan sthāpayāmy abhimantraṇāt 05,060.012a cetanācetanasyāsya jaṅgamasthāvarasya ca 05,060.012c vināśāya samutpannaṃ mahāghoraṃ mahāsvanam 05,060.013a aśmavarṣaṃ ca vāyuṃ ca śamayāmīha nityaśaḥ 05,060.013c jagataḥ paśyato 'bhīkṣṇaṃ bhūtānām anukampayā 05,060.014a stambhitāsv apsu gacchanti mayā rathapadātayaḥ 05,060.014c devāsurāṇāṃ bhāvānām aham ekaḥ pravartitā 05,060.015a akṣauhiṇībhir yān deśān yāmi kāryeṇa kena cit 05,060.015c tatrāpo me pravartante yatra yatrābhikāmaye 05,060.016a bhayāni viṣaye rājan vyālādīni na santi me 05,060.016c mattaḥ suptāni bhūtāni na hiṃsanti bhayaṃkarāḥ 05,060.017a nikāmavarṣī parjanyo rājan viṣayavāsinām 05,060.017c dharmiṣṭhāś ca prajāḥ sarvā ītayaś ca na santi me 05,060.018a aśvināv atha vāyvagnī marudbhiḥ saha vṛtrahā 05,060.018c dharmaś caiva mayā dviṣṭān notsahante 'bhirakṣitum 05,060.019a yadi hy ete samarthāḥ syur maddviṣas trātum ojasā 05,060.019c na sma trayodaśa samāḥ pārthā duḥkham avāpnuyuḥ 05,060.020a naiva devā na gandharvā nāsurā na ca rākṣasāḥ 05,060.020c śaktās trātuṃ mayā dviṣṭaṃ satyam etad bravīmi te 05,060.021a yad abhidhyāmy ahaṃ śaśvac chubhaṃ vā yadi vāśubham 05,060.021c naitad vipannapūrvaṃ me mitreṣv ariṣu cobhayoḥ 05,060.022a bhaviṣyatīdam iti vā yad bravīmi paraṃtapa 05,060.022c nānyathā bhūtapūrvaṃ tat satyavāg iti māṃ viduḥ 05,060.023a lokasākṣikam etan me māhātmyaṃ dikṣu viśrutam 05,060.023c āśvāsanārthaṃ bhavataḥ proktaṃ na ślāghayā nṛpa 05,060.024a na hy ahaṃ ślāghano rājan bhūtapūrvaḥ kadā cana 05,060.024c asad ācaritaṃ hy etad yad ātmānaṃ praśaṃsati 05,060.025a pāṇḍavāṃś caiva matsyāṃś ca pāñcālān kekayaiḥ saha 05,060.025c sātyakiṃ vāsudevaṃ ca śrotāsi vijitān mayā 05,060.026a saritaḥ sāgaraṃ prāpya yathā naśyanti sarvaśaḥ 05,060.026c tathaiva te vinaṅkṣyanti mām āsādya sahānvayāḥ 05,060.027a parā buddhiḥ paraṃ tejo vīryaṃ ca paramaṃ mayi 05,060.027c parā vidyā paro yogo mama tebhyo viśiṣyate 05,060.028a pitāmahaś ca droṇaś ca kṛpaḥ śalyaḥ śalas tathā 05,060.028c astreṣu yat prajānanti sarvaṃ tan mayi vidyate 05,060.029a ity uktvā saṃjayaṃ bhūyaḥ paryapṛcchata bhārata 05,060.029c jñātvā yuyutsuḥ kāryāṇi prāptakālam ariṃdama 05,061.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,061.001a tathā tu pṛcchantam atīva pārthān; vaicitravīryaṃ tam acintayitvā 05,061.001c uvāca karṇo dhṛtarāṣṭraputraṃ; praharṣayan saṃsadi kauravāṇām 05,061.002a mithyā pratijñāya mayā yad astraṃ; rāmād dhṛtaṃ brahmapuraṃ purastāt 05,061.002c vijñāya tenāsmi tadaivam uktas; tavāntakāle 'pratibhāsyatīti 05,061.003a mahāparādhe hy api saṃnatena; maharṣiṇāhaṃ guruṇā ca śaptaḥ 05,061.003c śaktaḥ pradagdhuṃ hy api tigmatejāḥ; sasāgarām apy avaniṃ maharṣiḥ 05,061.004a prasāditaṃ hy asya mayā mano 'bhūc; chuśrūṣayā svena ca pauruṣeṇa 05,061.004c tatas tad astraṃ mama sāvaśeṣaṃ; tasmāt samartho 'smi mamaiṣa bhāraḥ 05,061.005a nimeṣamātraṃ tam ṛṣiprasādam; avāpya pāñcālakarūṣamatsyān 05,061.005c nihatya pārthāṃś ca saputrapautrāṃl; lokān ahaṃ śastrajitān prapatsye 05,061.006a pitāmahas tiṣṭhatu te samīpe; droṇaś ca sarve ca narendramukhyāḥ 05,061.006c yathāpradhānena balena yātvā; pārthān haniṣyāmi mamaiṣa bhāraḥ 05,061.007a evaṃ bruvāṇaṃ tam uvāca bhīṣmaḥ; kiṃ katthase kālaparītabuddhe 05,061.007c na karṇa jānāsi yathā pradhāne; hate hatāḥ syur dhṛtarāṣṭraputrāḥ 05,061.008a yat khāṇḍavaṃ dāhayatā kṛtaṃ hi; kṛṣṇadvitīyena dhanaṃjayena 05,061.008c śrutvaiva tat karma niyantum ātmā; śakyas tvayā vai saha bāndhavena 05,061.009a yāṃ cāpi śaktiṃ tridaśādhipas te; dadau mahātmā bhagavān mahendraḥ 05,061.009c bhasmīkṛtāṃ tāṃ patitāṃ viśīrṇāṃ; cakrāhatāṃ drakṣyasi keśavena 05,061.010a yas te śaraḥ sarpamukho vibhāti; sadāgryamālyair mahitaḥ prayatnāt 05,061.010c sa pāṇḍuputrābhihataḥ śaraughaiḥ; saha tvayā yāsyati karṇa nāśam 05,061.011a bāṇasya bhaumasya ca karṇa hantā; kirīṭinaṃ rakṣati vāsudevaḥ 05,061.011c yas tvādṛśānāṃ ca garīyasāṃ ca; hantā ripūṇāṃ tumule pragāḍhe 05,061.012 karṇa uvāca 05,061.012a asaṃśayaṃ vṛṣṇipatir yathoktas; tathā ca bhūyaś ca tato mahātmā 05,061.012c ahaṃ yad uktaḥ paruṣaṃ tu kiṃ cit; pitāmahas tasya phalaṃ śṛṇotu 05,061.013a nyasyāmi śastrāṇi na jātu saṃkhye; pitāmaho drakṣyati māṃ sabhāyām 05,061.013c tvayi praśānte tu mama prabhāvaṃ; drakṣyanti sarve bhuvi bhūmipālāḥ 05,061.014 vaiśaṃpāyana uvāca 05,061.014a ity evam uktvā sa mahādhanuṣmān; hitvā sabhāṃ svaṃ bhavanaṃ jagāma 05,061.014c bhīṣmas tu duryodhanam eva rājan; madhye kurūṇāṃ prahasann uvāca 05,061.015a satyapratijñaḥ kila sūtaputras; tathā sa bhāraṃ viṣaheta kasmāt 05,061.015c vyūhaṃ prativyūhya śirāṃsi bhittvā; lokakṣayaṃ paśyata bhīmasenāt 05,061.016a āvantyakāliṅgajayadratheṣu; vedidhvaje tiṣṭhati bāhlike ca 05,061.016c ahaṃ haniṣyāmi sadā pareṣāṃ; sahasraśaś cāyutaśaś ca yodhān 05,061.017a yadaiva rāme bhagavaty anindye; brahma bruvāṇaḥ kṛtavāṃs tad astram 05,061.017c tadaiva dharmaś ca tapaś ca naṣṭaṃ; vaikartanasyādhamapūruṣasya 05,061.018a athoktavākye nṛpatau tu bhīṣme; nikṣipya śastrāṇi gate ca karṇe 05,061.018c vaicitravīryasya suto 'lpabuddhir; duryodhanaḥ śāṃtanavaṃ babhāṣe 05,062.001 duryodhana uvāca 05,062.001a sadṛśānāṃ manuṣyeṣu sarveṣāṃ tulyajanmanām 05,062.001c katham ekāntatas teṣāṃ pārthānāṃ manyase jayam 05,062.001d*0355_01 vayaṃ ca te 'pi tulyā vai vīryeṇa ca parākramaiḥ 05,062.001d*0355_02 samena vayasā caiva prātibhena śrutena ca 05,062.001d*0355_03 astreṇa yodhayugyāsu śīghratve kauśale tathā 05,062.002a sarve sma samajātīyāḥ sarve mānuṣayonayaḥ 05,062.002c pitāmaha vijānīṣe pārtheṣu vijayaṃ katham 05,062.003a nāhaṃ bhavati na droṇe na kṛpe na ca bāhlike 05,062.003c anyeṣu ca narendreṣu parākramya samārabhe 05,062.004a ahaṃ vaikartanaḥ karṇo bhrātā duḥśāsanaś ca me 05,062.004c pāṇḍavān samare pañca haniṣyāmaḥ śitaiḥ śaraiḥ 05,062.005a tato rājan mahāyajñair vividhair bhūridakṣiṇaiḥ 05,062.005c brāhmaṇāṃs tarpayiṣyāmi gobhir aśvair dhanena ca 05,062.005d*0356_01 sukhāny avāpya sahitāḥ kṛtvā karma suduṣkaram 05,062.005d*0356_02 visrabdhāḥ svargam eṣyāmaḥ kāle prāpte gatajvarāḥ 05,062.005d*0356_03 athābravīn mahārājo dhṛtarāṣṭraḥ sudurmanāḥ 05,062.005d*0356_04 viduraṃ viduṣāṃ śreṣṭhaṃ sarvapārthivasaṃnidhau 05,062.005d*0356_05 mohito mṛtyupāśena kālasya vaśam āgataḥ 05,062.005d*0356_06 tāta karṇena sahitaḥ putro duryodhano mama 05,062.005d@003_0001 yadā parikariṣyanti aiṇeyān iva tantunā 05,062.005d@003_0002 ataritrān iva jale bāhubhir māmakā raṇe 05,062.005d@003_0003 paśyantas te parāṃs tatra rathanāgasamākulān 05,062.005d@003_0004 vidura uvāca 05,062.005d@003_0004 tadā darpaṃ vimokṣyanti pāṇḍavāḥ sa ca keśavaḥ 05,062.005d@003_0005 iha niḥśreyasaṃ prāhur vṛddhā niścitadarśinaḥ 05,062.005d@003_0006 brāhmaṇasya viśeṣeṇa damo dharmaḥ sanātanaḥ 05,062.005d@003_0007 tasya dānaṃ kṣamā siddhir yathāvad upapadyate 05,062.005d@003_0008 damo dānaṃ tapo jñānam adhītaṃ cānuvartate 05,062.005d@003_0009 damas tejo vardhayati pavitraṃ dama uttamam 05,062.005d@003_0010 vipāpmā vṛddhatejās tu puruṣo vindate mahat 05,062.005d@003_0011 kravyādbhya iva bhūtānām adāntebhyaḥ sadā bhayam 05,062.005d@003_0012 teṣāṃ ca pratiṣedhārthaṃ kṣatraṃ sṛṣṭaṃ svayaṃbhuvā 05,062.005d@003_0013 āśrameṣu caturṣv āhur damam evottamaṃ vratam 05,062.005d@003_0014 tasya liṅgaṃ pravakṣyāmi yeṣāṃ samudayo damaḥ 05,062.005d@003_0015 kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam 05,062.005d@003_0016 indriyābhijayo dhairyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam 05,062.005d@003_0017 akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā 05,062.005d@003_0018 etāni yasya rājendra sa dāntaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ 05,062.005d@003_0019 kāmo lobhaś ca darpaś ca manyur nidrā vikatthanam 05,062.005d@003_0020 māna īrṣyā ca śokaś ca naitad dānto niṣevate 05,062.005d@003_0021 ajihmam aśaṭhaṃ śuddham etad dāntasya lakṣaṇam 05,062.005d@003_0022 alolupas tathālpepsuḥ kāmānām avicintitā 05,062.005d@003_0023 samudrakalpaḥ puruṣaḥ sa dāntaḥ parikīrtitaḥ 05,062.005d@003_0024 suvṛttaḥ śīlasaṃpannaḥ prasannātmātmavid budhaḥ 05,062.005d@003_0025 prāpyeha loke saṃmānaṃ sugatiṃ pretya gacchati 05,062.005d@003_0026 abhayaṃ yasya bhūtebhyaḥ sarveṣām abhayaṃ yataḥ 05,062.005d@003_0027 sa vai pariṇataprajñaḥ prakhyāto manujottamaḥ 05,062.005d@003_0028 sarvabhūtahito maitras tasmān nodvijate janaḥ 05,062.005d@003_0029 samudra iva gambhīraḥ prajñātṛptaḥ praśāmyati 05,062.005d@003_0030 karmaṇācaritaṃ pūrvaṃ sadbhir ācaritaṃ ca yat 05,062.005d@003_0031 tad evāsthāya modante dāntāḥ śamaparāyaṇāḥ 05,062.005d@003_0032 naiṣkarmyaṃ vā samāsthāya jñānatṛpto jitendriyaḥ 05,062.005d@003_0033 kālākāṅkṣī caraṃl loke brahmabhūyāya kalpate 05,062.005d@003_0034 śakunīnām ivākāśe padaṃ naivopalabhyate 05,062.005d@003_0035 evaṃ prajñānatṛptasya muner vartma na dṛśyate 05,062.005d@003_0036 utsṛjya vā gṛhān yas tu mokṣam evābhimanyate 05,062.005d@003_0037 lokās tejomayās tasya kalpante śāśvatā divi 05,062.006 vidura uvāca 05,062.006a śakunīnām ihārthāya pāśaṃ bhūmāv ayojayat 05,062.006c kaś cic chākunikas tāta pūrveṣām iti śuśruma 05,062.007a tasmin dvau śakunau baddhau yugapat samapauruṣau 05,062.007c tāv upādāya taṃ pāśaṃ jagmatuḥ khacarāv ubhau 05,062.008a tau vihāyasam ākrāntau dṛṣṭvā śākunikas tadā 05,062.008c anvadhāvad anirviṇṇo yena yena sma gacchataḥ 05,062.009a tathā tam anudhāvantaṃ mṛgayuṃ śakunārthinam 05,062.009c āśramastho muniḥ kaś cid dadarśātha kṛtāhnikaḥ 05,062.010a tāv antarikṣagau śīghram anuyāntaṃ mahīcaram 05,062.010c ślokenānena kauravya papraccha sa munis tadā 05,062.011a vicitram idam āścaryaṃ mṛgahan pratibhāti me 05,062.011c plavamānau hi khacarau padātir anudhāvasi 05,062.012 śākunika uvāca 05,062.012a pāśam ekam ubhāv etau sahitau harato mama 05,062.012c yatra vai vivadiṣyete tatra me vaśam eṣyataḥ 05,062.013 vidura uvāca 05,062.013a tau vivādam anuprāptau śakunau mṛtyusaṃdhitau 05,062.013c vigṛhya ca sudurbuddhī pṛthivyāṃ saṃnipetatuḥ 05,062.014a tau yudhyamānau saṃrabdhau mṛtyupāśavaśānugau 05,062.014c upasṛtyāparijñāto jagrāha mṛgayus tadā 05,062.015a evaṃ ye jñātayo 'rtheṣu mitho gacchanti vigraham 05,062.015c te 'mitravaśam āyānti śakunāv iva vigrahāt 05,062.016a saṃbhojanaṃ saṃkathanaṃ saṃpraśno 'tha samāgamaḥ 05,062.016c etāni jñātikāryāṇi na virodhaḥ kadā cana 05,062.017a yasmin kāle sumanasaḥ sarve vṛddhān upāsate 05,062.017c siṃhaguptam ivāraṇyam apradhṛṣyā bhavanti te 05,062.018a ye 'rthaṃ saṃtatam āsādya dīnā iva samāsate 05,062.018c śriyaṃ te saṃprayacchanti dviṣadbhyo bharatarṣabha 05,062.019a dhūmāyante vyapetāni jvalanti sahitāni ca 05,062.019c dhṛtarāṣṭrolmukānīva jñātayo bharatarṣabha 05,062.020a idam anyat pravakṣyāmi yathā dṛṣṭaṃ girau mayā 05,062.020c śrutvā tad api kauravya yathā śreyas tathā kuru 05,062.021a vayaṃ kirātaiḥ sahitā gacchāmo girim uttaram 05,062.021c brāhmaṇair devakalpaiś ca vidyājambhakavātikaiḥ 05,062.022a kuñjabhūtaṃ giriṃ sarvam abhito gandhamādanam 05,062.022c dīpyamānauṣadhigaṇaṃ siddhagandharvasevitam 05,062.023a tatra paśyāmahe sarve madhu pītam amākṣikam 05,062.023c maruprapāte viṣame niviṣṭaṃ kumbhasaṃmitam 05,062.024a āśīviṣai rakṣyamāṇaṃ kuberadayitaṃ bhṛśam 05,062.024c yat prāśya puruṣo martyo amaratvaṃ nigacchati 05,062.025a acakṣur labhate cakṣur vṛddho bhavati vai yuvā 05,062.025c iti te kathayanti sma brāhmaṇā jambhasādhakāḥ 05,062.026a tataḥ kirātās tad dṛṣṭvā prārthayanto mahīpate 05,062.026c vineśur viṣame tasmin sasarpe girigahvare 05,062.026d*0357_01 āśābaddhāḥ patanti sma sarva eva gatāsavaḥ 05,062.027a tathaiva tava putro 'yaṃ pṛthivīm eka icchati 05,062.027c madhu paśyati saṃmohāt prapātaṃ nānupaśyati 05,062.028a duryodhano yoddhumanāḥ samare savyasācinā 05,062.028c na ca paśyāmi tejo 'sya vikramaṃ vā tathāvidham 05,062.029a ekena ratham āsthāya pṛthivī yena nirjitā 05,062.029b*0358_01 bhīṣmadroṇaprabhṛtayaḥ saṃtrastāḥ sādhuyāyinaḥ 05,062.029b*0358_02 virāṭanagare bhagnāḥ kiṃ tatra tava dṛśyatām 05,062.029c pratīkṣamāṇo yo vīraḥ kṣamate vīkṣitaṃ tava 05,062.030a drupado matsyarājaś ca saṃkruddhaś ca dhanaṃjayaḥ 05,062.030c na śeṣayeyuḥ samare vāyuyuktā ivāgnayaḥ 05,062.031a aṅke kuruṣva rājānaṃ dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiram 05,062.031c yudhyator hi dvayor yuddhe naikāntena bhavej jayaḥ 05,063.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,063.001a duryodhana vijānīhi yat tvāṃ vakṣyāmi putraka 05,063.001c utpathaṃ manyase mārgam anabhijña ivādhvagaḥ 05,063.002a pañcānāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ yat tejaḥ pramimīṣasi 05,063.002c pañcānām iva bhūtānāṃ mahatāṃ sumahātmanām 05,063.003a yudhiṣṭhiraṃ hi kaunteyaṃ paraṃ dharmam ihāsthitam 05,063.003c parāṃ gatim asaṃprekṣya na tvaṃ vettum ihārhasi 05,063.004a bhīmasenaṃ ca kaunteyaṃ yasya nāsti samo bale 05,063.004c raṇāntakaṃ tarkayase mahāvātam iva drumaḥ 05,063.005a sarvaśastrabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ meruṃ śikhariṇām iva 05,063.005c yudhi gāṇḍīvadhanvānaṃ ko nu yudhyeta buddhimān 05,063.006a dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ kam ivādya na śātayet 05,063.006c śatrumadhye śarān muñcan devarāḍ aśanīm iva 05,063.007a sātyakiś cāpi durdharṣaḥ saṃmato 'ndhakavṛṣṇiṣu 05,063.007c dhvaṃsayiṣyati te senāṃ pāṇḍaveyahite rataḥ 05,063.008a yaḥ punaḥ pratimānena trīṃl lokān atiricyate 05,063.008c taṃ kṛṣṇaṃ puṇḍarīkākṣaṃ ko nu yudhyeta buddhimān 05,063.009a ekato hy asya dārāś ca jñātayaś ca sabāndhavāḥ 05,063.009c ātmā ca pṛthivī ceyam ekataś ca dhanaṃjayaḥ 05,063.010a vāsudevo 'pi durdharṣo yatātmā yatra pāṇḍavaḥ 05,063.010c aviṣahyaṃ pṛthivyāpi tad balaṃ yatra keśavaḥ 05,063.011a tiṣṭha tāta satāṃ vākye suhṛdām arthavādinām 05,063.011c vṛddhaṃ śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ titikṣasva pitāmaham 05,063.012a māṃ ca bruvāṇaṃ śuśrūṣa kurūṇām arthavādinam 05,063.012c droṇaṃ kṛpaṃ vikarṇaṃ ca mahārājaṃ ca bāhlikam 05,063.013a ete hy api yathaivāhaṃ mantum arhasi tāṃs tathā 05,063.013c sarve dharmavido hy ete tulyasnehāś ca bhārata 05,063.014a yat tad virāṭanagare saha bhrātṛbhir agrataḥ 05,063.014c utsṛjya gāḥ susaṃtrastaṃ balaṃ te samaśīryata 05,063.015a yac caiva tasmin nagare śrūyate mahad adbhutam 05,063.015c ekasya ca bahūnāṃ ca paryāptaṃ tan nidarśanam 05,063.016a arjunas tat tathākārṣīt kiṃ punaḥ sarva eva te 05,063.016c sabhrātṝn abhijānīhi vṛttyā ca pratipādaya 05,064.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,064.001a evam uktvā mahāprājño dhṛtarāṣṭraḥ suyodhanam 05,064.001c punar eva mahābhāgaḥ saṃjayaṃ paryapṛcchata 05,064.002a brūhi saṃjaya yac cheṣaṃ vāsudevād anantaram 05,064.002c yad arjuna uvāca tvāṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me 05,064.003 saṃjaya uvāca 05,064.003a vāsudevavacaḥ śrutvā kuntīputro dhanaṃjayaḥ 05,064.003c uvāca kāle durdharṣo vāsudevasya śṛṇvataḥ 05,064.004a pitāmahaṃ śāṃtanavaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca saṃjaya 05,064.004c droṇaṃ kṛpaṃ ca karṇaṃ ca mahārājaṃ ca bāhlikam 05,064.005a drauṇiṃ ca somadattaṃ ca śakuniṃ cāpi saubalam 05,064.005c duḥśāsanaṃ śalaṃ caiva purumitraṃ viviṃśatim 05,064.006a vikarṇaṃ citrasenaṃ ca jayatsenaṃ ca pārthivam 05,064.006c vindānuvindāv āvantyau durmukhaṃ cāpi kauravam 05,064.007a saindhavaṃ duḥsahaṃ caiva bhūriśravasam eva ca 05,064.007c bhagadattaṃ ca rājānaṃ jalasaṃdhaṃ ca pārthivam 05,064.008a ye cāpy anye pārthivās tatra yoddhuṃ; samāgatāḥ kauravāṇāṃ priyārtham 05,064.008c mumūrṣavaḥ pāṇḍavāgnau pradīpte; samānītā dhārtarāṣṭreṇa sūta 05,064.009a yathānyāyaṃ kauśalaṃ vandanaṃ ca; samāgatā madvacanena vācyāḥ 05,064.009c idaṃ brūyāḥ saṃjaya rājamadhye; suyodhanaṃ pāpakṛtāṃ pradhānam 05,064.010a amarṣaṇaṃ durmatiṃ rājaputraṃ; pāpātmānaṃ dhārtarāṣṭraṃ sulubdham 05,064.010c sarvaṃ mamaitad vacanaṃ samagraṃ; sahāmātyaṃ saṃjaya śrāvayethāḥ 05,064.011a evaṃ pratiṣṭhāpya dhanaṃjayo māṃ; tato 'rthavad dharmavac cāpi vākyam 05,064.011c provācedaṃ vāsudevaṃ samīkṣya; pārtho dhīmāṃl lohitāntāyatākṣaḥ 05,064.012a yathā śrutaṃ te vadato mahātmano; madhupravīrasya vacaḥ samāhitam 05,064.012c tathaiva vācyaṃ bhavatā hi madvacaḥ; samāgateṣu kṣitipeṣu sarvaśaḥ 05,064.013a śarāgnidhūme rathaneminādite; dhanuḥsruveṇāstrabalāpahāriṇā 05,064.013c yathā na homaḥ kriyate mahāmṛdhe; tathā sametya prayatadhvam ādṛtāḥ 05,064.014a na cet prayacchadhvam amitraghātino; yudhiṣṭhirasyāṃśam abhīpsitaṃ svakam 05,064.014c nayāmi vaḥ svāśvapadātikuñjarān; diśaṃ pitṝṇām aśivāṃ śitaiḥ śaraiḥ 05,064.015a tato 'ham āmantrya caturbhujaṃ hariṃ; dhanaṃjayaṃ caiva namasya satvaraḥ 05,064.015c javena saṃprāpta ihāmaradyute; tavāntikaṃ prāpayituṃ vaco mahat 05,065.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,065.001a duryodhane dhārtarāṣṭre tad vaco 'pratinandati 05,065.001c tūṣṇīṃbhūteṣu sarveṣu samuttasthur nareśvarāḥ 05,065.002a utthiteṣu mahārāja pṛthivyāṃ sarvarājasu 05,065.002c rahite saṃjayaṃ rājā paripraṣṭuṃ pracakrame 05,065.003a āśaṃsamāno vijayaṃ teṣāṃ putravaśānugaḥ 05,065.003c ātmanaś ca pareṣāṃ ca pāṇḍavānāṃ ca niścayam 05,065.004 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,065.004a gāvalgaṇe brūhi naḥ sāraphalgu; svasenāyāṃ yāvad ihāsti kiṃ cit 05,065.004c tvaṃ pāṇḍavānāṃ nipuṇaṃ vettha sarvaṃ; kim eṣāṃ jyāyaḥ kim u teṣāṃ kanīyaḥ 05,065.005a tvam etayoḥ sāravit sarvadarśī; dharmārthayor nipuṇo niścayajñaḥ 05,065.005c sa me pṛṣṭaḥ saṃjaya brūhi sarvaṃ; yudhyamānāḥ katare 'smin na santi 05,065.006 saṃjaya uvāca 05,065.006a na tvāṃ brūyāṃ rahite jātu kiṃ cid; asūyā hi tvāṃ prasaheta rājan 05,065.006c ānayasva pitaraṃ saṃśitavrataṃ; gāṃdhārīṃ ca mahiṣīm ājamīḍha 05,065.007a tau te 'sūyāṃ vinayetāṃ narendra; dharmajñau tau nipuṇau niścayajñau 05,065.007c tayos tu tvāṃ saṃnidhau tad vadeyaṃ; kṛtsnaṃ mataṃ vāsudevārjunābhyām 05,065.008 vaiśaṃpāyana uvāca 05,065.008*0359_01 ity uktena ca gāndhārī vyāsaś cātrājagāma ha 05,065.008*0359_02 ānītau vidureṇeha sabhāṃ śīghraṃ praveśitau 05,065.008a tatas tan matam ājñāya saṃjayasyātmajasya ca 05,065.008b*0360_01 trikāladarśī bhagavān dhṛtarāṣṭraṃ mahāmuniḥ 05,065.008c abhyupetya mahāprājñaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt 05,065.009a saṃpṛcchate dhṛtarāṣṭrāya saṃjaya; ācakṣva sarvaṃ yāvad eṣo 'nuyuṅkte 05,065.009c sarvaṃ yāvad vettha tasmin yathāvad; yāthātathyaṃ vāsudeve 'rjune ca 05,066.001 saṃjaya uvāca 05,066.001a arjuno vāsudevaś ca dhanvinau paramārcitau 05,066.001c kāmād anyatra saṃbhūtau sarvābhāvāya saṃmitau 05,066.002a dyām antaraṃ samāsthāya yathāyuktaṃ manasvinaḥ 05,066.002c cakraṃ tad vāsudevasya māyayā vartate vibho 05,066.003a sāpahnavaṃ pāṇḍaveṣu pāṇḍavānāṃ susaṃmatam 05,066.003c sārāsārabalaṃ jñātvā tat samāsena me śṛṇu 05,066.004a narakaṃ śambaraṃ caiva kaṃsaṃ caidyaṃ ca mādhavaḥ 05,066.004c jitavān ghorasaṃkāśān krīḍann iva janārdanaḥ 05,066.005a pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca dyāṃ caiva puruṣottamaḥ 05,066.005c manasaiva viśiṣṭātmā nayaty ātmavaśaṃ vaśī 05,066.006a bhūyo bhūyo hi yad rājan pṛcchase pāṇḍavān prati 05,066.006c sārāsārabalaṃ jñātuṃ tan me nigadataḥ śṛṇu 05,066.007a ekato vā jagat kṛtsnam ekato vā janārdanaḥ 05,066.007c sārato jagataḥ kṛtsnād atirikto janārdanaḥ 05,066.008a bhasma kuryāj jagad idaṃ manasaiva janārdanaḥ 05,066.008c na tu kṛtsnaṃ jagac chaktaṃ bhasma kartuṃ janārdanam 05,066.009a yataḥ satyaṃ yato dharmo yato hrīr ārjavaṃ yataḥ 05,066.009c tato bhavati govindo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ 05,066.010a pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca divaṃ ca puruṣottamaḥ 05,066.010c viceṣṭayati bhūtātmā krīḍann iva janārdanaḥ 05,066.010d*0361_01 bhasmīkuryāj jagat sarvaṃ nimeṣeṇeti me matiḥ 05,066.010d*0362_01 yatra bhāve 'pi yad rājan pṛcchase pāṇḍavān prati 05,066.011a sa kṛtvā pāṇḍavān satraṃ lokaṃ saṃmohayann iva 05,066.011c adharmaniratān mūḍhān dagdhum icchati te sutān 05,066.012a kālacakraṃ jagaccakraṃ yugacakraṃ ca keśavaḥ 05,066.012c ātmayogena bhagavān parivartayate 'niśam 05,066.013a kālasya ca hi mṛtyoś ca jaṅgamasthāvarasya ca 05,066.013c īśate bhagavān ekaḥ satyam etad bravīmi te 05,066.014a īśann api mahāyogī sarvasya jagato hariḥ 05,066.014c karmāṇy ārabhate kartuṃ kīnāśa iva durbalaḥ 05,066.015a tena vañcayate lokān māyāyogena keśavaḥ 05,066.015c ye tam eva prapadyante na te muhyanti mānavāḥ 05,067.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,067.001a kathaṃ tvaṃ mādhavaṃ vettha sarvalokamaheśvaram 05,067.001c katham enaṃ na vedāhaṃ tan mamācakṣva saṃjaya 05,067.002 saṃjaya uvāca 05,067.002a vidyā rājan na te vidyā mama vidyā na hīyate 05,067.002c vidyāhīnas tamodhvasto nābhijānāti keśavam 05,067.003a vidyayā tāta jānāmi triyugaṃ madhusūdanam 05,067.003c kartāram akṛtaṃ devaṃ bhūtānāṃ prabhavāpyayam 05,067.004 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,067.004a gāvalgaṇe 'tra kā bhaktir yā te nityā janārdane 05,067.004c yayā tvam abhijānāsi triyugaṃ madhusūdanam 05,067.005 saṃjaya uvāca 05,067.005a māyāṃ na seve bhadraṃ te na vṛthādharmam ācare 05,067.005c śuddhabhāvaṃ gato bhaktyā śāstrād vedmi janārdanam 05,067.006 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,067.006a duryodhana hṛṣīkeśaṃ prapadyasva janārdanam 05,067.006c āpto naḥ saṃjayas tāta śaraṇaṃ gaccha keśavam 05,067.007 duryodhana uvāca 05,067.007a bhagavān devakīputro lokaṃ cen nihaniṣyati 05,067.007c pravadann arjune sakhyaṃ nāhaṃ gacche 'dya keśavam 05,067.008 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,067.008a avāg gāndhāri putrās te gacchaty eṣa sudurmatiḥ 05,067.008c īrṣyur durātmā mānī ca śreyasāṃ vacanātigaḥ 05,067.009 gāndhāry uvāca 05,067.009a aiśvaryakāma duṣṭātman vṛddhānāṃ śāsanātiga 05,067.009c aiśvaryajīvite hitvā pitaraṃ māṃ ca bāliśa 05,067.010a vardhayan durhṛdāṃ prītiṃ māṃ ca śokena vardhayan 05,067.010c nihato bhīmasenena smartāsi vacanaṃ pituḥ 05,067.011 vyāsa uvāca 05,067.011a dayito 'si rājan kṛṣṇasya dhṛtarāṣṭra nibodha me 05,067.011c yasya te saṃjayo dūto yas tvāṃ śreyasi yokṣyate 05,067.012a jānāty eṣa hṛṣīkeśaṃ purāṇaṃ yac ca vai navam 05,067.012c śuśrūṣamāṇam ekāgraṃ mokṣyate mahato bhayāt 05,067.013a vaicitravīrya puruṣāḥ krodhaharṣatamovṛtāḥ 05,067.013c sitā bahuvidhaiḥ pāśair ye na tuṣṭāḥ svakair dhanaiḥ 05,067.014a yamasya vaśam āyānti kāmamūḍhāḥ punaḥ punaḥ 05,067.014c andhanetrā yathaivāndhā nīyamānāḥ svakarmabhiḥ 05,067.015a eṣa ekāyanaḥ panthā yena yānti manīṣiṇaḥ 05,067.015c taṃ dṛṣṭvā mṛtyum atyeti mahāṃs tatra na sajjate 05,067.016 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,067.016a aṅga saṃjaya me śaṃsa panthānam akutobhayam 05,067.016c yena gatvā hṛṣīkeśaṃ prāpnuyāṃ śāntim uttamām 05,067.017 saṃjaya uvāca 05,067.017a nākṛtātmā kṛtātmānaṃ jātu vidyāj janārdanam 05,067.017c ātmanas tu kriyopāyo nānyatrendriyanigrahāt 05,067.018a indriyāṇām udīrṇānāṃ kāmatyāgo 'pramādataḥ 05,067.018c apramādo 'vihiṃsā ca jñānayonir asaṃśayam 05,067.019a indriyāṇāṃ yame yatto bhava rājann atandritaḥ 05,067.019c buddhiś ca mā te cyavatu niyacchaitāṃ yatas tataḥ 05,067.020a etaj jñānaṃ vidur viprā dhruvam indriyadhāraṇam 05,067.020c etaj jñānaṃ ca panthāś ca yena yānti manīṣiṇaḥ 05,067.021a aprāpyaḥ keśavo rājann indriyair ajitair nṛbhiḥ 05,067.021c āgamādhigato yogād vaśī tattve prasīdati 05,068.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,068.001a bhūyo me puṇḍarīkākṣaṃ saṃjayācakṣva pṛcchate 05,068.001c nāmakarmārthavit tāta prāpnuyāṃ puruṣottamam 05,068.002 saṃjaya uvāca 05,068.002a śrutaṃ me tasya devasya nāmanirvacanaṃ śubham 05,068.002c yāvat tatrābhijāne 'ham aprameyo hi keśavaḥ 05,068.003a vasanāt sarvabhūtānāṃ vasutvād devayonitaḥ 05,068.003c vāsudevas tato vedyo vṛṣatvād vṛṣṇir ucyate 05,068.004a maunād dhyānāc ca yogāc ca viddhi bhārata mādhavam 05,068.004c sarvatattvalayāc caiva madhuhā madhusūdanaḥ 05,068.005a kṛṣir bhūvācakaḥ śabdo ṇaś ca nirvṛtivācakaḥ 05,068.005c kṛṣṇas tadbhāvayogāc ca kṛṣṇo bhavati śāśvataḥ 05,068.006a puṇḍarīkaṃ paraṃ dhāma nityam akṣayam akṣaram 05,068.006c tadbhāvāt puṇḍarīkākṣo dasyutrāsāj janārdanaḥ 05,068.007a yataḥ sattvaṃ na cyavate yac ca sattvān na hīyate 05,068.007c sattvataḥ sātvatas tasmād ārṣabhād vṛṣabhekṣaṇaḥ 05,068.008a na jāyate janitryāṃ yad ajas tasmād anīkajit 05,068.008c devānāṃ svaprakāśatvād damād dāmodaraṃ viduḥ 05,068.009a harṣāt saukhyāt sukhaiśvaryād dhṛṣīkeśatvam aśnute 05,068.009c bāhubhyāṃ rodasī bibhran mahābāhur iti smṛtaḥ 05,068.010a adho na kṣīyate jātu yasmāt tasmād adhokṣajaḥ 05,068.010c narāṇām ayanāc cāpi tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ 05,068.010d*0363_01 purāṇasadanāc caiva purātana iti smṛtaḥ 05,068.010e pūraṇāt sadanāc caiva tato 'sau puruṣottamaḥ 05,068.011a asataś ca sataś caiva sarvasya prabhavāpyayāt 05,068.011b*0364_01 uddhoṣayed dharer nāma kākavat tattvacintane 05,068.011b*0364_02 caraṇāyudhavad dhyāne bakavat sarvataḥ sthitiḥ 05,068.011c sarvasya ca sadā jñānāt sarvam enaṃ pracakṣate 05,068.012a satye pratiṣṭhitaḥ kṛṣṇaḥ satyam atra pratiṣṭhitam 05,068.012c satyāt satyaṃ ca govindas tasmāt satyo 'pi nāmataḥ 05,068.013a viṣṇur vikramaṇād eva jayanāj jiṣṇur ucyate 05,068.013c śāśvatatvād anantaś ca govindo vedanād gavām 05,068.014a atattvaṃ kurute tattvaṃ tena mohayate prajāḥ 05,068.014c evaṃvidho dharmanityo bhagavān munibhiḥ saha 05,068.014e āgantā hi mahābāhur ānṛśaṃsyārtham acyutaḥ 05,069.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,069.001a cakṣuṣmatāṃ vai spṛhayāmi saṃjaya; drakṣyanti ye vāsudevaṃ samīpe 05,069.001c vibhrājamānaṃ vapuṣā pareṇa; prakāśayantaṃ pradiśo diśaś ca 05,069.001d*0365_00 saṃjayaḥ 05,069.001d*0365_01 vaktā vācaṃ rājamadhye sabhāyāṃ 05,069.001d*0365_02 vṛṣṇiśreṣṭho munibhir bhrājamānaḥ 05,069.002a īrayantaṃ bhāratīṃ bhāratānām; abhyarcanīyāṃ śaṃkarīṃ sṛñjayānām 05,069.002c bubhūṣadbhir grahaṇīyām anindyāṃ; parāsūnām agrahaṇīyarūpām 05,069.003a samudyantaṃ sātvatam ekavīraṃ; praṇetāram ṛṣabhaṃ yādavānām 05,069.003c nihantāraṃ kṣobhaṇaṃ śātravāṇāṃ; muṣṇantaṃ ca dviṣatāṃ vai yaśāṃsi 05,069.004a draṣṭāro hi kuravas taṃ sametā; mahātmānaṃ śatruhaṇaṃ vareṇyam 05,069.004c bruvantaṃ vācam anṛśaṃsarūpāṃ; vṛṣṇiśreṣṭhaṃ mohayantaṃ madīyān 05,069.005a ṛṣiṃ sanātanatamaṃ vipaścitaṃ; vācaḥ samudraṃ kalaśaṃ yatīnām 05,069.005c ariṣṭanemiṃ garuḍaṃ suparṇaṃ; patiṃ prajānāṃ bhuvanasya dhāma 05,069.006a sahasraśīrṣaṃ puruṣaṃ purāṇam; anādimadhyāntam anantakīrtim 05,069.006c śukrasya dhātāram ajaṃ janitraṃ; paraṃ parebhyaḥ śaraṇaṃ prapadye 05,069.007a trailokyanirmāṇakaraṃ janitraṃ; devāsurāṇām atha nāgarakṣasām 05,069.007c narādhipānāṃ viduṣāṃ pradhānam; indrānujaṃ taṃ śaraṇaṃ prapadye 05,070.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,070.001*0366_00 janamejaya uvāca 05,070.001*0366_01 prayāte saṃjaye sādhau pāṇḍavān prati vai tadā 05,070.001*0366_02 kiṃ cakruḥ pāṇḍavās tatra mama pūrvapitāmahāḥ 05,070.001*0366_03 etat sarvaṃ dvijaśreṣṭha śrotum icchāmi śaṃsa me 05,070.001a saṃjaye pratiyāte tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ 05,070.001b*0367_01 arjunaṃ bhīmasenaṃ ca mādrīputrau ca bhrātarau 05,070.001b*0367_02 virāṭadrupadau caiva kekayānāṃ mahāratham 05,070.001b*0367_03 abravīd upasaṃgamya śaṅkhacakragadādharam 05,070.001b*0367_04 abhiyācāmahe gatvā prayātuṃ kurusaṃsadam 05,070.001b*0367_05 yathā bhīṣmeṇa droṇena bāhlīkena ca dhīmatā 05,070.001b*0367_06 anyaiś ca kurubhiḥ sārdhaṃ na yudhyemahi saṃyuge 05,070.001b*0367_07 eṣa naḥ prathamaḥ kalpa etan naḥ śreya uttamam 05,070.001b*0367_08 evam uktvā sumanasas te 'bhijagmur janārdanam 05,070.001b*0367_09 pāṇḍavaiḥ saha rājāno marutvantam ivāmarāḥ 05,070.001b*0367_10 tathā ca duḥsahāḥ sarve sadasyaiś ca nararṣabhāḥ 05,070.001b*0368_01 janārdanaṃ samāsādya kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,070.001b*0369_01 tato yudhiṣṭhiro rājann upagamya nararṣabham 05,070.001c abhyabhāṣata dāśārham ṛṣabhaṃ sarvasātvatām 05,070.002a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto mitrāṇāṃ me janārdana 05,070.002c na ca tvad anyaṃ paśyāmi yo na āpatsu tārayet 05,070.003a tvāṃ hi mādhava saṃśritya nirbhayā mohadarpitam 05,070.003c dhārtarāṣṭraṃ sahāmātyaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe 05,070.004a yathā hi sarvāsv āpatsu pāsi vṛṣṇīn ariṃdama 05,070.004c tathā te pāṇḍavā rakṣyāḥ pāhy asmān mahato bhayāt 05,070.005 bhagavān uvāca 05,070.005a ayam asmi mahābāho brūhi yat te vivakṣitam 05,070.005c kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yat tvaṃ vakṣyasi bhārata 05,070.006 yudhiṣṭhira uvāca 05,070.006*0370_01 mṛdupūrvaṃ sāmamiśraṃ sāntvam ugraṃ ca mādhava 05,070.006*0370_02 na tu tan nyāyam āsthāya garhitāś ca tato vayam 05,070.006a śrutaṃ te dhṛtarāṣṭrasya saputrasya cikīrṣitam 05,070.006c etad dhi sakalaṃ kṛṣṇa saṃjayo māṃ yad abravīt 05,070.007a tan mataṃ dhṛtarāṣṭrasya so 'syātmā vivṛtāntaraḥ 05,070.007c yathoktaṃ dūta ācaṣṭe vadhyaḥ syād anyathā bruvan 05,070.008a apradānena rājyasya śāntim asmāsu mārgati 05,070.008c lubdhaḥ pāpena manasā carann asamam ātmanaḥ 05,070.009a yat tad dvādaśa varṣāṇi vane nirvyuṣitā vayam 05,070.009c chadmanā śaradaṃ caikāṃ dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt 05,070.010a sthātā naḥ samaye tasmin dhṛtarāṣṭra iti prabho 05,070.010c nāhāsma samayaṃ kṛṣṇa tad dhi no brāhmaṇā viduḥ 05,070.011a vṛddho rājā dhṛtarāṣṭraḥ svadharmaṃ nānupaśyati 05,070.011c paśyan vā putragṛddhitvān mandasyānveti śāsanam 05,070.012a suyodhanamate tiṣṭhan rājāsmāsu janārdana 05,070.012c mithyā carati lubdhaḥ saṃś caran priyam ivātmanaḥ 05,070.013a ito duḥkhataraṃ kiṃ nu yatrāhaṃ mātaraṃ tataḥ 05,070.013c saṃvidhātuṃ na śaknomi mitrāṇāṃ vā janārdana 05,070.014a kāśibhiś cedipāñcālair matsyaiś ca madhusūdana 05,070.014c bhavatā caiva nāthena pañca grāmā vṛtā mayā 05,070.015a kuśasthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam 05,070.015c avasānaṃ ca govinda kiṃ cid evātra pañcamam 05,070.016a pañca nas tāta dīyantāṃ grāmā vā nagarāṇi vā 05,070.016c vasema sahitā yeṣu mā ca no bharatā naśan 05,070.017a na ca tān api duṣṭātmā dhārtarāṣṭro 'numanyate 05,070.017c svāmyam ātmani matvāsāv ato duḥkhataraṃ nu kim 05,070.018a kule jātasya vṛddhasya paravitteṣu gṛdhyataḥ 05,070.018c lobhaḥ prajñānam āhanti prajñā hanti hatā hriyam 05,070.019a hrīr hatā bādhate dharmaṃ dharmo hanti hataḥ śriyam 05,070.019c śrīr hatā puruṣaṃ hanti puruṣasyāsvatā vadhaḥ 05,070.020a asvato hi nivartante jñātayaḥ suhṛdartvijaḥ 05,070.020c apuṣpād aphalād vṛkṣād yathā tāta patatriṇaḥ 05,070.021a etac ca maraṇaṃ tāta yad asmāt patitād iva 05,070.021c jñātayo vinivartante pretasattvād ivāsavaḥ 05,070.022a nātaḥ pāpīyasīṃ kāṃ cid avasthāṃ śambaro 'bravīt 05,070.022c yatra naivādya na prātar bhojanaṃ pratidṛśyate 05,070.023a dhanam āhuḥ paraṃ dharmaṃ dhane sarvaṃ pratiṣṭhitam 05,070.023c jīvanti dhanino loke mṛtā ye tv adhanā narāḥ 05,070.024a ye dhanād apakarṣanti naraṃ svabalam āśritāḥ 05,070.024c te dharmam arthaṃ kāmaṃ ca pramathnanti naraṃ ca tam 05,070.025a etām avasthāṃ prāpyaike maraṇaṃ vavrire janāḥ 05,070.025c grāmāyaike vanāyaike nāśāyaike pravavrajuḥ 05,070.026a unmādam eke puṣyanti yānty anye dviṣatāṃ vaśam 05,070.026c dāsyam eke nigacchanti pareṣām arthahetunā 05,070.027a āpad evāsya maraṇāt puruṣasya garīyasī 05,070.027c śriyo vināśas tad dhy asya nimittaṃ dharmakāmayoḥ 05,070.028a yad asya dharmyaṃ maraṇaṃ śāśvataṃ lokavartma tat 05,070.028c samantāt sarvabhūtānāṃ na tad atyeti kaś cana 05,070.029a na tathā bādhyate kṛṣṇa prakṛtyā nirdhano janaḥ 05,070.029c yathā bhadrāṃ śriyaṃ prāpya tayā hīnaḥ sukhaidhitaḥ 05,070.030a sa tadātmāparādhena saṃprāpto vyasanaṃ mahat 05,070.030c sendrān garhayate devān nātmānaṃ ca kathaṃ cana 05,070.031a na cāsmin sarvaśāstrāṇi prataranti nigarhaṇām 05,070.031c so 'bhikrudhyati bhṛtyānāṃ suhṛdaś cābhyasūyati 05,070.032a taṃ tadā manyur evaiti sa bhūyaḥ saṃpramuhyati 05,070.032c sa mohavaśam āpannaḥ krūraṃ karma niṣevate 05,070.033a pāpakarmātyayāyaiva saṃkaraṃ tena puṣyati 05,070.033c saṃkaro narakāyaiva sā kāṣṭhā pāpakarmaṇām 05,070.034a na cet prabudhyate kṛṣṇa narakāyaiva gacchati 05,070.034c tasya prabodhaḥ prajñaiva prajñācakṣur na riṣyati 05,070.035a prajñālābhe hi puruṣaḥ śāstrāṇy evānvavekṣate 05,070.035c śāstranityaḥ punar dharmaṃ tasya hrīr aṅgam uttamam 05,070.036a hrīmān hi pāpaṃ pradveṣṭi tasya śrīr abhivardhate 05,070.036c śrīmān sa yāvad bhavati tāvad bhavati pūruṣaḥ 05,070.037a dharmanityaḥ praśāntātmā kāryayogavahaḥ sadā 05,070.037c nādharme kurute buddhiṃ na ca pāpeṣu vartate 05,070.038a ahrīko vā vimūḍho vā naiva strī na punaḥ pumān 05,070.038c nāsyādhikāro dharme 'sti yathā śūdras tathaiva saḥ 05,070.039a hrīmān avati devāṃś ca pitṝn ātmānam eva ca 05,070.039c tenāmṛtatvaṃ vrajati sā kāṣṭhā puṇyakarmaṇām 05,070.040a tad idaṃ mayi te dṛṣṭaṃ pratyakṣaṃ madhusūdana 05,070.040c yathā rājyāt paribhraṣṭo vasāmi vasatīr imāḥ 05,070.041a te vayaṃ na śriyaṃ hātum alaṃ nyāyena kena cit 05,070.041c atra no yatamānānāṃ vadhaś ced api sādhu tat 05,070.042a tatra naḥ prathamaḥ kalpo yad vayaṃ te ca mādhava 05,070.042c praśāntāḥ samabhūtāś ca śriyaṃ tān aśnuvīmahi 05,070.043a tatraiṣā paramā kāṣṭhā raudrakarmakṣayodayā 05,070.043c yad vayaṃ kauravān hatvā tāni rāṣṭrāṇy aśīmahi 05,070.044a ye punaḥ syur asaṃbaddhā anāryāḥ kṛṣṇa śatravaḥ 05,070.044c teṣām apy avadhaḥ kāryaḥ kiṃ punar ye syur īdṛśāḥ 05,070.045a jñātayaś ca hi bhūyiṣṭhāḥ sahāyā guravaś ca naḥ 05,070.045c teṣāṃ vadho 'tipāpīyān kiṃ nu yuddhe 'sti śobhanam 05,070.046a pāpaḥ kṣatriyadharmo 'yaṃ vayaṃ ca kṣatrabāndhavāḥ 05,070.046c sa naḥ svadharmo 'dharmo vā vṛttir anyā vigarhitā 05,070.047a śūdraḥ karoti śuśrūṣāṃ vaiśyā vipaṇijīvinaḥ 05,070.047c vayaṃ vadhena jīvāmaḥ kapālaṃ brāhmaṇair vṛtam 05,070.048a kṣatriyaḥ kṣatriyaṃ hanti matsyo matsyena jīvati 05,070.048c śvā śvānaṃ hanti dāśārha paśya dharmo yathāgataḥ 05,070.049a yuddhe kṛṣṇa kalir nityaṃ prāṇāḥ sīdanti saṃyuge 05,070.049c balaṃ tu nītimātrāya haṭhe jayaparājayau 05,070.050a nātmacchandena bhūtānāṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā 05,070.050c nāpy akāle sukhaṃ prāpyaṃ duḥkhaṃ vāpi yadūttama 05,070.051a eko hy api bahūn hanti ghnanty ekaṃ bahavo 'py uta 05,070.051c śūraṃ kāpuruṣo hanti ayaśasvī yaśasvinam 05,070.052a jayaś caivobhayor dṛṣṭa ubhayoś ca parājayaḥ 05,070.052c tathaivāpacayo dṛṣṭo vyapayāne kṣayavyayau 05,070.053a sarvathā vṛjinaṃ yuddhaṃ ko ghnan na pratihanyate 05,070.053c hatasya ca hṛṣīkeśa samau jayaparājayau 05,070.054a parājayaś ca maraṇān manye naiva viśiṣyate 05,070.054c yasya syād vijayaḥ kṛṣṇa tasyāpy apacayo dhruvam 05,070.055a antato dayitaṃ ghnanti ke cid apy apare janāḥ 05,070.055c tasyāṅga balahīnasya putrān bhrātṝn apaśyataḥ 05,070.055e nirvedo jīvite kṛṣṇa sarvataś copajāyate 05,070.056a ye hy eva vīrā hrīmanta āryāḥ karuṇavedinaḥ 05,070.056c ta eva yuddhe hanyante yavīyān mucyate janaḥ 05,070.057a hatvāpy anuśayo nityaṃ parān api janārdana 05,070.057c anubandhaś ca pāpo 'tra śeṣaś cāpy avaśiṣyate 05,070.058a śeṣo hi balam āsādya na śeṣam avaśeṣayet 05,070.058c sarvocchede ca yatate vairasyāntavidhitsayā 05,070.059a jayo vairaṃ prasṛjati duḥkham āste parājitaḥ 05,070.059c sukhaṃ praśāntaḥ svapiti hitvā jayaparājayau 05,070.060a jātavairaś ca puruṣo duḥkhaṃ svapiti nityadā 05,070.060c anirvṛtena manasā sasarpa iva veśmani 05,070.061a utsādayati yaḥ sarvaṃ yaśasā sa viyujyate 05,070.061c akīrtiṃ sarvabhūteṣu śāśvatīṃ sa niyacchati 05,070.062a na hi vairāṇi śāmyanti dīrghakālakṛtāny api 05,070.062c ākhyātāraś ca vidyante pumāṃś cotpadyate kule 05,070.063a na cāpi vairaṃ vaireṇa keśava vyupaśāmyati 05,070.063c haviṣāgnir yathā kṛṣṇa bhūya evābhivardhate 05,070.064a ato 'nyathā nāsti śāntir nityam antaram antataḥ 05,070.064c antaraṃ lipsamānānām ayaṃ doṣo nirantaraḥ 05,070.065a pauruṣeyo hi balavān ādhir hṛdayabādhanaḥ 05,070.065c tasya tyāgena vā śāntir nivṛttyā manaso 'pi vā 05,070.066a atha vā mūlaghātena dviṣatāṃ madhusūdana 05,070.066c phalanirvṛttir iddhā syāt tan nṛśaṃsataraṃ bhavet 05,070.067a yā tu tyāgena śāntiḥ syāt tad ṛte vadha eva saḥ 05,070.067c saṃśayāc ca samucchedād dviṣatām ātmanas tathā 05,070.068a na ca tyaktuṃ tad icchāmo na cecchāmaḥ kulakṣayam 05,070.068c atra yā praṇipātena śāntiḥ saiva garīyasī 05,070.069a sarvathā yatamānānām ayuddham abhikāṅkṣatām 05,070.069c sāntve pratihate yuddhaṃ prasiddham aparākramam 05,070.070a pratighātena sāntvasya dāruṇaṃ saṃpravartate 05,070.070c tac chunām iva gopāde paṇḍitair upalakṣitam 05,070.071a lāṅgūlacālanaṃ kṣveḍaḥ pratirāvo vivartanam 05,070.071c dantadarśanam ārāvas tato yuddhaṃ pravartate 05,070.072a tatra yo balavān kṛṣṇa jitvā so 'tti tad āmiṣam 05,070.072c evam eva manuṣyeṣu viśeṣo nāsti kaś cana 05,070.073a sarvathā tv etad ucitaṃ durbaleṣu balīyasām 05,070.073c anādaro virodhaś ca praṇipātī hi durbalaḥ 05,070.074a pitā rājā ca vṛddhaś ca sarvathā mānam arhati 05,070.074c tasmān mānyaś ca pūjyaś ca dhṛtarāṣṭro janārdana 05,070.075a putrasnehas tu balavān dhṛtarāṣṭrasya mādhava 05,070.075c sa putravaśam āpannaḥ praṇipātaṃ prahāsyati 05,070.076a tatra kiṃ manyase kṛṣṇa prāptakālam anantaram 05,070.076c katham arthāc ca dharmāc ca na hīyemahi mādhava 05,070.077a īdṛśe hy arthakṛcchre 'smin kam anyaṃ madhusūdana 05,070.077c upasaṃpraṣṭum arhāmi tvām ṛte puruṣottama 05,070.078a priyaś ca priyakāmaś ca gatijñaḥ sarvakarmaṇām 05,070.078c ko hi kṛṣṇāsti nas tvādṛk sarvaniścayavit suhṛt 05,070.079 vaiśaṃpāyana uvāca 05,070.079a evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājaṃ janārdanaḥ 05,070.079c ubhayor eva vām arthe yāsyāmi kurusaṃsadam 05,070.080a śamaṃ tatra labheyaṃ ced yuṣmadartham ahāpayan 05,070.080c puṇyaṃ me sumahad rājaṃś caritaṃ syān mahāphalam 05,070.081a mocayeyaṃ mṛtyupāśāt saṃrabdhān kurusṛñjayān 05,070.081c pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca sarvāṃ ca pṛthivīm imām 05,070.081d*0371_01 evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājo janārdanam 05,070.081d*0371_02 bhrātṝṇāṃ samavetānāṃ sa kāle puruṣottamam 05,070.082 yudhiṣṭhira uvāca 05,070.082a na mamaitan mataṃ kṛṣṇa yat tvaṃ yāyāḥ kurūn prati 05,070.082c suyodhanaḥ sūktam api na kariṣyati te vacaḥ 05,070.082d*0372_01 suyodhanaś ca duṣṭātmā karṇaś ca sahasaubalaḥ 05,070.083a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ suyodhanavaśānugam 05,070.083c teṣāṃ madhyāvataraṇaṃ tava kṛṣṇa na rocaye 05,070.084a na hi naḥ prīṇayed dravyaṃ na devatvaṃ kutaḥ sukham 05,070.084c na ca sarvāmaraiśvaryaṃ tava rodhena mādhava 05,070.085 bhagavān uvāca 05,070.085a jānāmy etāṃ mahārāja dhārtarāṣṭrasya pāpatām 05,070.085c avācyās tu bhaviṣyāmaḥ sarvaloke mahīkṣitām 05,070.086a na cāpi mama paryāptāḥ sahitāḥ sarvapārthivāḥ 05,070.086c kruddhasya pramukhe sthātuṃ siṃhasyevetare mṛgāḥ 05,070.087a atha cet te pravarteran mayi kiṃ cid asāṃpratam 05,070.087c nirdaheyaṃ kurūn sarvān iti me dhīyate matiḥ 05,070.088a na jātu gamanaṃ tatra bhavet pārtha nirarthakam 05,070.088c arthaprāptiḥ kadā cit syād antato vāpy avācyatā 05,070.089 yudhiṣṭhira uvāca 05,070.089a yat tubhyaṃ rocate kṛṣṇa svasti prāpnuhi kauravān 05,070.089c kṛtārthaṃ svastimantaṃ tvāṃ drakṣyāmi punarāgatam 05,070.090a viṣvaksena kurūn gatvā bhāratāñ śamayeḥ prabho 05,070.090c yathā sarve sumanasaḥ saha syāmaḥ sucetasaḥ 05,070.091a bhrātā cāsi sakhā cāsi bībhatsor mama ca priyaḥ 05,070.091c sauhṛdenāviśaṅkyo 'si svasti prāpnuhi bhūtaye 05,070.092a asmān vettha parān vettha vetthārthaṃ vettha bhāṣitam 05,070.092c yad yad asmaddhitaṃ kṛṣṇa tat tad vācyaḥ suyodhanaḥ 05,070.093a yad yad dharmeṇa saṃyuktam upapadyed dhitaṃ vacaḥ 05,070.093c tat tat keśava bhāṣethāḥ sāntvaṃ vā yadi vetarat 05,071.001 bhagavān uvāca 05,071.001a saṃjayasya śrutaṃ vākyaṃ bhavataś ca śrutaṃ mayā 05,071.001c sarvaṃ jānāmy abhiprāyaṃ teṣāṃ ca bhavataś ca yaḥ 05,071.002a tava dharmāśritā buddhis teṣāṃ vairāśritā matiḥ 05,071.002c yad ayuddhena labhyeta tat te bahumataṃ bhavet 05,071.003a na ca tan naiṣṭhikaṃ karma kṣatriyasya viśāṃ pate 05,071.003c āhur āśramiṇaḥ sarve yad bhaikṣaṃ kṣatriyaś caret 05,071.004a jayo vadho vā saṃgrāme dhātrā diṣṭaḥ sanātanaḥ 05,071.004c svadharmaḥ kṣatriyasyaiṣa kārpaṇyaṃ na praśasyate 05,071.005a na hi kārpaṇyam āsthāya śakyā vṛttir yudhiṣṭhira 05,071.005c vikramasva mahābāho jahi śatrūn ariṃdama 05,071.006a atigṛddhāḥ kṛtasnehā dīrghakālaṃ sahoṣitāḥ 05,071.006c kṛtamitrāḥ kṛtabalā dhārtarāṣṭrāḥ paraṃtapa 05,071.007a na paryāyo 'sti yat sāmyaṃ tvayi kuryur viśāṃ pate 05,071.007c balavattāṃ hi manyante bhīṣmadroṇakṛpādibhiḥ 05,071.008a yāvac ca mārdavenaitān rājann upacariṣyasi 05,071.008c tāvad ete hariṣyanti tava rājyam ariṃdama 05,071.009a nānukrośān na kārpaṇyān na ca dharmārthakāraṇāt 05,071.009c alaṃ kartuṃ dhārtarāṣṭrās tava kāmam ariṃdama 05,071.010a etad eva nimittaṃ te pāṇḍavās tu yathā tvayi 05,071.010c nānvatapyanta kaupīnaṃ tāvat kṛtvāpi duṣkaram 05,071.011a pitāmahasya droṇasya vidurasya ca dhīmataḥ 05,071.011b*0373_01 brāhmaṇānāṃ ca sādhūnāṃ rājñaś ca nagarasya ca 05,071.011c paśyatāṃ kurumukhyānāṃ sarveṣām eva tattvataḥ 05,071.012a dānaśīlaṃ mṛduṃ dāntaṃ dharmakāmam anuvratam 05,071.012c yat tvām upadhinā rājan dyūtenāvañcayat tadā 05,071.012e na cāpatrapate pāpo nṛśaṃsas tena karmaṇā 05,071.013a tathāśīlasamācāre rājan mā praṇayaṃ kṛthāḥ 05,071.013c vadhyās te sarvalokasya kiṃ punas tava bhārata 05,071.014a vāgbhis tv apratirūpābhir atudat sakanīyasam 05,071.014c ślāghamānaḥ prahṛṣṭaḥ san bhāṣate bhrātṛbhiḥ saha 05,071.015a etāvat pāṇḍavānāṃ hi nāsti kiṃ cid iha svakam 05,071.015c nāmadheyaṃ ca gotraṃ ca tad apy eṣāṃ na śiṣyate 05,071.016a kālena mahatā caiṣāṃ bhaviṣyati parābhavaḥ 05,071.016c prakṛtiṃ te bhajiṣyanti naṣṭaprakṛtayo janāḥ 05,071.016d*0374_01 duḥśāsanena pāpena tadā dyūte pravartite 05,071.016d*0374_02 anāthavat tadā devī draupadī sudurātmanā 05,071.016d*0374_03 ākṛṣya keśe rudatī sabhāyāṃ rājasaṃsadi 05,071.016d*0374_04 bhīṣmadroṇapramukhato gaur iti vyāhṛtā muhuḥ 05,071.016d*0374_05 bhavatā vāritāḥ sarve bhrātaro bhīmavikramāḥ 05,071.016d*0374_06 dharmapāśanibaddhāś ca na kiṃ cit pratipedire 05,071.017a etāś cānyāś ca paruṣā vācaḥ sa samudīrayan 05,071.017c ślāghate jñātimadhye sma tvayi pravrajite vanam 05,071.018a ye tatrāsan samānītās te dṛṣṭvā tvām anāgasam 05,071.018c aśrukaṇṭhā rudantaś ca sabhāyām āsate tadā 05,071.019a na cainam abhyanandaṃs te rājāno brāhmaṇaiḥ saha 05,071.019c sarve duryodhanaṃ tatra nindanti sma sabhāsadaḥ 05,071.020a kulīnasya ca yā nindā vadhaś cāmitrakarśana 05,071.020c mahāguṇo vadho rājan na tu nindā kujīvikā 05,071.021a tadaiva nihato rājan yadaiva nirapatrapaḥ 05,071.021c ninditaś ca mahārāja pṛthivyāṃ sarvarājasu 05,071.022a īṣatkāryo vadhas tasya yasya cāritram īdṛśam 05,071.022c praskambhanapratistabdhaś chinnamūla iva drumaḥ 05,071.023a vadhyaḥ sarpa ivānāryaḥ sarvalokasya durmatiḥ 05,071.023c jahy enaṃ tvam amitraghna mā rājan vicikitsithāḥ 05,071.024a sarvathā tvatkṣamaṃ caitad rocate ca mamānagha 05,071.024c yat tvaṃ pitari bhīṣme ca praṇipātaṃ samācareḥ 05,071.025a ahaṃ tu sarvalokasya gatvā chetsyāmi saṃśayam 05,071.025c yeṣām asti dvidhābhāvo rājan duryodhanaṃ prati 05,071.026a madhye rājñām ahaṃ tatra prātipauruṣikān guṇān 05,071.026c tava saṃkīrtayiṣyāmi ye ca tasya vyatikramāḥ 05,071.027a bruvatas tatra me vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam 05,071.027c niśamya pārthivāḥ sarve nānājanapadeśvarāḥ 05,071.028a tvayi saṃpratipatsyante dharmātmā satyavāg iti 05,071.028c tasmiṃś cādhigamiṣyanti yathā lobhād avartata 05,071.029a garhayiṣyāmi caivainaṃ paurajānapadeṣv api 05,071.029c vṛddhabālān upādāya cāturvarṇyasamāgame 05,071.030a śamaṃ ced yācamānas tvaṃ na dharmaṃ tatra lapsyase 05,071.030c kurūn vigarhayiṣyanti dhṛtarāṣṭraṃ ca pārthivāḥ 05,071.031a tasmiṃl lokaparityakte kiṃ kāryam avaśiṣyate 05,071.031c hate duryodhane rājan yad anyat kriyatām iti 05,071.032a yātvā cāhaṃ kurūn sarvān yuṣmadartham ahāpayan 05,071.032c yatiṣye praśamaṃ kartuṃ lakṣayiṣye ca ceṣṭitam 05,071.033a kauravāṇāṃ pravṛttiṃ ca gatvā yuddhādhikārikām 05,071.033c niśāmya vinivartiṣye jayāya tava bhārata 05,071.034a sarvathā yuddham evāham āśaṃsāmi paraiḥ saha 05,071.034c nimittāni hi sarvāṇi tathā prādurbhavanti me 05,071.035a mṛgāḥ śakuntāś ca vadanti ghoraṃ; hastyaśvamukhyeṣu niśāmukheṣu 05,071.035c ghorāṇi rūpāṇi tathaiva cāgnir; varṇān bahūn puṣyati ghorarūpān 05,071.035e manuṣyalokakṣapaṇo 'tha ghoro; no ced anuprāpta ihāntakaḥ syāt 05,071.036a śastrāṇi patraṃ kavacān rathāṃś ca; nāgān dhvajāṃś ca pratipādayitvā 05,071.036c yodhāś ca sarve kṛtaniśramās te; bhavantu hastyaśvaratheṣu yattāḥ 05,071.036e sāṃgrāmikaṃ te yad upārjanīyaṃ; sarvaṃ samagraṃ kuru tan narendra 05,071.037a duryodhano na hy alam adya dātuṃ; jīvaṃs tavaitan nṛpate kathaṃ cit 05,071.037c yat te purastād abhavat samṛddhaṃ; dyūte hṛtaṃ pāṇḍavamukhya rājyam 05,072.001 bhīmasena uvāca 05,072.001a yathā yathaiva śāntiḥ syāt kurūṇāṃ madhusūdana 05,072.001c tathā tathaiva bhāṣethā mā sma yuddhena bhīṣayeḥ 05,072.002a amarṣī nityasaṃrabdhaḥ śreyodveṣī mahāmanāḥ 05,072.002c nograṃ duryodhano vācyaḥ sāmnaivainaṃ samācareḥ 05,072.003a prakṛtyā pāpasattvaś ca tulyacetāś ca dasyubhiḥ 05,072.003c aiśvaryamadamattaś ca kṛtavairaś ca pāṇḍavaiḥ 05,072.004a adīrghadarśī niṣṭhūrī kṣeptā krūraparākramaḥ 05,072.004c dīrghamanyur aneyaś ca pāpātmā nikṛtipriyaḥ 05,072.005a mriyetāpi na bhajyeta naiva jahyāt svakaṃ matam 05,072.005c tādṛśena śamaṃ kṛṣṇa manye paramaduṣkaram 05,072.006a suhṛdām apy avācīnas tyaktadharmaḥ priyānṛtaḥ 05,072.006c pratihanty eva suhṛdāṃ vācaś caiva manāṃsi ca 05,072.007a sa manyuvaśam āpannaḥ svabhāvaṃ duṣṭam āsthitaḥ 05,072.007c svabhāvāt pāpam anveti tṛṇais tunna ivoragaḥ 05,072.008a duryodhano hi yat senaḥ sarvathā viditas tava 05,072.008c yacchīlo yatsvabhāvaś ca yadbalo yatparākramaḥ 05,072.009a purā prasannāḥ kuravaḥ sahaputrās tathā vayam 05,072.009c indrajyeṣṭhā ivābhūma modamānāḥ sabāndhavāḥ 05,072.010a duryodhanasya krodhena bhāratā madhusūdana 05,072.010c dhakṣyante śiśirāpāye vanānīva hutāśanaiḥ 05,072.011a aṣṭādaśeme rājānaḥ prakhyātā madhusūdana 05,072.011c ye samuccicchidur jñātīn suhṛdaś ca sabāndhavān 05,072.012a asurāṇāṃ samṛddhānāṃ jvalatām iva tejasā 05,072.012c paryāyakāle dharmasya prāpte balir ajāyata 05,072.013a haihayānām udāvarto nīpānāṃ janamejayaḥ 05,072.013c bahulas tālajaṅghānāṃ kṛmīṇām uddhato vasuḥ 05,072.014a ajabinduḥ suvīrāṇāṃ surāṣṭrāṇāṃ kuśarddhikaḥ 05,072.014c arkajaś ca balīhānāṃ cīnānāṃ dhautamūlakaḥ 05,072.015a hayagrīvo videhānāṃ varapraś ca mahaujasām 05,072.015c bāhuḥ sundaravegānāṃ dīptākṣāṇāṃ purūravāḥ 05,072.016a sahajaś cedimatsyānāṃ pracetānāṃ bṛhadbalaḥ 05,072.016c dhāraṇaś cendravatsānāṃ mukuṭānāṃ vigāhanaḥ 05,072.017a śamaś ca nandivegānām ity ete kulapāṃsanāḥ 05,072.017c yugānte kṛṣṇa saṃbhūtāḥ kuleṣu puruṣādhamāḥ 05,072.018a apy ayaṃ naḥ kurūṇāṃ syād yugānte kālasaṃbhṛtaḥ 05,072.018c duryodhanaḥ kulāṅgāro jaghanyaḥ pāpapūruṣaḥ 05,072.019a tasmān mṛdu śanair enaṃ brūyā dharmārthasaṃhitam 05,072.019c kāmānubandhabahulaṃ nogram ugraparākramam 05,072.020a api duryodhanaṃ kṛṣṇa sarve vayam adhaścarāḥ 05,072.020c nīcair bhūtvānuyāsyāmo mā sma no bharatā naśan 05,072.021a apy udāsīnavṛttiḥ syād yathā naḥ kurubhiḥ saha 05,072.021c vāsudeva tathā kāryaṃ na kurūn anayaḥ spṛśet 05,072.022a vācyaḥ pitāmaho vṛddho ye ca kṛṣṇa sabhāsadaḥ 05,072.022c bhrātṝṇām astu saubhrātraṃ dhārtarāṣṭraḥ praśāmyatām 05,072.023a aham etad bravīmy evaṃ rājā caiva praśaṃsati 05,072.023c arjuno naiva yuddhārthī bhūyasī hi dayārjune 05,073.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,073.001a etac chrutvā mahābāhuḥ keśavaḥ prahasann iva 05,073.001c abhūtapūrvaṃ bhīmasya mārdavopagataṃ vacaḥ 05,073.002a girer iva laghutvaṃ tac chītatvam iva pāvake 05,073.002c matvā rāmānujaḥ śauriḥ śārṅgadhanvā vṛkodaram 05,073.003a saṃtejayaṃs tadā vāgbhir mātariśveva pāvakam 05,073.003c uvāca bhīmam āsīnaṃ kṛpayābhipariplutam 05,073.004a tvam anyadā bhīmasena yuddham eva praśaṃsasi 05,073.004c vadhābhinandinaḥ krūrān dhārtarāṣṭrān mimardiṣuḥ 05,073.005a na ca svapiṣi jāgarṣi nyubjaḥ śeṣe paraṃtapa 05,073.005c ghorām aśāntāṃ ruśatīṃ sadā vācaṃ prabhāṣase 05,073.006a niḥśvasann agnivarṇena saṃtaptaḥ svena manyunā 05,073.006c apraśāntamanā bhīma sadhūma iva pāvakaḥ 05,073.007a ekānte niṣṭanañ śeṣe bhārārta iva durbalaḥ 05,073.007c api tvāṃ ke cid unmattaṃ manyante 'tadvido janāḥ 05,073.008a ārujya vṛkṣān nirmūlān gajaḥ paribhujann iva 05,073.008c nighnan padbhiḥ kṣitiṃ bhīma niṣṭanan paridhāvasi 05,073.009a nāsmiñ jane 'bhiramase rahaḥ kṣiyasi pāṇḍava 05,073.009c nānyaṃ niśi divā vāpi kadā cid abhinandasi 05,073.010a akasmāt smayamānaś ca rahasy āsse rudann iva 05,073.010c jānvor mūrdhānam ādhāya ciram āsse pramīlitaḥ 05,073.011a bhrukuṭiṃ ca punaḥ kurvann oṣṭhau ca vilihann iva 05,073.011c abhīkṣṇaṃ dṛśyase bhīma sarvaṃ tan manyukāritam 05,073.012a yathā purastāt savitā dṛśyate śukram uccaran 05,073.012c yathā ca paścān nirmukto dhruvaṃ paryeti raśmivān 05,073.013a tathā satyaṃ bravīmy etan nāsti tasya vyatikramaḥ 05,073.013c hantāhaṃ gadayābhyetya duryodhanam amarṣaṇam 05,073.014a iti sma madhye bhrātṝṇāṃ satyenālabhase gadām 05,073.014c tasya te praśame buddhir dhīyate 'dya paraṃtapa 05,073.015a aho yuddhapratīpāni yuddhakāla upasthite 05,073.015c paśyasīvāpratīpāni kiṃ tvāṃ bhīr bhīma vindati 05,073.016a aho pārtha nimittāni viparītāni paśyasi 05,073.016c svapnānte jāgarānte ca tasmāt praśamam icchasi 05,073.017a aho nāśaṃsase kiṃ cit puṃstvaṃ klība ivātmani 05,073.017c kaśmalenābhipanno 'si tena te vikṛtaṃ manaḥ 05,073.018a udvepate te hṛdayaṃ manas te praviṣīdati 05,073.018c ūrustambhagṛhīto 'si tasmāt praśamam icchasi 05,073.019a anityaṃ kila martyasya cittaṃ pārtha calācalam 05,073.019c vātavegapracalitā aṣṭhīlā śālmaler iva 05,073.020a tavaiṣā vikṛtā buddhir gavāṃ vāg iva mānuṣī 05,073.020c manāṃsi pāṇḍuputrāṇāṃ majjayaty aplavān iva 05,073.021a idaṃ me mahad āścaryaṃ parvatasyeva sarpaṇam 05,073.021c yadīdṛśaṃ prabhāṣethā bhīmasenāsamaṃ vacaḥ 05,073.022a sa dṛṣṭvā svāni karmāṇi kule janma ca bhārata 05,073.022c uttiṣṭhasva viṣādaṃ mā kṛthā vīra sthiro bhava 05,073.023a na caitad anurūpaṃ te yat te glānir ariṃdama 05,073.023c yad ojasā na labhate kṣatriyo na tad aśnute 05,074.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,074.001a tathokto vāsudevena nityamanyur amarṣaṇaḥ 05,074.001c sadaśvavat samādhāvad babhāṣe tadanantaram 05,074.002a anyathā māṃ cikīrṣantam anyathā manyase 'cyuta 05,074.002c praṇītabhāvam atyantaṃ yudhi satyaparākramam 05,074.003a vettha dāśārha sattvaṃ me dīrghakālaṃ sahoṣitaḥ 05,074.003c uta vā māṃ na jānāsi plavan hrada ivālpavaḥ 05,074.003e tasmād apratirūpābhir vāgbhir māṃ tvaṃ samarchasi 05,074.004a kathaṃ hi bhīmasenaṃ māṃ jānan kaś cana mādhava 05,074.004c brūyād apratirūpāṇi yathā māṃ vaktum arhasi 05,074.005a tasmād idaṃ pravakṣyāmi vacanaṃ vṛṣṇinandana 05,074.005c ātmanaḥ pauruṣaṃ caiva balaṃ ca na samaṃ paraiḥ 05,074.006a sarvathā nāryakarmaitat praśaṃsā svayam ātmanaḥ 05,074.006c ativādāpaviddhas tu vakṣyāmi balam ātmanaḥ 05,074.007a paśyeme rodasī kṛṣṇa yayor āsann imāḥ prajāḥ 05,074.007c acale cāpy anante ca pratiṣṭhe sarvamātarau 05,074.008a yadīme sahasā kruddhe sameyātāṃ śile iva 05,074.008c aham ete nigṛhṇīyāṃ bāhubhyāṃ sacarācare 05,074.009a paśyaitad antaraṃ bāhvor mahāparighayor iva 05,074.009c ya etat prāpya mucyeta na taṃ paśyāmi pūruṣam 05,074.010a himavāṃś ca samudraś ca vajrī ca balabhit svayam 05,074.010c mayābhipannaṃ trāyeran balam āsthāya na trayaḥ 05,074.011a yudhyeyaṃ kṣatriyān sarvān pāṇḍaveṣv ātatāyinaḥ 05,074.011c adhaḥ pādatalenaitān adhiṣṭhāsyāmi bhūtale 05,074.012a na hi tvaṃ nābhijānāsi mama vikramam acyuta 05,074.012c yathā mayā vinirjitya rājāno vaśagāḥ kṛtāḥ 05,074.013a atha cen māṃ na jānāsi sūryasyevodyataḥ prabhām 05,074.013c vigāḍhe yudhi saṃbādhe vetsyase māṃ janārdana 05,074.014a kiṃ mātyavākṣīḥ paruṣair vraṇaṃ sūcyā ivānagha 05,074.014c yathāmati bravīmy etad viddhi mām adhikaṃ tataḥ 05,074.015a draṣṭāsi yudhi saṃbādhe pravṛtte vaiśase 'hani 05,074.015c mayā praṇunnān mātaṅgān rathinaḥ sādinas tathā 05,074.016a tathā narān abhikruddhaṃ nighnantaṃ kṣatriyarṣabhān 05,074.016c draṣṭā māṃ tvaṃ ca lokaś ca vikarṣantaṃ varān varān 05,074.017a na me sīdanti majjāno na mamodvepate manaḥ 05,074.017c sarvalokād abhikruddhān na bhayaṃ vidyate mama 05,074.018a kiṃ tu sauhṛdam evaitat kṛpayā madhusūdana 05,074.018c sarvāṃs titikṣe saṃkleśān mā sma no bharatā naśan 05,075.001 bhagavān uvāca 05,075.001a bhāvaṃ jijñāsamāno 'haṃ praṇayād idam abruvam 05,075.001c na cākṣepān na pāṇḍityān na krodhān na vivakṣayā 05,075.002a vedāhaṃ tava māhātmyam uta te veda yad balam 05,075.002c uta te veda karmāṇi na tvāṃ paribhavāmy aham 05,075.003a yathā cātmani kalyāṇaṃ saṃbhāvayasi pāṇḍava 05,075.003c sahasraguṇam apy etat tvayi saṃbhāvayāmy aham 05,075.004a yādṛśe ca kule janma sarvarājābhipūjite 05,075.004c bandhubhiś ca suhṛdbhiś ca bhīma tvam asi tādṛśaḥ 05,075.005a jijñāsanto hi dharmasya saṃdigdhasya vṛkodara 05,075.005c paryāyaṃ na vyavasyanti daivamānuṣayor janāḥ 05,075.006a sa eva hetur bhūtvā hi puruṣasyārthasiddhiṣu 05,075.006c vināśe 'pi sa evāsya saṃdigdhaṃ karma pauruṣam 05,075.007a anyathā paridṛṣṭāni kavibhir doṣadarśibhiḥ 05,075.007c anyathā parivartante vegā iva nabhasvataḥ 05,075.008a sumantritaṃ sunītaṃ ca nyāyataś copapāditam 05,075.008c kṛtaṃ mānuṣyakaṃ karma daivenāpi virudhyate 05,075.009a daivam apy akṛtaṃ karma pauruṣeṇa vihanyate 05,075.009c śītam uṣṇaṃ tathā varṣaṃ kṣutpipāse ca bhārata 05,075.010a yad anyad diṣṭabhāvasya puruṣasya svayaṃkṛtam 05,075.010c tasmād anavarodhaś ca vidyate tatra lakṣaṇam 05,075.011a lokasya nānyato vṛttiḥ pāṇḍavānyatra karmaṇaḥ 05,075.011b*0375_01 bāhuśālin mahāvīrya bhīmasena vicakṣaṇa 05,075.011b*0376_01 **** **** mātrā syād avadhāraṇe 05,075.011c evaṃbuddhiḥ pravarteta phalaṃ syād ubhayānvayāt 05,075.012a ya evaṃ kṛtabuddhiḥ san karmasv eva pravartate 05,075.012c nāsiddhau vyathate tasya na siddhau harṣam aśnute 05,075.013a tatreyam arthamātrā me bhīmasena vivakṣitā 05,075.013c naikāntasiddhir mantavyā kurubhiḥ saha saṃyuge 05,075.014a nātipraṇītaraśmiḥ syāt tathā bhavati paryaye 05,075.014c viṣādam arched glāniṃ vā etadarthaṃ bravīmi te 05,075.015a śvobhūte dhṛtarāṣṭrasya samīpaṃ prāpya pāṇḍava 05,075.015c yatiṣye praśamaṃ kartuṃ yuṣmadartham ahāpayan 05,075.016a śamaṃ cet te kariṣyanti tato 'nantaṃ yaśo mama 05,075.016c bhavatāṃ ca kṛtaḥ kāmas teṣāṃ ca śreya uttamam 05,075.017a te ced abhinivekṣyanti nābhyupaiṣyanti me vacaḥ 05,075.017c kuravo yuddham evātra raudraṃ karma bhaviṣyati 05,075.018a asmin yuddhe bhīmasena tvayi bhāraḥ samāhitaḥ 05,075.018c dhūr arjunena dhāryā syād voḍhavya itaro janaḥ 05,075.019a ahaṃ hi yantā bībhatsor bhavitā saṃyuge sati 05,075.019c dhanaṃjayasyaiṣa kāmo na hi yuddhaṃ na kāmaye 05,075.020a tasmād āśaṅkamāno 'haṃ vṛkodara matiṃ tava 05,075.020c tudann aklībayā vācā tejas te samadīpayam 05,076.001 arjuna uvāca 05,076.001a uktaṃ yudhiṣṭhireṇaiva yāvad vācyaṃ janārdana 05,076.001c tava vākyaṃ tu me śrutvā pratibhāti paraṃtapa 05,076.002a naiva praśamam atra tvaṃ manyase sukaraṃ prabho 05,076.002c lobhād vā dhṛtarāṣṭrasya dainyād vā samupasthitāt 05,076.003a aphalaṃ manyase cāpi puruṣasya parākramam 05,076.003c na cāntareṇa karmāṇi pauruṣeṇa phalodayaḥ 05,076.004a tad idaṃ bhāṣitaṃ vākyaṃ tathā ca na tathaiva ca 05,076.004c na caitad evaṃ draṣṭavyam asādhyam iti kiṃ cana 05,076.005a kiṃ caitan manyase kṛcchram asmākaṃ pāpam āditaḥ 05,076.005c kurvanti teṣāṃ karmāṇi yeṣāṃ nāsti phalodayaḥ 05,076.006a saṃpādyamānaṃ samyak ca syāt karma saphalaṃ prabho 05,076.006c sa tathā kṛṣṇa vartasva yathā śarma bhavet paraiḥ 05,076.007a pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca bhavān paramakaḥ suhṛt 05,076.007c surāṇām asurāṇāṃ ca yathā vīra prajāpatiḥ 05,076.008a kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca pratipatsva nirāmayam 05,076.008c asmaddhitam anuṣṭhātuṃ na manye tava duṣkaram 05,076.009a evaṃ cet kāryatām eti kāryaṃ tava janārdana 05,076.009c gamanād evam eva tvaṃ kariṣyasi na saṃśayaḥ 05,076.010a cikīrṣitam athānyat te tasmin vīra durātmani 05,076.010c bhaviṣyati tathā sarvaṃ yathā tava cikīrṣitam 05,076.011a śarma taiḥ saha vā no 'stu tava vā yac cikīrṣitam 05,076.011c vicāryamāṇo yaḥ kāmas tava kṛṣṇa sa no guruḥ 05,076.012a na sa nārhati duṣṭātmā vadhaṃ sasutabāndhavaḥ 05,076.012c yena dharmasute dṛṣṭvā na sā śrīr upamarṣitā 05,076.013a yac cāpy apaśyatopāyaṃ dharmiṣṭhaṃ madhusūdana 05,076.013c upāyena nṛśaṃsena hṛtā durdyūtadevinā 05,076.014a kathaṃ hi puruṣo jātaḥ kṣatriyeṣu dhanurdharaḥ 05,076.014c samāhūto nivarteta prāṇatyāge 'py upasthite 05,076.015a adharmeṇa jitān dṛṣṭvā vane pravrajitāṃs tathā 05,076.015c vadhyatāṃ mama vārṣṇeya nirgato 'sau suyodhanaḥ 05,076.016a na caitad adbhutaṃ kṛṣṇa mitrārthe yac cikīrṣasi 05,076.016c kriyā kathaṃ nu mukhyā syān mṛdunā vetareṇa vā 05,076.017a atha vā manyase jyāyān vadhas teṣām anantaram 05,076.017c tad eva kriyatām āśu na vicāryam atas tvayā 05,076.018a jānāsi hi yathā tena draupadī pāpabuddhinā 05,076.018c parikliṣṭā sabhāmadhye tac ca tasyāpi marṣitam 05,076.019a sa nāma samyag varteta pāṇḍaveṣv iti mādhava 05,076.019c na me saṃjāyate buddhir bījam uptam ivoṣare 05,076.020a tasmād yan manyase yuktaṃ pāṇḍavānāṃ ca yad dhitam 05,076.020c tad āśu kuru vārṣṇeya yan naḥ kāryam anantaram 05,077.001 bhagavān uvāca 05,077.001a evam etan mahābāho yathā vadasi pāṇḍava 05,077.001b*0377_01 pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca pratipatsye nirāmayam 05,077.001c sarvaṃ tv idaṃ samāyattaṃ bībhatso karmaṇor dvayoḥ 05,077.002a kṣetraṃ hi rasavac chuddhaṃ karṣakeṇopapāditam 05,077.002c ṛte varṣaṃ na kaunteya jātu nirvartayet phalam 05,077.003a tatra vai pauruṣaṃ brūyur āsekaṃ yatnakāritam 05,077.003c tatra cāpi dhruvaṃ paśyec choṣaṇaṃ daivakāritam 05,077.004a tad idaṃ niścitaṃ buddhyā pūrvair api mahātmabhiḥ 05,077.004c daive ca mānuṣe caiva saṃyuktaṃ lokakāraṇam 05,077.005a ahaṃ hi tat kariṣyāmi paraṃ puruṣakārataḥ 05,077.005c daivaṃ tu na mayā śakyaṃ karma kartuṃ kathaṃ cana 05,077.006a sa hi dharmaṃ ca satyaṃ ca tyaktvā carati durmatiḥ 05,077.006c na hi saṃtapyate tena tathārūpeṇa karmaṇā 05,077.007a tāṃ cāpi buddhiṃ pāpiṣṭhāṃ vardhayanty asya mantriṇaḥ 05,077.007c śakuniḥ sūtaputraś ca bhrātā duḥśāsanas tathā 05,077.008a sa hi tyāgena rājyasya na śamaṃ samupeṣyati 05,077.008c antareṇa vadhāt pārtha sānubandhaḥ suyodhanaḥ 05,077.009a na cāpi praṇipātena tyaktum icchati dharmarāṭ 05,077.009c yācyamānas tu rājyaṃ sa na pradāsyati durmatiḥ 05,077.010a na tu manye sa tad vācyo yad yudhiṣṭhiraśāsanam 05,077.010c uktaṃ prayojanaṃ tatra dharmarājena bhārata 05,077.011a tathā pāpas tu tat sarvaṃ na kariṣyati kauravaḥ 05,077.011c tasmiṃś cākriyamāṇe 'sau lokavadhyo bhaviṣyati 05,077.012a mama cāpi sa vadhyo vai jagataś cāpi bhārata 05,077.012c yena kaumārake yūyaṃ sarve viprakṛtās tathā 05,077.013a vipraluptaṃ ca vo rājyaṃ nṛśaṃsena durātmanā 05,077.013c na copaśāmyate pāpaḥ śriyaṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhire 05,077.014a asakṛc cāpy ahaṃ tena tvatkṛte pārtha bheditaḥ 05,077.014c na mayā tad gṛhītaṃ ca pāpaṃ tasya cikīrṣitam 05,077.015a jānāsi hi mahābāho tvam apy asya paraṃ matam 05,077.015c priyaṃ cikīrṣamāṇaṃ ca dharmarājasya mām api 05,077.016a sa jānaṃs tasya cātmānaṃ mama caiva paraṃ matam 05,077.016c ajānann iva cākasmād arjunādyābhiśaṅkase 05,077.017a yac cāpi paramaṃ divyaṃ tac cāpy avagataṃ tvayā 05,077.017c vidhānavihitaṃ pārtha kathaṃ śarma bhavet paraiḥ 05,077.018a yat tu vācā mayā śakyaṃ karmaṇā cāpi pāṇḍava 05,077.018c kariṣye tad ahaṃ pārtha na tv āśaṃse śamaṃ paraiḥ 05,077.019a kathaṃ goharaṇe brūyād icchañ śarma tathāvidham 05,077.019c yācyamāno 'pi bhīṣmeṇa saṃvatsaragate 'dhvani 05,077.020a tadaiva te parābhūtā yadā saṃkalpitās tvayā 05,077.020c lavaśaḥ kṣaṇaśaś cāpi na ca tuṣṭaḥ suyodhanaḥ 05,077.021a sarvathā tu mayā kāryaṃ dharmarājasya śāsanam 05,077.021c vibhāvyaṃ tasya bhūyaś ca karma pāpaṃ durātmanaḥ 05,078.001 nakula uvāca 05,078.001a uktaṃ bahuvidhaṃ vākyaṃ dharmarājena mādhava 05,078.001c dharmajñena vadānyena dharmayuktaṃ ca tattvataḥ 05,078.002a matam ājñāya rājñaś ca bhīmasenena mādhava 05,078.002c saṃśamo bāhuvīryaṃ ca khyāpitaṃ mādhavātmanaḥ 05,078.003a tathaiva phalgunenāpi yad uktaṃ tat tvayā śrutam 05,078.003c ātmanaś ca mataṃ vīra kathitaṃ bhavatāsakṛt 05,078.004a sarvam etad atikramya śrutvā paramataṃ bhavān 05,078.004c yat prāptakālaṃ manyethās tat kuryāḥ puruṣottama 05,078.005a tasmiṃs tasmin nimitte hi mataṃ bhavati keśava 05,078.005c prāptakālaṃ manuṣyeṇa svayaṃ kāryam ariṃdama 05,078.006a anyathā cintito hy arthaḥ punar bhavati so 'nyathā 05,078.006c anityamatayo loke narāḥ puruṣasattama 05,078.007a anyathā buddhayo hy āsann asmāsu vanavāsiṣu 05,078.007c adṛśyeṣv anyathā kṛṣṇa dṛśyeṣu punar anyathā 05,078.008a asmākam api vārṣṇeya vane vicaratāṃ tadā 05,078.008c na tathā praṇayo rājye yathā saṃprati vartate 05,078.009a nivṛttavanavāsān naḥ śrutvā vīra samāgatāḥ 05,078.009c akṣauhiṇyo hi saptemās tvatprasādāj janārdana 05,078.010a imān hi puruṣavyāghrān acintyabalapauruṣān 05,078.010c āttaśastrān raṇe dṛṣṭvā na vyathed iha kaḥ pumān 05,078.011a sa bhavān kurumadhye taṃ sāntvapūrvaṃ bhayānvitam 05,078.011c brūyād vākyaṃ yathā mando na vyatheta suyodhanaḥ 05,078.012a yudhiṣṭhiraṃ bhīmasenaṃ bībhatsuṃ cāparājitam 05,078.012c sahadevaṃ ca māṃ caiva tvāṃ ca rāmaṃ ca keśava 05,078.013a sātyakiṃ ca mahāvīryaṃ virāṭaṃ ca sahātmajam 05,078.013c drupadaṃ ca sahāmātyaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam 05,078.014a kāśirājaṃ ca vikrāntaṃ dhṛṣṭaketuṃ ca cedipam 05,078.014c māṃsaśoṇitabhṛn martyaḥ pratiyudhyeta ko yudhi 05,078.015a sa bhavān gamanād eva sādhayiṣyaty asaṃśayam 05,078.015c iṣṭam arthaṃ mahābāho dharmarājasya kevalam 05,078.016a viduraś caiva bhīṣmaś ca droṇaś ca sahabāhlikaḥ 05,078.016c śreyaḥ samarthā vijñātum ucyamānaṃ tvayānagha 05,078.017a te cainam anuneṣyanti dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam 05,078.017c taṃ ca pāpasamācāraṃ sahāmātyaṃ suyodhanam 05,078.018a śrotā cārthasya viduras tvaṃ ca vaktā janārdana 05,078.018c kam ivārthaṃ vivartantaṃ sthāpayetāṃ na vartmani 05,079.001 sahadeva uvāca 05,079.001a yad etat kathitaṃ rājñā dharma eṣa sanātanaḥ 05,079.001c yathā tu yuddham eva syāt tathā kāryam ariṃdama 05,079.002a yadi praśamam iccheyuḥ kuravaḥ pāṇḍavaiḥ saha 05,079.002c tathāpi yuddhaṃ dāśārha yojayethāḥ sahaiva taiḥ 05,079.003a kathaṃ nu dṛṣṭvā pāñcālīṃ tathā kliṣṭāṃ sabhāgatām 05,079.003c avadhena praśāmyeta mama manyuḥ suyodhane 05,079.004a yadi bhīmārjunau kṛṣṇa dharmarājaś ca dhārmikaḥ 05,079.004c dharmam utsṛjya tenāhaṃ yoddhum icchāmi saṃyuge 05,079.004d*0378_01 brūhi madvacanaṃ kṛṣṇa suyodhanam apaṇḍitam 05,079.004d*0378_02 kṛcchre vane vā vastavyaṃ pure vā nāgasāhvaye 05,079.005 sātyakir uvāca 05,079.005a satyam āha mahābāho sahadevo mahāmatiḥ 05,079.005c duryodhanavadhe śāntis tasya kopasya me bhavet 05,079.006a jānāsi hi yathā dṛṣṭvā cīrājinadharān vane 05,079.006c tavāpi manyur udbhūto duḥkhitān prekṣya pāṇḍavān 05,079.007a tasmān mādrīsutaḥ śūro yad āha puruṣarṣabhaḥ 05,079.007c vacanaṃ sarvayodhānāṃ tan mataṃ puruṣottama 05,079.008 vaiśaṃpāyana uvāca 05,079.008a evaṃ vadati vākyaṃ tu yuyudhāne mahāmatau 05,079.008c subhīmaḥ siṃhanādo 'bhūd yodhānāṃ tatra sarvaśaḥ 05,079.009a sarve hi sarvato vīrās tad vacaḥ pratyapūjayan 05,079.009c sādhu sādhv iti śaineyaṃ harṣayanto yuyutsavaḥ 05,080.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,080.001a rājñas tu vacanaṃ śrutvā dharmārthasahitaṃ hitam 05,080.001c kṛṣṇā dāśārham āsīnam abravīc chokakarṣitā 05,080.002a sutā drupadarājasya svasitāyatamūrdhajā 05,080.002c saṃpūjya sahadevaṃ ca sātyakiṃ ca mahāratham 05,080.003a bhīmasenaṃ ca saṃśāntaṃ dṛṣṭvā paramadurmanāḥ 05,080.003c aśrupūrṇekṣaṇā vākyam uvācedaṃ manasvinī 05,080.004a viditaṃ te mahābāho dharmajña madhusūdana 05,080.004c yathā nikṛtim āsthāya bhraṃśitāḥ pāṇḍavāḥ sukhāt 05,080.005a dhṛtarāṣṭrasya putreṇa sāmātyena janārdana 05,080.005c yathā ca saṃjayo rājñā mantraṃ rahasi śrāvitaḥ 05,080.006a yudhiṣṭhireṇa dāśārha tac cāpi viditaṃ tava 05,080.006c yathoktaḥ saṃjayaś caiva tac ca sarvaṃ śrutaṃ tvayā 05,080.007a pañca nas tāta dīyantāṃ grāmā iti mahādyute 05,080.007c kuśasthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam 05,080.008a avasānaṃ mahābāho kiṃ cid eva tu pañcamam 05,080.008c iti duryodhano vācyaḥ suhṛdaś cāsya keśava 05,080.009a tac cāpi nākarod vākyaṃ śrutvā kṛṣṇa suyodhanaḥ 05,080.009c yudhiṣṭhirasya dāśārha hrīmataḥ saṃdhim icchataḥ 05,080.010a apradānena rājyasya yadi kṛṣṇa suyodhanaḥ 05,080.010c saṃdhim icchen na kartavyas tatra gatvā kathaṃ cana 05,080.011a śakṣyanti hi mahābāho pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ saha 05,080.011c dhārtarāṣṭrabalaṃ ghoraṃ kruddhaṃ pratisamāsitum 05,080.012a na hi sāmnā na dānena śakyo 'rthas teṣu kaś cana 05,080.012c tasmāt teṣu na kartavyā kṛpā te madhusūdana 05,080.013a sāmnā dānena vā kṛṣṇa ye na śāmyanti śatravaḥ 05,080.013c moktavyas teṣu daṇḍaḥ syāj jīvitaṃ parirakṣatā 05,080.014a tasmāt teṣu mahādaṇḍaḥ kṣeptavyaḥ kṣipram acyuta 05,080.014c tvayā caiva mahābāho pāṇḍavaiḥ saha sṛñjayaiḥ 05,080.015a etat samarthaṃ pārthānāṃ tava caiva yaśaskaram 05,080.015c kriyamāṇaṃ bhavet kṛṣṇa kṣatrasya ca sukhāvaham 05,080.016a kṣatriyeṇa hi hantavyaḥ kṣatriyo lobham āsthitaḥ 05,080.016c akṣatriyo vā dāśārha svadharmam anutiṣṭhatā 05,080.017a anyatra brāhmaṇāt tāta sarvapāpeṣv avasthitāt 05,080.017c gurur hi sarvavarṇānāṃ brāhmaṇaḥ prasṛtāgrabhuk 05,080.018a yathāvadhye bhaved doṣo vadhyamāne janārdana 05,080.018c sa vadhyasyāvadhe dṛṣṭa iti dharmavido viduḥ 05,080.019a yathā tvāṃ na spṛśed eṣa doṣaḥ kṛṣṇa tathā kuru 05,080.019c pāṇḍavaiḥ saha dāśārha sṛñjayaiś ca sasainikaiḥ 05,080.020a punar uktaṃ ca vakṣyāmi viśrambheṇa janārdana 05,080.020c kā nu sīmantinī mādṛk pṛthivyām asti keśava 05,080.021a sutā drupadarājasya vedimadhyāt samutthitā 05,080.021c dhṛṣṭadyumnasya bhaginī tava kṛṣṇa priyā sakhī 05,080.022a ājamīḍhakulaṃ prāptā snuṣā pāṇḍor mahātmanaḥ 05,080.022c mahiṣī pāṇḍuputrāṇāṃ pañcendrasamavarcasām 05,080.023a sutā me pañcabhir vīraiḥ pañca jātā mahārathāḥ 05,080.023c abhimanyur yathā kṛṣṇa tathā te tava dharmataḥ 05,080.024a sāhaṃ keśagrahaṃ prāptā parikliṣṭā sabhāṃ gatā 05,080.024c paśyatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ tvayi jīvati keśava 05,080.025a jīvatsu kauraveyeṣu pāñcāleṣv atha vṛṣṇiṣu 05,080.025c dāsībhūtāsmi pāpānāṃ sabhāmadhye vyavasthitā 05,080.026a nirāmarṣeṣv aceṣṭeṣu prekṣamāṇeṣu pāṇḍuṣu 05,080.026c trāhi mām iti govinda manasā kāṅkṣito 'si me 05,080.027a yatra māṃ bhagavān rājā śvaśuro vākyam abravīt 05,080.027c varaṃ vṛṇīṣva pāñcāli varārhāsi matāsi me 05,080.028a adāsāḥ pāṇḍavāḥ santu sarathāḥ sāyudhā iti 05,080.028c mayokte yatra nirmuktā vanavāsāya keśava 05,080.029a evaṃvidhānāṃ duḥkhānām abhijño 'si janārdana 05,080.029c trāhi māṃ puṇḍarīkākṣa sabhartṛjñātibāndhavām 05,080.030a nanv ahaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya dhṛtarāṣṭrasya cobhayoḥ 05,080.030c snuṣā bhavāmi dharmeṇa sāhaṃ dāsīkṛtābhavam 05,080.031a dhig balaṃ bhīmasenasya dhik pārthasya dhanuṣmatām 05,080.031c yatra duryodhanaḥ kṛṣṇa muhūrtam api jīvati 05,080.032a yadi te 'ham anugrāhyā yadi te 'sti kṛpā mayi 05,080.032c dhārtarāṣṭreṣu vai kopaḥ sarvaḥ kṛṣṇa vidhīyatām 05,080.033a ity uktvā mṛdusaṃhāraṃ vṛjināgraṃ sudarśanam 05,080.033c sunīlam asitāpāṅgī puṇyagandhādhivāsitam 05,080.034a sarvalakṣaṇasaṃpannaṃ mahābhujagavarcasam 05,080.034c keśapakṣaṃ varārohā gṛhya savyena pāṇinā 05,080.035a padmākṣī puṇḍarīkākṣam upetya gajagāminī 05,080.035c aśrupūrṇekṣaṇā kṛṣṇā kṛṣṇaṃ vacanam abravīt 05,080.036a ayaṃ te puṇḍarīkākṣa duḥśāsanakaroddhṛtaḥ 05,080.036c smartavyaḥ sarvakāleṣu pareṣāṃ saṃdhim icchatā 05,080.037a yadi bhīmārjunau kṛṣṇa kṛpaṇau saṃdhikāmukau 05,080.037c pitā me yotsyate vṛddhaḥ saha putrair mahārathaiḥ 05,080.038a pañca caiva mahāvīryāḥ putrā me madhusūdana 05,080.038c abhimanyuṃ puraskṛtya yotsyanti kurubhiḥ saha 05,080.039a duḥśāsanabhujaṃ śyāmaṃ saṃchinnaṃ pāṃsuguṇṭhitam 05,080.039c yady ahaṃ taṃ na paśyāmi kā śāntir hṛdayasya me 05,080.040a trayodaśa hi varṣāṇi pratīkṣantyā gatāni me 05,080.040c nidhāya hṛdaye manyuṃ pradīptam iva pāvakam 05,080.041a vidīryate me hṛdayaṃ bhīmavākśalyapīḍitam 05,080.041c yo 'yam adya mahābāhur dharmaṃ samanupaśyati 05,080.042a ity uktvā bāṣpasannena kaṇṭhenāyatalocanā 05,080.042c ruroda kṛṣṇā sotkampaṃ sasvaraṃ bāṣpagadgadam 05,080.043a stanau pīnāyataśroṇī sahitāv abhivarṣatī 05,080.043c dravībhūtam ivātyuṣṇam utsṛjad vāri netrajam 05,080.044a tām uvāca mahābāhuḥ keśavaḥ parisāntvayan 05,080.044c acirād drakṣyase kṛṣṇe rudatīr bharatastriyaḥ 05,080.045a evaṃ tā bhīru rotsyanti nihatajñātibāndhavāḥ 05,080.045c hatamitrā hatabalā yeṣāṃ kruddhāsi bhāmini 05,080.046a ahaṃ ca tat kariṣyāmi bhīmārjunayamaiḥ saha 05,080.046c yudhiṣṭhiraniyogena daivāc ca vidhinirmitāt 05,080.047a dhārtarāṣṭrāḥ kālapakvā na cec chṛṇvanti me vacaḥ 05,080.047c śeṣyante nihatā bhūmau śvaśṛgālādanīkṛtāḥ 05,080.048a caled dhi himavāñ śailo medinī śatadhā bhavet 05,080.048c dyauḥ patec ca sanakṣatrā na me moghaṃ vaco bhavet 05,080.048d*0379_01 dyauḥ patet pṛthivī śīryed dhimavāñ chithilībhavet 05,080.048d*0380_01 śuṣyet toyanidhiḥ kṛṣṇe na me moghaṃ vaco bhavet 05,080.049a satyaṃ te pratijānāmi kṛṣṇe bāṣpo nigṛhyatām 05,080.049c hatāmitrāñ śriyā yuktān acirād drakṣyase patīn 05,081.001 arjuna uvāca 05,081.001a kurūṇām adya sarveṣāṃ bhavān suhṛd anuttamaḥ 05,081.001c saṃbandhī dayito nityam ubhayoḥ pakṣayor api 05,081.002a pāṇḍavair dhārtarāṣṭrāṇāṃ pratipādyam anāmayam 05,081.002c samarthaḥ praśamaṃ caiṣāṃ kartuṃ tvam asi keśava 05,081.003a tvam itaḥ puṇḍarīkākṣa suyodhanam amarṣaṇam 05,081.003c śāntyarthaṃ bhārataṃ brūyā yat tad vācyam amitrahan 05,081.004a tvayā dharmārthayuktaṃ ced uktaṃ śivam anāmayam 05,081.004c hitaṃ nādāsyate bālo diṣṭasya vaśam eṣyati 05,081.005 bhagavān uvāca 05,081.005a dharmyam asmaddhitaṃ caiva kurūṇāṃ yad anāmayam 05,081.005c eṣa yāsyāmi rājānaṃ dhṛtarāṣṭram abhīpsayā 05,081.006 vaiśaṃpāyana uvāca 05,081.006a tato vyapete tamasi sūrye vimala udgate 05,081.006c maitre muhūrte saṃprāpte mṛdvarciṣi divākare 05,081.007a kaumude māsi revatyāṃ śaradante himāgame 05,081.007c sphītasasyasukhe kāle kalyaḥ sattvavatāṃ varaḥ 05,081.008a maṅgalyāḥ puṇyanirghoṣā vācaḥ śṛṇvaṃś ca sūnṛtāḥ 05,081.008c brāhmaṇānāṃ pratītānām ṛṣīṇām iva vāsavaḥ 05,081.009a kṛtvā paurvāhṇikaṃ kṛtyaṃ snātaḥ śucir alaṃkṛtaḥ 05,081.009c upatasthe vivasvantaṃ pāvakaṃ ca janārdanaḥ 05,081.010a ṛṣabhaṃ pṛṣṭha ālabhya brāhmaṇān abhivādya ca 05,081.010c agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā paśyan kalyāṇam agrataḥ 05,081.011a tat pratijñāya vacanaṃ pāṇḍavasya janārdanaḥ 05,081.011c śiner naptāram āsīnam abhyabhāṣata sātyakim 05,081.012a ratha āropyatāṃ śaṅkhaś cakraṃ ca gadayā saha 05,081.012c upāsaṅgāś ca śaktyaś ca sarvapraharaṇāni ca 05,081.013a duryodhano hi duṣṭātmā karṇaś ca sahasaubalaḥ 05,081.013c na ca śatrur avajñeyaḥ prākṛto 'pi balīyasā 05,081.014a tatas tan matam ājñāya keśavasya puraḥsarāḥ 05,081.014c prasasrur yojayiṣyanto rathaṃ cakragadābhṛtaḥ 05,081.015a taṃ dīptam iva kālāgnim ākāśagam ivādhvagam 05,081.015c candrasūryaprakāśābhyāṃ cakrābhyāṃ samalaṃkṛtam 05,081.016a ardhacandraiś ca candraiś ca matsyaiḥ samṛgapakṣibhiḥ 05,081.016c puṣpaiś ca vividhaiś citraṃ maṇiratnaiś ca sarvaśaḥ 05,081.016c*0381_01 **** **** bhūṣaṇair vividhair api 05,081.016c*0381_02 vipraiś ca vividhaiś citrair 05,081.017a taruṇādityasaṃkāśaṃ bṛhantaṃ cārudarśanam 05,081.017c maṇihemavicitrāṅgaṃ sudhvajaṃ supatākinam 05,081.018a sūpaskaram anādhṛṣyaṃ vaiyāghraparivāraṇam 05,081.018c yaśoghnaṃ pratyamitrāṇāṃ yadūnāṃ nandivardhanam 05,081.019a vājibhiḥ sainyasugrīvameghapuṣpabalāhakaiḥ 05,081.019c snātaiḥ saṃpādayāṃ cakruḥ saṃpannaiḥ sarvasaṃpadā 05,081.020a mahimānaṃ tu kṛṣṇasya bhūya evābhivardhayan 05,081.020c sughoṣaḥ patagendreṇa dhvajena yuyuje rathaḥ 05,081.021a taṃ meruśikharaprakhyaṃ meghadundubhinisvanam 05,081.021b*0382_01 sārathyakarmadakṣeṇa rakṣitaṃ dārukeṇa ca 05,081.021b*0382_02 kṛtvā pradakṣiṇaṃ śauriḥ prasthānocitabhūṣaṇaḥ 05,081.021c āruroha rathaṃ śaurir vimānam iva puṇyakṛt 05,081.022a tataḥ sātyakim āropya prayayau puruṣottamaḥ 05,081.022c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca rathaghoṣeṇa nādayan 05,081.023a vyapoḍhābhraghanaḥ kālaḥ kṣaṇena samapadyata 05,081.023c śivaś cānuvavau vāyuḥ praśāntam abhavad rajaḥ 05,081.024a pradakṣiṇānulomāś ca maṅgalyā mṛgapakṣiṇaḥ 05,081.024c prayāṇe vāsudevasya babhūvur anuyāyinaḥ 05,081.025a maṅgalyārthapadaiḥ śabdair anvavartanta sarvaśaḥ 05,081.025c sārasāḥ śatapatrāś ca haṃsāś ca madhusūdanam 05,081.026a mantrāhutimahāhomair hūyamānaś ca pāvakaḥ 05,081.026c pradakṣiṇaśikho bhūtvā vidhūmaḥ samapadyata 05,081.027a vasiṣṭho vāmadevaś ca bhūridyumno gayaḥ krathaḥ 05,081.027c śukranāradavālmīkā marutaḥ kuśiko bhṛguḥ 05,081.028a brahmadevarṣayaś caiva kṛṣṇaṃ yadusukhāvaham 05,081.028c pradakṣiṇam avartanta sahitā vāsavānujam 05,081.029a evam etair mahābhāgair maharṣigaṇasādhubhiḥ 05,081.029c pūjitaḥ prayayau kṛṣṇaḥ kurūṇāṃ sadanaṃ prati 05,081.029d*0383_01 devatābhyo namaskṛtya brāhmaṇān svasti vācya ca 05,081.029d*0383_02 prayayau puṇḍarīkākṣaḥ sātyakena sahācyutaḥ 05,081.030a taṃ prayāntam anuprāyāt kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,081.030c bhīmasenārjunau cobhau mādrīputrau ca pāṇḍavau 05,081.031a cekitānaś ca vikrānto dhṛṣṭaketuś ca cedipaḥ 05,081.031c drupadaḥ kāśirājaś ca śikhaṇḍī ca mahārathaḥ 05,081.032a dhṛṣṭadyumnaḥ saputraś ca virāṭaḥ kekayaiḥ saha 05,081.032c saṃsādhanārthaṃ prayayuḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham 05,081.033a tato 'nuvrajya govindaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ 05,081.033c rājñāṃ sakāśe dyutimān uvācedaṃ vacas tadā 05,081.034a yo naiva kāmān na bhayān na lobhān nārthakāraṇāt 05,081.034c anyāyam anuvarteta sthirabuddhir alolupaḥ 05,081.035a dharmajño dhṛtimān prājñaḥ sarvabhūteṣu keśavaḥ 05,081.035c īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ devadevaḥ pratāpavān 05,081.036a taṃ sarvaguṇasaṃpannaṃ śrīvatsakṛtalakṣaṇam 05,081.036c saṃpariṣvajya kaunteyaḥ saṃdeṣṭum upacakrame 05,081.037a yā sā bālyāt prabhṛty asmān paryavardhayatābalā 05,081.037c upavāsatapaḥśīlā sadā svastyayane ratā 05,081.038a devatātithipūjāsu guruśuśrūṣaṇe ratā 05,081.038c vatsalā priyaputrā ca priyāsmākaṃ janārdana 05,081.039a suyodhanabhayād yā no 'trāyatāmitrakarśana 05,081.039c mahato mṛtyusaṃbādhād uttaran naur ivārṇavāt 05,081.040a asmatkṛte ca satataṃ yayā duḥkhāni mādhava 05,081.040c anubhūtāny aduḥkhārhā tāṃ sma pṛccher anāmayam 05,081.041a bhṛśam āśvāsayeś caināṃ putraśokapariplutām 05,081.041c abhivādya svajethāś ca pāṇḍavān parikīrtayan 05,081.042a ūḍhāt prabhṛti duḥkhāni śvaśurāṇām ariṃdama 05,081.042c nikārān atadarhā ca paśyantī duḥkham aśnute 05,081.043a api jātu sa kālaḥ syāt kṛṣṇa duḥkhaviparyayaḥ 05,081.043c yad ahaṃ mātaraṃ kliṣṭāṃ sukhe dadhyām ariṃdama 05,081.044a pravrajanto 'nvadhāvat sā kṛpaṇā putragṛddhinī 05,081.044c rudatīm apahāyainām upagacchāma yad vanam 05,081.045a na nūnaṃ mriyate duḥkhaiḥ sā cej jīvati keśava 05,081.045c tathā putrādhibhir gāḍham ārtā hy ānartasatkṛtā 05,081.046a abhivādyā tu sā kṛṣṇa tvayā madvacanād vibho 05,081.046b*0384_01 saṃkṣāmyātha namaskāryā sarveṣāṃ vacanād api 05,081.046c dhṛtarāṣṭraś ca kauravyo rājānaś ca vayo 'dhikāḥ 05,081.047a bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ caiva mahārājaṃ ca bāhlikam 05,081.047c drauṇiṃ ca somadattaṃ ca sarvāṃś ca bharatān pṛthak 05,081.047d*0385_01 yathāvayo yathāsthānaṃ pūjayasva janārdana 05,081.048a viduraṃ ca mahāprājñaṃ kurūṇāṃ mantradhāriṇam 05,081.048c agādhabuddhiṃ dharmajñaṃ svajethā madhusūdana 05,081.049a ity uktvā keśavaṃ tatra rājamadhye yudhiṣṭhiraḥ 05,081.049c anujñāto nivavṛte kṛṣṇaṃ kṛtvā pradakṣiṇam 05,081.050a vrajann eva tu bībhatsuḥ sakhāyaṃ puruṣarṣabham 05,081.050c abravīt paravīraghnaṃ dāśārham aparājitam 05,081.051a yad asmākaṃ vibho vṛttaṃ purā vai mantraniścaye 05,081.051c ardharājyasya govinda viditaṃ sarvarājasu 05,081.052a tac ced dadyād asaṅgena satkṛtyānavamanya ca 05,081.052b*0386_01 dadāti govinda paraṃ dharmarājñe suyodhanaḥ 05,081.052c priyaṃ me syān mahābāho mucyeran mahato bhayāt 05,081.053a ataś ced anyathā kartā dhārtarāṣṭro 'nupāyavit 05,081.053c antaṃ nūnaṃ kariṣyāmi kṣatriyāṇāṃ janārdana 05,081.054a evam ukte pāṇḍavena paryahṛṣyad vṛkodaraḥ 05,081.054c muhur muhuḥ krodhavaśāt prāvepata ca pāṇḍavaḥ 05,081.055a vepamānaś ca kaunteyaḥ prākrośan mahato ravān 05,081.055c dhanaṃjayavacaḥ śrutvā harṣotsiktamanā bhṛśam 05,081.056a tasya taṃ ninadaṃ śrutvā saṃprāvepanta dhanvinaḥ 05,081.056c vāhanāni ca sarvāṇi śakṛnmūtraṃ prasusruvuḥ 05,081.057a ity uktvā keśavaṃ tatra tathā coktvā viniścayam 05,081.057c anujñāto nivavṛte pariṣvajya janārdanam 05,081.058a teṣu rājasu sarveṣu nivṛtteṣu janārdanaḥ 05,081.058c tūrṇam abhyapatad dhṛṣṭaḥ sainyasugrīvavāhanaḥ 05,081.059a te hayā vāsudevasya dārukeṇa pracoditāḥ 05,081.059c panthānam ācemur iva grasamānā ivāmbaram 05,081.060a athāpaśyan mahābāhur ṛṣīn adhvani keśavaḥ 05,081.060c brāhmyā śriyā dīpyamānān sthitān ubhayataḥ pathi 05,081.061a so 'vatīrya rathāt tūrṇam abhivādya janārdanaḥ 05,081.061c yathāvat tān ṛṣīn sarvān abhyabhāṣata pūjayan 05,081.062a kaccil lokeṣu kuśalaṃ kaccid dharmaḥ svanuṣṭhitaḥ 05,081.062c brāhmaṇānāṃ trayo varṇāḥ kaccit tiṣṭhanti śāsane 05,081.062d*0387_01 pitṛdevātithibhyaś ca kaccit pūjā svanuṣṭhitā 05,081.063a tebhyaḥ prayujya tāṃ pūjāṃ provāca madhusūdanaḥ 05,081.063c bhagavantaḥ kva saṃsiddhāḥ kā vīthī bhavatām iha 05,081.064a kiṃ vā bhagavatāṃ kāryam ahaṃ kiṃ karavāṇi vaḥ 05,081.064c kenārthenopasaṃprāptā bhagavanto mahītalam 05,081.064d*0388_01 evam uktāḥ keśavena munayaḥ saṃśitavratāḥ 05,081.064d*0388_02 nāradapramukhāḥ sarve pratyanandanta keśavam 05,081.064d*0388_03 adhaḥśirāḥ sarpamālī maharṣiḥ satyadevalaḥ 05,081.064d*0388_04 arvāvasuś ca jānuś ca maitreyaḥ śunako balī 05,081.064d*0388_05 bako dālbhyaḥ sthūlaśirāḥ kṛṣṇadvaipāyanas tathā 05,081.064d*0388_06 āyodadhaumyo dhaumyaś ca āṇimāṇḍavyakauśikau 05,081.064d*0388_07 dāmoṣṇīṣas triṣavaṇaḥ parṇādo ghaṭajānukaḥ 05,081.064d*0388_08 mauñjāyano vāyubhakṣaḥ pārāśaryo 'tha śārikaḥ 05,081.064d*0388_09 śīlavān aśanirdhātā śūnyapālo 'kṛtaśramaḥ 05,081.064d*0388_10 śvetaketuś ca katthāmā vaidaś cāpi hiraṇyadaḥ 05,081.065a tam abravīj jāmadagnya upetya madhusūdanam 05,081.065c pariṣvajya ca govindaṃ purā sucarite sakhā 05,081.066a devarṣayaḥ puṇyakṛto brāhmaṇāś ca bahuśrutāḥ 05,081.066c rājarṣayaś ca dāśārha mānayantas tapasvinaḥ 05,081.067a devāsurasya draṣṭāraḥ purāṇasya mahādyute 05,081.067c sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ didṛkṣantaś ca sarvataḥ 05,081.068a sabhāsadaś ca rājānas tvāṃ ca satyaṃ janārdana 05,081.068c etan mahat prekṣaṇīyaṃ draṣṭuṃ gacchāma keśava 05,081.069a dharmārthasahitā vācaḥ śrotum icchāma mādhava 05,081.069c tvayocyamānāḥ kuruṣu rājamadhye paraṃtapa 05,081.069d*0389_01 sabhāyāṃ madhurā vācaḥ śuśrūṣantas tvayeritāḥ 05,081.069d*0389_02 kurūṇāṃ pratipattiṃ ca śrotum icchāma keśava 05,081.070a bhīṣmadroṇādayaś caiva viduraś ca mahāmatiḥ 05,081.070c tvaṃ ca yādavaśārdūla sabhāyāṃ vai sameṣyatha 05,081.071a tava vākyāni divyāni tatra teṣāṃ ca mādhava 05,081.071c śrotum icchāma govinda satyāni ca śubhāni ca 05,081.071d*0390_01 tvatpādasparśasaṃśuddhā bhūmir duṣṭavivarjitā 05,081.071d*0390_02 dharmavṛddhyā śobhamānā prītiṃ cādhāsyatīha naḥ 05,081.072a āpṛṣṭo 'si mahābāho punar drakṣyāmahe vayam 05,081.072c yāhy avighnena vai vīra drakṣyāmas tvāṃ sabhāgatam 05,081.072d*0391_01 āsīnam āsane divye balatejaḥsamāhitam 05,082.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,082.001a prayāntaṃ devakīputraṃ paravīrarujo daśa 05,082.001c mahārathā mahābāhum anvayuḥ śastrapāṇayaḥ 05,082.002a padātīnāṃ sahasraṃ ca sādināṃ ca paraṃtapa 05,082.002c bhojyaṃ ca vipulaṃ rājan preṣyāś ca śataśo 'pare 05,082.003 janamejaya uvāca 05,082.003a kathaṃ prayāto dāśārho mahātmā madhusūdanaḥ 05,082.003c kāni vā vrajatas tasya nimittāni mahaujasaḥ 05,082.004 vaiśaṃpāyana uvāca 05,082.004a tasya prayāṇe yāny āsann adbhutāni mahātmanaḥ 05,082.004c tāni me śṛṇu divyāni daivāny autpātikāni ca 05,082.005a anabhre 'śaninirghoṣaḥ savidyutsamajāyata 05,082.005c anvag eva ca parjanyaḥ prāvarṣad vighane bhṛśam 05,082.006a pratyag ūhur mahānadyaḥ prāṅmukhāḥ sindhusattamāḥ 05,082.006c viparītā diśaḥ sarvā na prājñāyata kiṃ cana 05,082.007a prājvalann agnayo rājan pṛthivī samakampata 05,082.007c udapānāś ca kumbhāś ca prāsiñcañ śataśo jalam 05,082.008a tamaḥsaṃvṛtam apy āsīt sarvaṃ jagad idaṃ tadā 05,082.008c na diśo nādiśo rājan prajñāyante sma reṇunā 05,082.009a prādurāsīn mahāñ śabdaḥ khe śarīraṃ na dṛśyate 05,082.009c sarveṣu rājan deśeṣu tad adbhutam ivābhavat 05,082.010a prāmathnād dhāstinapuraṃ vāto dakṣiṇapaścimaḥ 05,082.010c ārujan gaṇaśo vṛkṣān paruṣo bhīmanisvanaḥ 05,082.011a yatra yatra tu vārṣṇeyo vartate pathi bhārata 05,082.011c tatra tatra sukho vāyuḥ sarvaṃ cāsīt pradakṣiṇam 05,082.012a vavarṣa puṣpavarṣaṃ ca kamalāni ca bhūriśaḥ 05,082.012c samaś ca panthā nirduḥkho vyapetakuśakaṇṭakaḥ 05,082.013a sa gacchan brāhmaṇai rājaṃs tatra tatra mahābhujaḥ 05,082.013c arcyate madhuparkaiś ca sumanobhir vasupradaḥ 05,082.014a taṃ kiranti mahātmānaṃ vanyaiḥ puṣpaiḥ sugandhibhiḥ 05,082.014c striyaḥ pathi samāgamya sarvabhūtahite ratam 05,082.015a sa śālibhavanaṃ ramyaṃ sarvasasyasamācitam 05,082.015c sukhaṃ paramadharmiṣṭham atyagād bharatarṣabha 05,082.016a paśyan bahupaśūn grāmān ramyān hṛdayatoṣaṇān 05,082.016c purāṇi ca vyatikrāman rāṣṭrāṇi vividhāni ca 05,082.017a nityahṛṣṭāḥ sumanaso bhāratair abhirakṣitāḥ 05,082.017c nodvignāḥ paracakrāṇām anayānām akovidāḥ 05,082.018a upaplavyād athāyāntaṃ janāḥ puranivāsinaḥ 05,082.018c pathy atiṣṭhanta sahitā viṣvaksenadidṛkṣayā 05,082.019a te tu sarve sunāmānam agnim iddham iva prabhum 05,082.019c arcayām āsur arcyaṃ taṃ deśātithim upasthitam 05,082.020a vṛkasthalaṃ samāsādya keśavaḥ paravīrahā 05,082.020c prakīrṇaraśmāv āditye vimale lohitāyati 05,082.021a avatīrya rathāt tūrṇaṃ kṛtvā śaucaṃ yathāvidhi 05,082.021c rathamocanam ādiśya saṃdhyām upaviveśa ha 05,082.022a dāruko 'pi hayān muktvā paricarya ca śāstrataḥ 05,082.022c mumoca sarvaṃ varmāṇi muktvā cainān avāsṛjat 05,082.023a abhyatītya tu tat sarvam uvāca madhusūdanaḥ 05,082.023c yudhiṣṭhirasya kāryārtham iha vatsyāmahe kṣapām 05,082.024a tasya tan matam ājñāya cakrur āvasathaṃ narāḥ 05,082.024c kṣaṇena cānnapānāni guṇavanti samārjayan 05,082.025a tasmin grāme pradhānās tu ya āsan brāhmaṇā nṛpa 05,082.025c āryāḥ kulīnā hrīmanto brāhmīṃ vṛttim anuṣṭhitāḥ 05,082.026a te 'bhigamya mahātmānaṃ hṛṣīkeśam ariṃdamam 05,082.026c pūjāṃ cakrur yathānyāyam āśīrmaṅgalasaṃyutām 05,082.027a te pūjayitvā dāśārhaṃ sarvalokeṣu pūjitam 05,082.027c nyavedayanta veśmāni ratnavanti mahātmane 05,082.028a tān prabhuḥ kṛtam ity uktvā satkṛtya ca yathārhataḥ 05,082.028c abhyetya teṣāṃ veśmāni punar āyāt sahaiva taiḥ 05,082.029a sumṛṣṭaṃ bhojayitvā ca brāhmaṇāṃs tatra keśavaḥ 05,082.029c bhuktvā ca saha taiḥ sarvair avasat tāṃ kṣapāṃ sukham 05,083.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,083.001a tathā dūtaiḥ samājñāya āyāntaṃ madhusūdanam 05,083.001c dhṛtarāṣṭro 'bravīd bhīṣmam arcayitvā mahābhujam 05,083.002a droṇaṃ ca saṃjayaṃ caiva viduraṃ ca mahāmatim 05,083.002c duryodhanaṃ ca sāmātyaṃ hṛṣṭaromābravīd idam 05,083.003a adbhutaṃ mahad āścaryaṃ śrūyate kurunandana 05,083.003c striyo bālāś ca vṛddhāś ca kathayanti gṛhe gṛhe 05,083.004a satkṛtyācakṣate cānye tathaivānye samāgatāḥ 05,083.004c pṛthagvādāś ca vartante catvareṣu sabhāsu ca 05,083.005a upayāsyati dāśārhaḥ pāṇḍavārthe parākramī 05,083.005c sa no mānyaś ca pūjyaś ca sarvathā madhusūdanaḥ 05,083.006a tasmin hi yātrā lokasya bhūtānām īśvaro hi saḥ 05,083.006c tasmin dhṛtiś ca vīryaṃ ca prajñā caujaś ca mādhave 05,083.007a sa mānyatāṃ naraśreṣṭhaḥ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ 05,083.007c pūjito hi sukhāya syād asukhaḥ syād apūjitaḥ 05,083.008a sa cet tuṣyati dāśārha upacārair ariṃdamaḥ 05,083.008c kṛtsnān sarvān abhiprāyān prāpsyāmaḥ sarvarājasu 05,083.009a tasya pūjārtham adyaiva saṃvidhatsva paraṃtapa 05,083.009c sabhāḥ pathi vidhīyantāṃ sarvakāmasamāhitāḥ 05,083.010a yathā prītir mahābāho tvayi jāyeta tasya vai 05,083.010c tathā kuruṣva gāndhāre kathaṃ vā bhīṣma manyase 05,083.011a tato bhīṣmādayaḥ sarve dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam 05,083.011c ūcuḥ paramam ity evaṃ pūjayanto 'sya tad vacaḥ 05,083.012a teṣām anumataṃ jñātvā rājā duryodhanas tadā 05,083.012c sabhāvāstūni ramyāṇi pradeṣṭum upacakrame 05,083.013a tato deśeṣu deśeṣu ramaṇīyeṣu bhāgaśaḥ 05,083.013c sarvaratnasamākīrṇāḥ sabhāś cakrur anekaśaḥ 05,083.014a āsanāni vicitrāṇi yuktāni vividhair guṇaiḥ 05,083.014c striyo gandhān alaṃkārān sūkṣmāṇi vasanāni ca 05,083.015a guṇavanty annapānāni bhojyāni vividhāni ca 05,083.015c mālyāni ca sugandhīni tāni rājā dadau tataḥ 05,083.016a viśeṣataś ca vāsārthaṃ sabhāṃ grāme vṛkasthale 05,083.016c vidadhe kauravo rājā bahuratnāṃ manoramām 05,083.017a etad vidhāya vai sarvaṃ devārham atimānuṣam 05,083.017c ācakhyau dhṛtarāṣṭrāya rājā duryodhanas tadā 05,083.018a tāḥ sabhāḥ keśavaḥ sarvā ratnāni vividhāni ca 05,083.018c asamīkṣyaiva dāśārha upāyāt kurusadma tat 05,084.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,084.001a upaplavyād iha kṣattar upayāto janārdanaḥ 05,084.001c vṛkasthale nivasati sa ca prātar iheṣyati 05,084.002a āhukānām adhipatiḥ purogaḥ sarvasātvatām 05,084.002c mahāmanā mahāvīryo mahāmātro janārdanaḥ 05,084.003a sphītasya vṛṣṇivaṃśasya bhartā goptā ca mādhavaḥ 05,084.003c trayāṇām api lokānāṃ bhagavān prapitāmahaḥ 05,084.004a vṛṣṇyandhakāḥ sumanaso yasya prajñām upāsate 05,084.004c ādityā vasavo rudrā yathā buddhiṃ bṛhaspateḥ 05,084.005a tasmai pūjāṃ prayokṣyāmi dāśārhāya mahātmane 05,084.005c pratyakṣaṃ tava dharmajña tan me kathayataḥ śṛṇu 05,084.006a ekavarṇaiḥ sukṛṣṇāṅgair bāhlijātair hayottamaiḥ 05,084.006c caturyuktān rathāṃs tasmai raukmān dāsyāmi ṣoḍaśa 05,084.007a nityaprabhinnān mātaṅgān īṣādantān prahāriṇaḥ 05,084.007c aṣṭānucaram ekaikam aṣṭau dāsyāmi keśave 05,084.008a dāsīnām aprajātānāṃ śubhānāṃ rukmavarcasām 05,084.008c śatam asmai pradāsyāmi dāsānām api tāvataḥ 05,084.009a āvikaṃ bahu susparśaṃ pārvatīyair upāhṛtam 05,084.009c tad apy asmai pradāsyāmi sahasrāṇi daśāṣṭa ca 05,084.010a ajinānāṃ sahasrāṇi cīnadeśodbhavāni ca 05,084.010c tāny apy asmai pradāsyāmi yāvad arhati keśavaḥ 05,084.011a divā rātrau ca bhāty eṣa sutejā vimalo maṇiḥ 05,084.011c tam apy asmai pradāsyāmi tam apy arhati keśavaḥ 05,084.012a ekenāpi pataty ahnā yojanāni caturdaśa 05,084.012c yānam aśvatarīyuktaṃ dāsye tasmai tad apy aham 05,084.013a yāvanti vāhanāny asya yāvantaḥ puruṣāś ca te 05,084.013c tato 'ṣṭaguṇam apy asmai bhojyaṃ dāsyāmy ahaṃ sadā 05,084.014a mama putrāś ca pautrāś ca sarve duryodhanād ṛte 05,084.014c pratyudyāsyanti dāśārhaṃ rathair mṛṣṭair alaṃkṛtāḥ 05,084.015a svalaṃkṛtāś ca kalyāṇyaḥ pādair eva sahasraśaḥ 05,084.015c vāramukhyā mahābhāgaṃ pratyudyāsyanti keśavam 05,084.016a nagarād api yāḥ kāś cid gamiṣyanti janārdanam 05,084.016c draṣṭuṃ kanyāś ca kalyāṇyas tāś ca yāsyanty anāvṛtāḥ 05,084.017a sastrīpuruṣabālaṃ hi nagaraṃ madhusūdanam 05,084.017c udīkṣate mahātmānaṃ bhānumantam iva prajāḥ 05,084.018a mahādhvajapatākāś ca kriyantāṃ sarvatodiśam 05,084.018c jalāvasikto virajāḥ panthās tasyeti cānvaśāt 05,084.019a duḥśāsanasya ca gṛhaṃ duryodhanagṛhād varam 05,084.019c tad asya kriyatāṃ kṣipraṃ susaṃmṛṣṭam alaṃkṛtam 05,084.020a etad dhi rucirākāraiḥ prāsādair upaśobhitam 05,084.020c śivaṃ ca ramaṇīyaṃ ca sarvartu sumahādhanam 05,084.021a sarvam asmin gṛhe ratnaṃ mama duryodhanasya ca 05,084.021c yad yad arhet sa vārṣṇeyas tat tad deyam asaṃśayam 05,085.001 vidura uvāca 05,085.001a rājan bahumataś cāsi trailokyasyāpi sattamaḥ 05,085.001c saṃbhāvitaś ca lokasya saṃmataś cāsi bhārata 05,085.002a yat tvam evaṃgate brūyāḥ paścime vayasi sthitaḥ 05,085.002c śāstrād vā supratarkād vā susthiraḥ sthaviro hy asi 05,085.003a lekhāśmanīva bhāḥ sūrye mahormir iva sāgare 05,085.003c dharmas tvayi mahān rājann iti vyavasitāḥ prajāḥ 05,085.004a sadaiva bhāvito loko guṇaughais tava pārthiva 05,085.004c guṇānāṃ rakṣaṇe nityaṃ prayatasva sabāndhavaḥ 05,085.005a ārjavaṃ pratipadyasva mā bālyād bahudhā naśīḥ 05,085.005c rājyaṃ putrāṃś ca pautrāṃś ca suhṛdaś cāpi supriyān 05,085.006a yat tvaṃ ditsasi kṛṣṇāya rājann atithaye bahu 05,085.006c etad anyac ca dāśārhaḥ pṛthivīm api cārhati 05,085.007a na tu tvaṃ dharmam uddiśya tasya vā priyakāraṇāt 05,085.007c etad icchasi kṛṣṇāya satyenātmānam ālabhe 05,085.008a māyaiṣātattvam evaitac chadmaitad bhūridakṣiṇa 05,085.008c jānāmi te mataṃ rājan gūḍhaṃ bāhyena karmaṇā 05,085.009a pañca pañcaiva lipsanti grāmakān pāṇḍavā nṛpa 05,085.009c na ca ditsasi tebhyas tāṃs tac chamaṃ kaḥ kariṣyati 05,085.010a arthena tu mahābāhuṃ vārṣṇeyaṃ tvaṃ jihīrṣasi 05,085.010c anenaivābhyupāyena pāṇḍavebhyo bibhitsasi 05,085.011a na ca vittena śakyo 'sau nodyamena na garhayā 05,085.011c anyo dhanaṃjayāt kartum etat tattvaṃ bravīmi te 05,085.012a veda kṛṣṇasya māhātmyaṃ vedāsya dṛḍhabhaktitām 05,085.012c atyājyam asya jānāmi prāṇais tulyaṃ dhanaṃjayam 05,085.013a anyat kumbhād apāṃ pūrṇād anyat pādāvasecanāt 05,085.013c anyat kuśalasaṃpraśnān naiṣiṣyati janārdanaḥ 05,085.014a yat tv asya priyam ātithyaṃ mānārhasya mahātmanaḥ 05,085.014c tad asmai kriyatāṃ rājan mānārho hi janārdanaḥ 05,085.015a āśaṃsamānaḥ kalyāṇaṃ kurūn abhyeti keśavaḥ 05,085.015c yenaiva rājann arthena tad evāsmā upākuru 05,085.016a śamam icchati dāśārhas tava duryodhanasya ca 05,085.016c pāṇḍavānāṃ ca rājendra tad asya vacanaṃ kuru 05,085.017a pitāsi rājan putrās te vṛddhas tvaṃ śiśavaḥ pare 05,085.017c vartasva pitṛvat teṣu vartante te hi putravat 05,085.017d*0392_01 nirvairān matsyapāñcālān pāṇḍavān kurubhiḥ saha 05,085.017d*0392_02 kṛtvā sukhaṃ yathādharmaṃ kīrtiṃ ca samavāpnuhi 05,086.001 duryodhana uvāca 05,086.001a yad āha viduraḥ kṛṣṇe sarvaṃ tat satyam ucyate 05,086.001c anurakto hy asaṃhāryaḥ pārthān prati janārdanaḥ 05,086.002a yat tu satkārasaṃyuktaṃ deyaṃ vasu janārdane 05,086.002c anekarūpaṃ rājendra na tad deyaṃ kadā cana 05,086.003a deśaḥ kālas tathāyukto na hi nārhati keśavaḥ 05,086.003c maṃsyaty adhokṣajo rājan bhayād arcati mām iti 05,086.004a avamānaś ca yatra syāt kṣatriyasya viśāṃ pate 05,086.004c na tat kuryād budhaḥ kāryam iti me niścitā matiḥ 05,086.005a sa hi pūjyatamo devaḥ kṛṣṇaḥ kamalalocanaḥ 05,086.005c trayāṇām api lokānāṃ viditaṃ mama sarvathā 05,086.006a na tu tasmin pradeyaṃ syāt tathā kāryagatiḥ prabho 05,086.006c vigrahaḥ samupārabdho na hi śāmyaty avigrahāt 05,086.007 vaiśaṃpāyana uvāca 05,086.007a tasya tad vacanaṃ śrutvā bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ 05,086.007c vaicitravīryaṃ rājānam idaṃ vacanam abravīt 05,086.008a satkṛto 'satkṛto vāpi na krudhyeta janārdanaḥ 05,086.008c nālam anyam avajñātum avajñāto 'pi keśavaḥ 05,086.009a yat tu kāryaṃ mahābāho manasā kāryatāṃ gatam 05,086.009c sarvopāyair na tac chakyaṃ kena cit kartum anyathā 05,086.010a sa yad brūyān mahābāhus tat kāryam aviśaṅkayā 05,086.010c vāsudevena tīrthena kṣipraṃ saṃśāmya pāṇḍavaiḥ 05,086.011a dharmyam arthyaṃ sa dharmātmā dhruvaṃ vaktā janārdanaḥ 05,086.011c tasmin vācyāḥ priyā vāco bhavatā bāndhavaiḥ saha 05,086.012 duryodhana uvāca 05,086.012a na paryāyo 'sti yad rājañ śriyaṃ niṣkevalām aham 05,086.012c taiḥ sahemām upāśnīyāṃ jīvañ jīvaiḥ pitāmaha 05,086.013a idaṃ tu sumahat kāryaṃ śṛṇu me yat samarthitam 05,086.013b*0393_01 na bhedasyāntaraṃ dātuṃ prayāṇāyāsya vā punaḥ 05,086.013c parāyaṇaṃ pāṇḍavānāṃ niyaṃsyāmi janārdanam 05,086.014a tasmin baddhe bhaviṣyanti vṛṣṇayaḥ pṛthivī tathā 05,086.014c pāṇḍavāś ca vidheyā me sa ca prātar iheṣyati 05,086.015a atropāyaṃ yathā samyaṅ na budhyeta janārdanaḥ 05,086.015c na cāpāyo bhavet kaś cit tad bhavān prabravītu me 05,086.016 vaiśaṃpāyana uvāca 05,086.016a tasya tad vacanaṃ śrutvā ghoraṃ kṛṣṇābhisaṃhitam 05,086.016c dhṛtarāṣṭraḥ sahāmātyo vyathito vimanābhavat 05,086.017a tato duryodhanam idaṃ dhṛtarāṣṭro 'bravīd vacaḥ 05,086.017c maivaṃ vocaḥ prajāpāla naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ 05,086.018a dūtaś ca hi hṛṣīkeśaḥ saṃbandhī ca priyaś ca naḥ 05,086.018c apāpaḥ kauraveyeṣu kathaṃ bandhanam arhati 05,086.019 bhīṣma uvāca 05,086.019a parīto dhṛtarāṣṭrāyaṃ tava putraḥ sumandadhīḥ 05,086.019c vṛṇoty anarthaṃ na tv arthaṃ yācyamānaḥ suhṛdgaṇaiḥ 05,086.020a imam utpathi vartantaṃ pāpaṃ pāpānubandhinam 05,086.020c vākyāni suhṛdāṃ hitvā tvam apy asyānuvartase 05,086.021a kṛṣṇam akliṣṭakarmāṇam āsādyāyaṃ sudurmatiḥ 05,086.021c tava putraḥ sahāmātyaḥ kṣaṇena na bhaviṣyati 05,086.022a pāpasyāsya nṛśaṃsasya tyaktadharmasya durmateḥ 05,086.022c notsahe 'narthasaṃyuktāṃ vācaṃ śrotuṃ kathaṃ cana 05,086.023 vaiśaṃpāyana uvāca 05,086.023a ity uktvā bharataśreṣṭho vṛddhaḥ paramamanyumān 05,086.023c utthāya tasmāt prātiṣṭhad bhīṣmaḥ satyaparākramaḥ 05,087.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,087.001a prātar utthāya kṛṣṇas tu kṛtavān sarvam āhnikam 05,087.001c brāhmaṇair abhyanujñātaḥ prayayau nagaraṃ prati 05,087.002a taṃ prayāntaṃ mahābāhum anujñāpya tato nṛpa 05,087.002c paryavartanta te sarve vṛkasthalanivāsinaḥ 05,087.002d*0394_01 prayayau puṇḍarīkākṣaḥ kurūṇāṃ sadanaṃ prati 05,087.002d*0394_02 ācakramuś ca panthānaṃ grasamānā ivāmbaram 05,087.002d*0394_03 dārukeṇa pracoditā hayās tasya mahātmanaḥ 05,087.002d*0394_04 annāni śayyā vāsāṃsi tathā ratnāni sarvaśaḥ 05,087.002d*0394_05 duryodhanena kṛṣṇārthaṃ pathi saṃvihitaṃ bahu 05,087.002d*0394_06 tāḥ sabhāḥ puṇḍarīkākṣo ratnāni ca mahāyaśāḥ 05,087.002d*0394_07 nābhyanandan mahābāhur upāyāt kurusaṃsadam 05,087.003a dhārtarāṣṭrās tam āyāntaṃ pratyujjagmuḥ svalaṃkṛtāḥ 05,087.003c duryodhanam ṛte sarve bhīṣmadroṇakṛpādayaḥ 05,087.004a paurāś ca bahulā rājan hṛṣīkeśaṃ didṛkṣavaḥ 05,087.004c yānair bahuvidhair anye padbhir eva tathāpare 05,087.005a sa vai pathi samāgamya bhīṣmeṇākliṣṭakarmaṇā 05,087.005c droṇena dhārtarāṣṭraiś ca tair vṛto nagaraṃ yayau 05,087.006a kṛṣṇasaṃmānanārthaṃ ca nagaraṃ samalaṃkṛtam 05,087.006c babhūvū rājamārgāś ca bahuratnasamācitāḥ 05,087.007a na sma kaś cid gṛhe rājaṃs tad āsīd bharatarṣabha 05,087.007c na strī na vṛddho na śiśur vāsudevadidṛkṣayā 05,087.008a rājamārge narā na sma saṃbhavanty avaniṃ gatāḥ 05,087.008c tathā hi sumahad rājan hṛṣīkeśapraveśane 05,087.009a āvṛtāni varastrībhir gṛhāṇi sumahānty api 05,087.009c pracalantīva bhāreṇa dṛśyante sma mahītale 05,087.010a tathā ca gatimantas te vāsudevasya vājinaḥ 05,087.010c pranaṣṭagatayo 'bhūvan rājamārge narair vṛte 05,087.011a sa gṛhaṃ dhṛtarāṣṭrasya prāviśac chatrukarśanaḥ 05,087.011c pāṇḍuraṃ puṇḍarīkākṣaḥ prāsādair upaśobhitam 05,087.012a tisraḥ kakṣyā vyatikramya keśavo rājaveśmanaḥ 05,087.012c vaicitravīryaṃ rājānam abhyagacchad ariṃdamaḥ 05,087.013a abhyāgacchati dāśārhe prajñācakṣur nareśvaraḥ 05,087.013c sahaiva droṇabhīṣmābhyām udatiṣṭhan mahāyaśāḥ 05,087.014a kṛpaś ca somadattaś ca mahārājaś ca bāhlikaḥ 05,087.014c āsanebhyo 'calan sarve pūjayanto janārdanam 05,087.015a tato rājānam āsādya dhṛtarāṣṭraṃ yaśasvinam 05,087.015c sa bhīṣmaṃ pūjayām āsa vārṣṇeyo vāgbhir añjasā 05,087.015d*0395_01 te svadharmān akurvanta saṃpūjya madhusūdanam 05,087.016a teṣu dharmānupūrvīṃ tāṃ prayujya madhusūdanaḥ 05,087.016c yathāvayaḥ samīyāya rājabhis tatra mādhavaḥ 05,087.017a atha droṇaṃ saputraṃ sa bāhlīkaṃ ca yaśasvinam 05,087.017c kṛpaṃ ca somadattaṃ ca samīyāya janārdanaḥ 05,087.018a tatrāsīd ūrjitaṃ mṛṣṭaṃ kāñcanaṃ mahad āsanam 05,087.018c śāsanād dhṛtarāṣṭrasya tatropāviśad acyutaḥ 05,087.019a atha gāṃ madhuparkaṃ cāpy udakaṃ ca janārdane 05,087.019c upajahrur yathānyāyaṃ dhṛtarāṣṭrapurohitāḥ 05,087.020a kṛtātithyas tu govindaḥ sarvān parihasan kurūn 05,087.020c āste saṃbandhakaṃ kurvan kurubhiḥ parivāritaḥ 05,087.021a so 'rcito dhṛtarāṣṭreṇa pūjitaś ca mahāyaśāḥ 05,087.021c rājānaṃ samanujñāpya nirākrāmad ariṃdamaḥ 05,087.022a taiḥ sametya yathānyāyaṃ kurubhiḥ kurusaṃsadi 05,087.022c vidurāvasathaṃ ramyam upātiṣṭhata mādhavaḥ 05,087.023a viduraḥ sarvakalyāṇair abhigamya janārdanam 05,087.023c arcayām āsa dāśārhaṃ sarvakāmair upasthitam 05,087.023d*0396_01 yā prītiḥ puṇḍarīkākṣa tavāgamanakāraṇāt 05,087.024a kṛtātithyaṃ tu govindaṃ viduraḥ sarvadharmavit 05,087.024c kuśalaṃ pāṇḍuputrāṇām apṛcchan madhusūdanam 05,087.025a prīyamāṇasya suhṛdo viduṣo buddhisattamaḥ 05,087.025c dharmanityasya ca tadā gatadoṣasya dhīmataḥ 05,087.026a tasya sarvaṃ savistāraṃ pāṇḍavānāṃ viceṣṭitam 05,087.026c kṣattur ācaṣṭa dāśārhaḥ sarvapratyakṣadarśivān 05,088.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,088.001a athopagamya viduram aparāhṇe janārdanaḥ 05,088.001c pitṛṣvasāraṃ govindaḥ so 'bhyagacchad ariṃdamaḥ 05,088.002a sā dṛṣṭvā kṛṣṇam āyāntaṃ prasannādityavarcasam 05,088.002c kaṇṭhe gṛhītvā prākrośat pṛthā pārthān anusmaran 05,088.003a teṣāṃ sattvavatāṃ madhye govindaṃ sahacāriṇam 05,088.003c cirasya dṛṣṭvā vārṣṇeyaṃ bāṣpam āhārayat pṛthā 05,088.004a sābravīt kṛṣṇam āsīnaṃ kṛtātithyaṃ yudhāṃ patim 05,088.004c bāṣpagadgadapūrṇena mukhena pariśuṣyatā 05,088.005a ye te bālyāt prabhṛtyeva guruśuśrūṣaṇe ratāḥ 05,088.005c parasparasya suhṛdaḥ saṃmatāḥ samacetasaḥ 05,088.006a nikṛtyā bhraṃśitā rājyāj janārhā nirjanaṃ gatāḥ 05,088.006c vinītakrodhaharṣāś ca brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ 05,088.007a tyaktvā priyasukhe pārthā rudantīm apahāya mām 05,088.007c ahārṣuś ca vanaṃ yāntaḥ samūlaṃ hṛdayaṃ mama 05,088.008a atadarhā mahātmānaḥ kathaṃ keśava pāṇḍavāḥ 05,088.008c ūṣur mahāvane tāta siṃhavyāghragajākule 05,088.009a bālā vihīnāḥ pitrā te mayā satatalālitāḥ 05,088.009c apaśyantaḥ svapitarau katham ūṣur mahāvane 05,088.010a śaṅkhadundubhinirghoṣair mṛdaṅgair vaiṇavair api 05,088.010c pāṇḍavāḥ samabodhyanta bālyāt prabhṛti keśava 05,088.011a ye sma vāraṇaśabdena hayānāṃ heṣitena ca 05,088.011c rathanemininādaiś ca vyabodhyanta sadā gṛhe 05,088.012a śaṅkhabherīninādena veṇuvīṇānunādinā 05,088.012c puṇyāhaghoṣamiśreṇa pūjyamānā dvijātibhiḥ 05,088.013a vastrai ratnair alaṃkāraiḥ pūjayanto dvijanmanaḥ 05,088.013c gīrbhir maṅgalayuktābhir brāhmaṇānāṃ mahātmanām 05,088.014a arcitair arcanārhaiś ca stuvadbhir abhinanditāḥ 05,088.014c prāsādāgreṣv abodhyanta rāṅkavājinaśāyinaḥ 05,088.015a te nūnaṃ ninadaṃ śrutvā śvāpadānāṃ mahāvane 05,088.015c na smopayānti nidrāṃ vai atadarhā janārdana 05,088.016a bherīmṛdaṅganinadaiḥ śaṅkhavaiṇavanisvanaiḥ 05,088.016c strīṇāṃ gītaninādaiś ca madhurair madhusūdana 05,088.017a bandimāgadhasūtaiś ca stuvadbhir bodhitāḥ katham 05,088.017c mahāvane vyabodhyanta śvāpadānāṃ rutena te 05,088.018a hrīmān satyadhṛtir dānto bhūtānām anukampitā 05,088.018c kāmadveṣau vaśe kṛtvā satāṃ vartmānuvartate 05,088.019a ambarīṣasya māndhātur yayāter nahuṣasya ca 05,088.019c bharatasya dilīpasya śiber auśīnarasya ca 05,088.020a rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ dhuraṃ dhatte durudvahām 05,088.020c śīlavṛttopasaṃpanno dharmajñaḥ satyasaṃgaraḥ 05,088.021a rājā sarvaguṇopetas trailokyasyāpi yo bhavet 05,088.021c ajātaśatrur dharmātmā śuddhajāmbūnadaprabhaḥ 05,088.022a śreṣṭhaḥ kuruṣu sarveṣu dharmataḥ śrutavṛttataḥ 05,088.022c priyadarśano dīrghabhujaḥ kathaṃ kṛṣṇa yudhiṣṭhiraḥ 05,088.023a yaḥ sa nāgāyutaprāṇo vātaraṃhā vṛkodaraḥ 05,088.023c amarṣī pāṇḍavo nityaṃ priyo bhrātuḥ priyaṃkaraḥ 05,088.024a kīcakasya ca sajñāter yo hantā madhusūdana 05,088.024c śūraḥ krodhavaśānāṃ ca hiḍimbasya bakasya ca 05,088.025a parākrame śakrasamo vāyuvegasamo jave 05,088.025c maheśvarasamaḥ krodhe bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ 05,088.026a krodhaṃ balam amarṣaṃ ca yo nidhāya paraṃtapaḥ 05,088.026c jitātmā pāṇḍavo 'marṣī bhrātus tiṣṭhati śāsane 05,088.027a tejorāśiṃ mahātmānaṃ balaugham amitaujasam 05,088.027c bhīmaṃ pradarśanenāpi bhīmasenaṃ janārdana 05,088.027e taṃ mamācakṣva vārṣṇeya katham adya vṛkodaraḥ 05,088.028a āste parighabāhuḥ sa madhyamaḥ pāṇḍavo 'cyuta 05,088.028c arjunenārjuno yaḥ sa kṛṣṇa bāhusahasriṇā 05,088.028e dvibāhuḥ spardhate nityam atītenāpi keśava 05,088.029a kṣipaty ekena vegena pañca bāṇaśatāni yaḥ 05,088.029c iṣvastre sadṛśo rājñaḥ kārtavīryasya pāṇḍavaḥ 05,088.030a tejasādityasadṛśo maharṣipratimo dame 05,088.030c kṣamayā pṛthivītulyo mahendrasamavikramaḥ 05,088.031a ādhirājyaṃ mahad dīptaṃ prathitaṃ madhusūdana 05,088.031c āhṛtaṃ yena vīryeṇa kurūṇāṃ sarvarājasu 05,088.032a yasya bāhubalaṃ ghoraṃ kauravāḥ paryupāsate 05,088.032c sa sarvarathināṃ śreṣṭhaḥ pāṇḍavaḥ satyavikramaḥ 05,088.032d*0397_01 yaṃ gatvābhimukhaḥ saṃkhye na jīvan kaś cid āvrajet 05,088.032d*0397_02 yo jetā sarvabhūtānām ajeyo jiṣṇur acyuta 05,088.033a yo 'pāśrayaḥ pāṇḍavānāṃ devānām iva vāsavaḥ 05,088.033c sa te bhrātā sakhā caiva katham adya dhanaṃjayaḥ 05,088.034a dayāvān sarvabhūteṣu hrīniṣedho mahāstravit 05,088.034c mṛduś ca sukumāraś ca dhārmikaś ca priyaś ca me 05,088.035a sahadevo maheṣvāsaḥ śūraḥ samitiśobhanaḥ 05,088.035c bhrātṝṇāṃ kṛṣṇa śuśrūṣur dharmārthakuśalo yuvā 05,088.036a sadaiva sahadevasya bhrātaro madhusūdana 05,088.036c vṛttaṃ kalyāṇavṛttasya pūjayanti mahātmanaḥ 05,088.037a jyeṣṭhāpacāyinaṃ vīraṃ sahadevaṃ yudhāṃ patim 05,088.037c śuśrūṣuṃ mama vārṣṇeya mādrīputraṃ pracakṣva me 05,088.038a sukumāro yuvā śūro darśanīyaś ca pāṇḍavaḥ 05,088.038c bhrātṝṇāṃ kṛṣṇa sarveṣāṃ priyaḥ prāṇo bahiścaraḥ 05,088.039a citrayodhī ca nakulo maheṣvāso mahābalaḥ 05,088.039c kaccit sa kuśalī kṛṣṇa vatso mama sukhaidhitaḥ 05,088.040a sukhocitam aduḥkhārhaṃ sukumāraṃ mahāratham 05,088.040c api jātu mahābāho paśyeyaṃ nakulaṃ punaḥ 05,088.041a pakṣmasaṃpātaje kāle nakulena vinākṛtā 05,088.041c na labhāmi sukhaṃ vīra sādya jīvāmi paśya mām 05,088.042a sarvaiḥ putraiḥ priyatamā draupadī me janārdana 05,088.042c kulīnā śīlasaṃpannā sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ 05,088.042d*0398_01 putrī drupadarājasya vikhyātā satyavādinī 05,088.043a putralokāt patilokān vṛṇvānā satyavādinī 05,088.043c priyān putrān parityajya pāṇḍavān anvapadyata 05,088.044a mahābhijanasaṃpannā sarvakāmaiḥ supūjitā 05,088.044c īśvarī sarvakalyāṇī draupadī katham acyuta 05,088.045a patibhiḥ pañcabhiḥ śūrair agnikalpaiḥ prahāribhiḥ 05,088.045c upapannā maheṣvāsair draupadī duḥkhabhāginī 05,088.046a caturdaśam imaṃ varṣaṃ yan nāpaśyam ariṃdama 05,088.046c putrādhibhiḥ paridyūnāṃ draupadīṃ satyavādinīm 05,088.047a na nūnaṃ karmabhiḥ puṇyair aśnute puruṣaḥ sukham 05,088.047c draupadī cet tathāvṛttā nāśnute sukham avyayam 05,088.048a na priyo mama kṛṣṇāya bībhatsur na yudhiṣṭhiraḥ 05,088.048c bhīmaseno yamau vāpi yad apaśyaṃ sabhāgatām 05,088.049a na me duḥkhataraṃ kiṃ cid bhūtapūrvaṃ tato 'dhikam 05,088.049c yad draupadīṃ nivātasthāṃ śvaśurāṇāṃ samīpagām 05,088.050a ānāyitām anāryeṇa krodhalobhānuvartinā 05,088.050c sarve praikṣanta kurava ekavastrāṃ sabhāgatām 05,088.051a tatraiva dhṛtarāṣṭraś ca mahārājaś ca bāhlikaḥ 05,088.051c kṛpaś ca somadattaś ca nirviṇṇāḥ kuravas tathā 05,088.052a tasyāṃ saṃsadi sarvasyāṃ kṣattāraṃ pūjayāmy aham 05,088.052c vṛttena hi bhavaty āryo na dhanena na vidyayā 05,088.053a tasya kṛṣṇa mahābuddher gambhīrasya mahātmanaḥ 05,088.053c kṣattuḥ śīlam alaṃkāro lokān viṣṭabhya tiṣṭhati 05,088.054a sā śokārtā ca hṛṣṭā ca dṛṣṭvā govindam āgatam 05,088.054c nānāvidhāni duḥkhāni sarvāṇy evānvakīrtayat 05,088.054d*0399_01 janmaprabhṛti saṃprāptaṃ duḥkhaṃ nānāvidhaṃ bahu 05,088.054d*0399_02 aśrupūrṇamukhī khinnā sarvaṃ caivānvacintayat 05,088.055a pūrvair ācaritaṃ yat tat kurājabhir ariṃdama 05,088.055c akṣadyūtaṃ mṛgavadhaḥ kaccid eṣāṃ sukhāvaham 05,088.055d*0400_01 tan naḥ kleśatamaṃ me syāt putraiḥ saha paraṃtapa 05,088.056a tan māṃ dahati yat kṛṣṇā sabhāyāṃ kurusaṃnidhau 05,088.056c dhārtarāṣṭraiḥ parikliṣṭā yathā nakuśalaṃ tathā 05,088.057a nirvāsanaṃ ca nagarāt pravrajyā ca paraṃtapa 05,088.057c nānāvidhānāṃ duḥkhānām āvāso 'smi janārdana 05,088.057e ajñātacaryā bālānām avarodhaś ca keśava 05,088.058a na sma kleśatamaṃ me syāt putraiḥ saha paraṃtapa 05,088.058c duryodhanena nikṛtā varṣam adya caturdaśam 05,088.059a duḥkhād api sukhaṃ na syād yadi puṇyaphalakṣayaḥ 05,088.059c na me viśeṣo jātv āsīd dhārtarāṣṭreṣu pāṇḍavaiḥ 05,088.060a tena satyena kṛṣṇa tvāṃ hatāmitraṃ śriyā vṛtam 05,088.060c asmād vimuktaṃ saṃgrāmāt paśyeyaṃ pāṇḍavaiḥ saha 05,088.060e naiva śakyāḥ parājetuṃ sattvaṃ hy eṣāṃ tathāgatam 05,088.061a pitaraṃ tv eva garheyaṃ nātmānaṃ na suyodhanam 05,088.061c yenāhaṃ kuntibhojāya dhanaṃ dhūrtair ivārpitā 05,088.062a bālāṃ mām āryakas tubhyaṃ krīḍantīṃ kanduhastakām 05,088.062c adadāt kuntibhojāya sakhā sakhye mahātmane 05,088.063a sāhaṃ pitrā ca nikṛtā śvaśuraiś ca paraṃtapa 05,088.063c atyantaduḥkhitā kṛṣṇa kiṃ jīvitaphalaṃ mama 05,088.064a yan mā vāg abravīn naktaṃ sūtake savyasācinaḥ 05,088.064c putras te pṛthivīṃ jetā yaśaś cāsya divaṃ spṛśet 05,088.065a hatvā kurūn grāmajanye rājyaṃ prāpya dhanaṃjayaḥ 05,088.065c bhrātṛbhiḥ saha kaunteyas trīn medhān āhariṣyati 05,088.066a nāhaṃ tām abhyasūyāmi namo dharmāya vedhase 05,088.066c kṛṣṇāya mahate nityaṃ dharmo dhārayati prajāḥ 05,088.067a dharmaś ced asti vārṣṇeya tathā satyaṃ bhaviṣyati 05,088.067c tvaṃ cāpi tat tathā kṛṣṇa sarvaṃ saṃpādayiṣyasi 05,088.068a na māṃ mādhava vaidhavyaṃ nārthanāśo na vairitā 05,088.068c tathā śokāya bhavati yathā putrair vinābhavaḥ 05,088.069a yāhaṃ gāṇḍīvadhanvānaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam 05,088.069c dhanaṃjayaṃ na paśyāmi kā śāntir hṛdayasya me 05,088.070a idaṃ caturdaśaṃ varṣaṃ yan nāpaśyaṃ yudhiṣṭhiram 05,088.070c dhanaṃjayaṃ ca govinda yamau taṃ ca vṛkodaram 05,088.071a jīvanāśaṃ pranaṣṭānāṃ śrāddhaṃ kurvanti mānavāḥ 05,088.071c arthatas te mama mṛtās teṣāṃ cāhaṃ janārdana 05,088.072a brūyā mādhava rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram 05,088.072c bhūyāṃs te hīyate dharmo mā putraka vṛthā kṛthāḥ 05,088.073a parāśrayā vāsudeva yā jīvāmi dhig astu mām 05,088.073c vṛtteḥ kṛpaṇalabdhāyā apratiṣṭhaiva jyāyasī 05,088.074a atho dhanaṃjayaṃ brūyā nityodyuktaṃ vṛkodaram 05,088.074c yadarthaṃ kṣatriyā sūte tasya kālo 'yam āgataḥ 05,088.075a asmiṃś ced āgate kāle kālo vo 'tikramiṣyati 05,088.075c lokasaṃbhāvitāḥ santaḥ sunṛśaṃsaṃ kariṣyatha 05,088.076a nṛśaṃsena ca vo yuktāṃs tyajeyaṃ śāśvatīḥ samāḥ 05,088.076c kāle hi samanuprāpte tyaktavyam api jīvitam 05,088.077a mādrīputrau ca vaktavyau kṣatradharmaratau sadā 05,088.077c vikrameṇārjitān bhogān vṛṇītaṃ jīvitād api 05,088.078a vikramādhigatā hy arthāḥ kṣatradharmeṇa jīvataḥ 05,088.078c mano manuṣyasya sadā prīṇanti puruṣottama 05,088.079a gatvā brūhi mahābāho sarvaśastrabhṛtāṃ varam 05,088.079c arjunaṃ pāṇḍavaṃ vīraṃ draupadyāḥ padavīṃ cara 05,088.080a viditau hi tavātyantaṃ kruddhāv iva yathāntakau 05,088.080c bhīmārjunau nayetāṃ hi devān api parāṃ gatim 05,088.081a tayoś caitad avajñānaṃ yat sā kṛṣṇā sabhāṃ gatā 05,088.081c duḥśāsanaś ca karṇaś ca paruṣāṇy abhyabhāṣatām 05,088.082a duryodhano bhīmasenam abhyagacchan manasvinam 05,088.082c paśyatāṃ kurumukhyānāṃ tasya drakṣyati yat phalam 05,088.083a na hi vairaṃ samāsādya praśāmyati vṛkodaraḥ 05,088.083c sucirād api bhīmasya na hi vairaṃ praśāmyati 05,088.083e yāvadantaṃ na nayati śātravāñ śatrukarśanaḥ 05,088.083f*0401_01 tāvad eva mahābāhur niśāsu na sukhaṃ labhet 05,088.084a na duḥkhaṃ rājyaharaṇaṃ na ca dyūte parājayaḥ 05,088.084c pravrājanaṃ ca putrāṇāṃ na me tad duḥkhakāraṇam 05,088.084d*0402_01 paśyatāṃ kuruputrāṇāṃ na me tad duḥkhakāraṇam 05,088.085a yat tu sā bṛhatī śyāmā ekavastrā sabhāṃ gatā 05,088.085c aśṛṇot paruṣā vācas tato duḥkhataraṃ nu kim 05,088.086a strīdharmiṇī varārohā kṣatradharmaratā sadā 05,088.086c nādhyagacchat tathā nāthaṃ kṛṣṇā nāthavatī satī 05,088.086d*0403_01 sa tv asyā devaputrāyās tvaṃ nātho madhusūdana 05,088.087a yasyā mama saputrāyās tvaṃ nātho madhusūdana 05,088.087c rāmaś ca balināṃ śreṣṭhaḥ pradyumnaś ca mahārathaḥ 05,088.088a sāham evaṃvidhaṃ duḥkhaṃ sahe 'dya puruṣottama 05,088.088c bhīme jīvati durdharṣe vijaye cāpalāyini 05,088.089a tata āśvāsayām āsa putrādhibhir abhiplutām 05,088.089c pitṛṣvasāraṃ śocantīṃ śauriḥ pārthasakhaḥ pṛthām 05,088.090a kā nu sīmantinī tvādṛg lokeṣv asti pitṛṣvasaḥ 05,088.090c śūrasya rājño duhitā ājamīḍhakulaṃ gatā 05,088.091a mahākulīnā bhavatī hradād dhradam ivāgatā 05,088.091c īśvarī sarvakalyāṇī bhartrā paramapūjitā 05,088.092a vīrasūr vīrapatnī ca sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ 05,088.092c sukhaduḥkhe mahāprājñe tvādṛśī soḍhum arhati 05,088.093a nidrātandrī krodhaharṣau kṣutpipāse himātapau 05,088.093c etāni pārthā nirjitya nityaṃ vīrāḥ sukhe ratāḥ 05,088.094a tyaktagrāmyasukhāḥ pārthā nityaṃ vīrasukhapriyāḥ 05,088.094c na te svalpena tuṣyeyur mahotsāhā mahābalāḥ 05,088.095a antaṃ dhīrā niṣevante madhyaṃ grāmyasukhapriyāḥ 05,088.095c uttamāṃś ca parikleśān bhogāṃś cātīva mānuṣān 05,088.096a anteṣu remire dhīrā na te madhyeṣu remire 05,088.096c antaprāptiṃ sukhām āhur duḥkham antaram antayoḥ 05,088.097a abhivādayanti bhavatīṃ pāṇḍavāḥ saha kṛṣṇayā 05,088.097c ātmānaṃ ca kuśalinaṃ nivedyāhur anāmayam 05,088.098a arogān sarvasiddhārthān kṣipraṃ drakṣyasi pāṇḍavān 05,088.098c īśvarān sarvalokasya hatāmitrāñ śriyā vṛtān 05,088.099a evam āśvāsitā kuntī pratyuvāca janārdanam 05,088.099c putrādhibhir abhidhvastā nigṛhyābuddhijaṃ tamaḥ 05,088.100a yad yat teṣāṃ mahābāho pathyaṃ syān madhusūdana 05,088.100c yathā yathā tvaṃ manyethāḥ kuryāḥ kṛṣṇa tathā tathā 05,088.101a avilopena dharmasya anikṛtyā paraṃtapa 05,088.101c prabhāvajñāsmi te kṛṣṇa satyasyābhijanasya ca 05,088.102a vyavasthāyāṃ ca mitreṣu buddhivikramayos tathā 05,088.102c tvam eva naḥ kule dharmas tvaṃ satyaṃ tvaṃ tapo mahat 05,088.103a tvaṃ trātā tvaṃ mahad brahma tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam 05,088.103c yathaivāttha tathaivaitat tvayi satyaṃ bhaviṣyati 05,088.103d*0404_01 kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca lokānāṃ cāparājita 05,088.103d*0404_02 sarvasyaitasya vārṣṇeya gatis tvam asi mādhava 05,088.103d*0404_03 prabhāvaṃ buddhivīryaṃ ca tādṛśaṃ tava keśava 05,088.104a tām āmantrya ca govindaḥ kṛtvā cābhipradakṣiṇam 05,088.104c prātiṣṭhata mahābāhur duryodhanagṛhān prati 05,089.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,089.001a pṛthām āmantrya govindaḥ kṛtvā cāpi pradakṣiṇam 05,089.001c duryodhanagṛhaṃ śaurir abhyagacchad ariṃdamaḥ 05,089.002a lakṣmyā paramayā yuktaṃ puraṃdaragṛhopamam 05,089.002b*0405_01 vicitrair āsanair yuktaṃ praviveśa janārdanaḥ 05,089.002c tasya kakṣyā vyatikramya tisro dvāḥsthair avāritaḥ 05,089.003a tato 'bhraghanasaṃkāśaṃ girikūṭam ivocchritam 05,089.003c śriyā jvalantaṃ prāsādam āruroha mahāyaśāḥ 05,089.004a tatra rājasahasraiś ca kurubhiś cābhisaṃvṛtam 05,089.004c dhārtarāṣṭraṃ mahābāhuṃ dadarśāsīnam āsane 05,089.005a duḥśāsanaṃ ca karṇaṃ ca śakuniṃ cāpi saubalam 05,089.005c duryodhanasamīpe tān āsanasthān dadarśa saḥ 05,089.006a abhyāgacchati dāśārhe dhārtarāṣṭro mahāyaśāḥ 05,089.006c udatiṣṭhat sahāmātyaḥ pūjayan madhusūdanam 05,089.007a sametya dhārtarāṣṭreṇa sahāmātyena keśavaḥ 05,089.007c rājabhis tatra vārṣṇeyaḥ samāgacchad yathāvayaḥ 05,089.008a tatra jāmbūnadamayaṃ paryaṅkaṃ supariṣkṛtam 05,089.008c vividhāstaraṇāstīrṇam abhyupāviśad acyutaḥ 05,089.009a tasmin gāṃ madhuparkaṃ ca upahṛtya janārdane 05,089.009c nivedayām āsa tadā gṛhān rājyaṃ ca kauravaḥ 05,089.009d*0406_01 āsanaṃ sarvatobhadraṃ sarvaratnavibhūṣitam 05,089.009d*0406_02 kṛṣṇārtham eva saṃsiddhaṃ dhārtarāṣṭrasya śāsanāt 05,089.010a tatra govindam āsīnaṃ prasannādityavarcasam 05,089.010c upāsāṃ cakrire sarve kuravo rājabhiḥ saha 05,089.011a tato duryodhano rājā vārṣṇeyaṃ jayatāṃ varam 05,089.011c nyamantrayad bhojanena nābhyanandac ca keśavaḥ 05,089.011c*0407_01 **** **** nābhyanandaj janārdanaḥ 05,089.011c*0407_02 punaḥ punaḥ kauraveyo bhojanena nyamantrayat 05,089.011c*0407_03 asakṛt prārthyamāno 'pi 05,089.012a tato duryodhanaḥ kṛṣṇam abravīd rājasaṃsadi 05,089.012c mṛdupūrvaṃ śaṭhodarkaṃ karṇam ābhāṣya kauravaḥ 05,089.013a kasmād annāni pānāni vāsāṃsi śayanāni ca 05,089.013c tvadartham upanītāni nāgrahīs tvaṃ janārdana 05,089.014a ubhayoś cādadaḥ sāhyam ubhayoś ca hite rataḥ 05,089.014c saṃbandhī dayitaś cāsi dhṛtarāṣṭrasya mādhava 05,089.015a tvaṃ hi govinda dharmārthau vettha tattvena sarvaśaḥ 05,089.015c tatra kāraṇam icchāmi śrotuṃ cakragadādhara 05,089.016a sa evam ukto govindaḥ pratyuvāca mahāmanāḥ 05,089.016c oghameghasvanaḥ kāle pragṛhya vipulaṃ bhujam 05,089.017a anambūkṛtam agrastam anirastam asaṃkulam 05,089.017c rājīvanetro rājānaṃ hetumadvākyam uttamam 05,089.018a kṛtārthā bhuñjate dūtāḥ pūjāṃ gṛhṇanti caiva hi 05,089.018c kṛtārthaṃ māṃ sahāmātyas tvam arciṣyasi bhārata 05,089.019a evam uktaḥ pratyuvāca dhārtarāṣṭro janārdanam 05,089.019c na yuktaṃ bhavatāsmāsu pratipattum asāṃpratam 05,089.020a kṛtārthaṃ cākṛtārthaṃ ca tvāṃ vayaṃ madhusūdana 05,089.020c yatāmahe pūjayituṃ govinda na ca śaknumaḥ 05,089.021a na ca tat kāraṇaṃ vidmo yasmin no madhusūdana 05,089.021c pūjāṃ kṛtāṃ prīyamāṇair nāmaṃsthāḥ puruṣottama 05,089.022a vairaṃ no nāsti bhavatā govinda na ca vigrahaḥ 05,089.022c sa bhavān prasamīkṣyaitan nedṛśaṃ vaktum arhati 05,089.023a evam uktaḥ pratyuvāca dhārtarāṣṭraṃ janārdanaḥ 05,089.023c abhivīkṣya sahāmātyaṃ dāśārhaḥ prahasann iva 05,089.024a nāhaṃ kāmān na saṃrambhān na dveṣān nārthakāraṇāt 05,089.024c na hetuvādāl lobhād vā dharmaṃ jahyāṃ kathaṃ cana 05,089.024d*0408_01 pūjāṃ kṛtāṃ prīyamāṇo ko vidvāṃs tyaktum arhati 05,089.025a saṃprītibhojyāny annāni āpadbhojyāni vā punaḥ 05,089.025c na ca saṃprīyase rājan na cāpy āpadgatā vayam 05,089.026a akasmād dviṣase rājañ janmaprabhṛti pāṇḍavān 05,089.026c priyānuvartino bhrātṝn sarvaiḥ samuditān guṇaiḥ 05,089.027a akasmāc caiva pārthānāṃ dveṣaṇaṃ nopapadyate 05,089.027c dharme sthitāḥ pāṇḍaveyāḥ kas tān kiṃ vaktum arhati 05,089.028a yas tān dveṣṭi sa māṃ dveṣṭi yas tān anu sa mām anu 05,089.028c aikātmyaṃ māṃ gataṃ viddhi pāṇḍavair dharmacāribhiḥ 05,089.029a kāmakrodhānuvartī hi yo mohād virurutsate 05,089.029c guṇavantaṃ ca yo dveṣṭi tam āhuḥ puruṣādhamam 05,089.030a yaḥ kalyāṇaguṇāñ jñātīn mohāl lobhād didṛkṣate 05,089.030c so 'jitātmājitakrodho na ciraṃ tiṣṭhati śriyam 05,089.031a atha yo guṇasaṃpannān hṛdayasyāpriyān api 05,089.031c priyeṇa kurute vaśyāṃś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati 05,089.031d*0409_01 dviṣadannaṃ na bhoktavyaṃ dviṣantaṃ naiva bhojayet 05,089.031d*0409_02 pāṇḍavān dviṣase rājan mama prāṇā hi pāṇḍavāḥ 05,089.032a sarvam etad abhoktavyam annaṃ duṣṭābhisaṃhitam 05,089.032c kṣattur ekasya bhoktavyam iti me dhīyate matiḥ 05,089.033a evam uktvā mahābāhur duryodhanam amarṣaṇam 05,089.033c niścakrāma tataḥ śubhrād dhārtarāṣṭraniveśanāt 05,089.034a niryāya ca mahābāhur vāsudevo mahāmanāḥ 05,089.034c niveśāya yayau veśma vidurasya mahātmanaḥ 05,089.035a tam abhyagacchad droṇaś ca kṛpo bhīṣmo 'tha bāhlikaḥ 05,089.035c kuravaś ca mahābāhuṃ vidurasya gṛhe sthitam 05,089.036a te 'bhigamyābruvaṃs tatra kuravo madhusūdanam 05,089.036c nivedayāmo vārṣṇeya saratnāṃs te gṛhānvayam 05,089.037a tān uvāca mahātejāḥ kauravān madhusūdanaḥ 05,089.037c sarve bhavanto gacchantu sarvā me 'pacitiḥ kṛtā 05,089.037d*0410_01 na nītir asmat pūjā vo bhavatāṃ kurusattamāḥ 05,089.037d*0410_02 duryodhanaś ca yuṣmāsu na ca prītiṃ kariṣyati 05,089.037d*0410_03 ta evam uktāḥ kṛṣṇena evam astv iti niryayuḥ 05,089.038a yāteṣu kuruṣu kṣattā dāśārham aparājitam 05,089.038c abhyarcayām āsa tadā sarvakāmaiḥ prayatnavān 05,089.039a tataḥ kṣattānnapānāni śucīni guṇavanti ca 05,089.039c upāharad anekāni keśavāya mahātmane 05,089.040a tair tarpayitvā prathamaṃ brāhmaṇān madhusūdanaḥ 05,089.040c vedavidbhyo dadau kṛṣṇaḥ paramadraviṇāny api 05,089.040d*0411_01 bhuktavatsu dvijendreṣu niṣaṇṇasya varāsane 05,089.040d*0411_02 śuciḥ suprayato bhūtvā viduro 'nnam upāharat 05,089.040d*0411_03 śraddhayā parayā yukta idaṃ vacanam abravīt 05,089.040d*0411_04 saṃbhramais tuṣya govinda etan naḥ paramaṃ dhanam 05,089.040d*0411_05 anyathā vā viśeṣeṇa kas tvām arcitum arhati 05,089.040d*0412_01 udārasya tṛṇaṃ vittaṃ śūrasya maraṇaṃ tṛṇam 05,089.040d*0412_02 viraktasya tṛṇaṃ nārī niḥspṛhasya tṛṇaṃ jagat 05,089.040d*0413_01 taṃ bhuktavantaṃ vividhāḥ suśabdāḥ sūtamāgadhāḥ 05,089.040d*0413_02 abhituṣṭuvur āsīnaṃ dāśārham aparājitam 05,089.041a tato 'nuyāyibhiḥ sārdhaṃ marudbhir iva vāsavaḥ 05,089.041c vidurānnāni bubhuje śucīni guṇavanti ca 05,090.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,090.001a taṃ bhuktavantam āśvastaṃ niśāyāṃ viduro 'bravīt 05,090.001b@004_0001 mahātmāno yam icchanti tapaḥ kṛtvā tv anekadhā 05,090.001b@004_0002 sa devo 'sya samāyāto mama locanagocare 05,090.001b@004_0003 tavātithyaṃ jagannātha kiṃ karomy adya keśava 05,090.001b@004_0004 kṛṣṇa uvāca 05,090.001b@004_0004 aham asmi mahīpīṭhe nirdhanānāṃ śiromaṇiḥ 05,090.001b@004_0005 sādhu sādhu mahāprājña sarvaśāstraviśārada 05,090.001b@004_0006 yas tvaṃ vinayasaṃpanno vayas tvayy eva dṛśyate 05,090.001b@004_0007 tavādya vacasā tuṣye dadāmi kurunandana 05,090.001b@004_0008 vidura uvāca 05,090.001b@004_0008 varaṃ vṛṇīṣva dāsye 'haṃ yat te manasi rocate 05,090.001b@004_0009 acalā keśave bhaktir mānasaṃ tvadgataṃ sadā 05,090.001b@004_0010 dharme cintā kule janma dehi me madhusūdana 05,090.001b@004_0011 mā matiḥ paradravyeṣu paradāreṣu mā matiḥ 05,090.001b@004_0012 parāpavādinī jihvā mā bhūd deva kadā cana 05,090.001b@004_0013 āsanaṃ sutasaṃkīrṇaṃ viprasaṃkīrṇamandiram 05,090.001b@004_0014 hṛdayaṃ śāstrasaṃkīrṇaṃ dehi me madhusūdana 05,090.001b@004_0015 durbhikṣe cānnadātāhaṃ subhikṣe ca hiraṇyadaḥ 05,090.001b@004_0016 āture 'haṃ bhayatrātā trīṇi kṛṣṇa bhavantu me 05,090.001b@004_0017 satyaṃ śaucaṃ dayā dānaṃ bhaktiś caiva janārdane 05,090.001b@004_0018 etān varān ahaṃ yāce yadi tuṣṭo 'si mādhava 05,090.001c nedaṃ samyag vyavasitaṃ keśavāgamanaṃ tava 05,090.002a arthadharmātigo mūḍhaḥ saṃrambhī ca janārdana 05,090.002c mānaghno mānakāmaś ca vṛddhānāṃ śāsanātigaḥ 05,090.003a dharmaśāstrātigo mando durātmā pragrahaṃ gataḥ 05,090.003c aneyaḥ śreyasāṃ pāpo dhārtarāṣṭro janārdana 05,090.004a kāmātmā prājñamānī ca mitradhruk sarvaśaṅkitaḥ 05,090.004c akartā cākṛtajñaś ca tyaktadharmaḥ priyānṛtaḥ 05,090.004d*0414_01 mūḍhaś cākṛtabuddhiś ca indriyāṇām anīśvaraḥ 05,090.004d*0414_02 kāmānusārī kṛtyeṣu sarveṣv akṛtaniścayaḥ 05,090.005a etaiś cānyaiś ca bahubhir doṣair eṣa samanvitaḥ 05,090.005c tvayocyamānaḥ śreyo 'pi saṃrambhān na grahīṣyati 05,090.006a senāsamudayaṃ dṛṣṭvā pārthivaṃ madhusūdana 05,090.006c kṛtārthaṃ manyate bāla ātmānam avicakṣaṇaḥ 05,090.007a ekaḥ karṇaḥ parāñ jetuṃ samartha iti niścitam 05,090.007c dhārtarāṣṭrasya durbuddheḥ sa śamaṃ nopayāsyati 05,090.008a bhīṣme droṇe kṛpe karṇe droṇaputre jayadrathe 05,090.008c bhūyasīṃ vartate vṛttiṃ na śame kurute manaḥ 05,090.009a niścitaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ sakarṇānāṃ janārdana 05,090.009c bhīṣmadroṇakṛpān pārthā na śaktāḥ prativīkṣitum 05,090.010a saṃvic ca dhārtarāṣṭrāṇāṃ sarveṣām eva keśava 05,090.010c śame prayatamānasya tava saubhrātrakāṅkṣiṇaḥ 05,090.011a na pāṇḍavānām asmābhiḥ pratideyaṃ yathocitam 05,090.011c iti vyavasitās teṣu vacanaṃ syān nirarthakam 05,090.012a yatra sūktaṃ duruktaṃ ca samaṃ syān madhusūdana 05,090.012c na tatra pralapet prājño badhireṣv iva gāyanaḥ 05,090.013a avijānatsu mūḍheṣu nirmaryādeṣu mādhava 05,090.013c na tvaṃ vākyaṃ bruvan yuktaś cāṇḍāleṣu dvijo yathā 05,090.014a so 'yaṃ balastho mūḍhaś ca na kariṣyati te vacaḥ 05,090.014c tasmin nirarthakaṃ vākyam uktaṃ saṃpatsyate tava 05,090.015a teṣāṃ samupaviṣṭānāṃ sarveṣāṃ pāpacetasām 05,090.015c tava madhyāvataraṇaṃ mama kṛṣṇa na rocate 05,090.016a durbuddhīnām aśiṣṭānāṃ bahūnāṃ pāpacetasām 05,090.016c pratīpaṃ vacanaṃ madhye tava kṛṣṇa na rocate 05,090.017a anupāsitavṛddhatvāc chriyā mohāc ca darpitaḥ 05,090.017c vayodarpād amarṣāc ca na te śreyo grahīṣyati 05,090.018a balaṃ balavad apy asya yadi vakṣyasi mādhava 05,090.018c tvayy asya mahatī śaṅkā na kariṣyati te vacaḥ 05,090.018d*0415_01 mānī maurkhyeṇa pārthānāṃ na paśyaty adhikaṃ balam 05,090.019a nedam adya yudhā śakyam indreṇāpi sahāmaraiḥ 05,090.019c iti vyavasitāḥ sarve dhārtarāṣṭrā janārdana 05,090.020a teṣv evam upapanneṣu kāmakrodhānuvartiṣu 05,090.020c samartham api te vākyam asamarthaṃ bhaviṣyati 05,090.021a madhye tiṣṭhan hastyanīkasya mando; rathāśvayuktasya balasya mūḍhaḥ 05,090.021c duryodhano manyate vītamanyuḥ; kṛtsnā mayeyaṃ pṛthivī jiteti 05,090.022a āśaṃsate dhṛtarāṣṭrasya putro; mahārājyam asapatnaṃ pṛthivyām 05,090.022c tasmiñ śamaḥ kevalo nopalabhyo; baddhaṃ santam āgataṃ manyate 'rtham 05,090.023a paryasteyaṃ pṛthivī kālapakvā; duryodhanārthe pāṇḍavān yoddhukāmāḥ 05,090.023c samāgatāḥ sarvayodhāḥ pṛthivyāṃ; rājānaś ca kṣitipālaiḥ sametāḥ 05,090.024a sarve caite kṛtavairāḥ purastāt; tvayā rājāno hṛtasārāś ca kṛṣṇa 05,090.024c tavodvegāt saṃśritā dhārtarāṣṭrān; susaṃhatāḥ saha karṇena vīrāḥ 05,090.025a tyaktātmānaḥ saha duryodhanena; sṛṣṭā yoddhuṃ pāṇḍavān sarvayodhāḥ 05,090.025b*0416_01 mṛtyur jayo veti kṛtaikabhāvāḥ 05,090.025b*0416_02 kāmātmāno manyuvaśāvinītāḥ 05,090.025c teṣāṃ madhye praviśethā yadi tvaṃ; na tan mataṃ mama dāśārha vīra 05,090.026a teṣāṃ samupaviṣṭānāṃ bahūnāṃ duṣṭacetasām 05,090.026c kathaṃ madhyaṃ prapadyethāḥ śatrūṇāṃ śatrukarśana 05,090.027a sarvathā tvaṃ mahābāho devair api durutsahaḥ 05,090.027c prabhāvaṃ pauruṣaṃ buddhiṃ jānāmi tava śatruhan 05,090.028a yā me prītiḥ pāṇḍaveṣu bhūyaḥ sā tvayi mādhava 05,090.028c premṇā ca bahumānāc ca sauhṛdāc ca bravīmy aham 05,090.028d*0417_01 yā me prītiḥ puṣkarākṣa tvaddarśanasamudbhavā 05,090.028d*0417_02 sā kim ākhyāyate tubhyam antarātmāsi dehinām 05,091.000*0418_00 vaiśaṃpāyanaḥ 05,091.000*0418_01 vidurasya vacaḥ śrutvā praśritaṃ puruṣottamaḥ 05,091.000*0418_02 idaṃ hovāca vacanaṃ bhagavān madhusūdanaḥ 05,091.001 bhagavān uvāca 05,091.001a yathā brūyān mahāprājño yathā brūyād vicakṣaṇaḥ 05,091.001c yathā vācyas tvadvidhena suhṛdā madvidhaḥ suhṛt 05,091.002a dharmārthayuktaṃ tathyaṃ ca yathā tvayy upapadyate 05,091.002c tathā vacanam ukto 'smi tvayaitat pitṛmātṛvat 05,091.003a satyaṃ prāptaṃ ca yuktaṃ cāpy evam eva yathāttha mām 05,091.003c śṛṇuṣvāgamane hetuṃ vidurāvahito bhava 05,091.004a daurātmyaṃ dhārtarāṣṭrasya kṣatriyāṇāṃ ca vairitām 05,091.004c sarvam etad ahaṃ jānan kṣattaḥ prāpto 'dya kauravān 05,091.005a paryastāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ sāśvāṃ sarathakuñjarām 05,091.005c yo mocayen mṛtyupāśāt prāpnuyād dharmam uttamam 05,091.006a dharmakāryaṃ yatañ śaktyā na cec chaknoti mānavaḥ 05,091.006c prāpto bhavati tat puṇyam atra me nāsti saṃśayaḥ 05,091.007a manasā cintayan pāpaṃ karmaṇā nābhirocayan 05,091.007c na prāpnoti phalaṃ tasya evaṃ dharmavido viduḥ 05,091.008a so 'haṃ yatiṣye praśamaṃ kṣattaḥ kartum amāyayā 05,091.008c kurūṇāṃ sṛñjayānāṃ ca saṃgrāme vinaśiṣyatām 05,091.009a seyam āpan mahāghorā kuruṣv eva samutthitā 05,091.009c karṇaduryodhanakṛtā sarve hy ete tadanvayāḥ 05,091.010a vyasanaiḥ kliśyamānaṃ hi yo mitraṃ nābhipadyate 05,091.010c anunīya yathāśakti taṃ nṛśaṃsaṃ vidur budhāḥ 05,091.011a ā keśagrahaṇān mitram akāryāt saṃnivartayan 05,091.011c avācyaḥ kasya cid bhavati kṛtayatno yathābalam 05,091.012a tat samarthaṃ śubhaṃ vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam 05,091.012c dhārtarāṣṭraḥ sahāmātyo grahītuṃ vidurārhati 05,091.013a hitaṃ hi dhārtarāṣṭrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ tathaiva ca 05,091.013c pṛthivyāṃ kṣatriyāṇāṃ ca yatiṣye 'ham amāyayā 05,091.014a hite prayatamānaṃ māṃ śaṅked duryodhano yadi 05,091.014c hṛdayasya ca me prītir ānṛṇyaṃ ca bhaviṣyati 05,091.015a jñātīnāṃ hi mitho bhede yan mitraṃ nābhipadyate 05,091.015c sarvayatnena madhyasthaṃ na tan mitraṃ vidur budhāḥ 05,091.016a na māṃ brūyur adharmajñā mūḍhā asuhṛdas tathā 05,091.016c śakto nāvārayat kṛṣṇaḥ saṃrabdhān kurupāṇḍavān 05,091.017a ubhayoḥ sādhayann artham aham āgata ity uta 05,091.017c tatra yatnam ahaṃ kṛtvā gaccheyaṃ nṛṣv avācyatām 05,091.018a mama dharmārthayuktaṃ hi śrutvā vākyam anāmayam 05,091.018c na ced ādāsyate bālo diṣṭasya vaśam eṣyati 05,091.019a ahāpayan pāṇḍavārthaṃ yathāvac; chamaṃ kurūṇāṃ yadi cācareyam 05,091.019c puṇyaṃ ca me syāc caritaṃ mahārthaṃ; mucyeraṃś ca kuravo mṛtyupāśāt 05,091.020a api vācaṃ bhāṣamāṇasya kāvyāṃ; dharmārāmām arthavatīm ahiṃsrām 05,091.020c avekṣeran dhārtarāṣṭrāḥ samarthāṃ; māṃ ca prāptaṃ kuravaḥ pūjayeyuḥ 05,091.021a na cāpi mama paryāptāḥ sahitāḥ sarvapārthivāḥ 05,091.021c kruddhasya pramukhe sthātuṃ siṃhasyevetare mṛgāḥ 05,091.022 vaiśaṃpāyana uvāca 05,091.022a ity evam uktvā vacanaṃ vṛṣṇīnām ṛṣabhas tadā 05,091.022c śayane sukhasaṃsparśe śiśye yadusukhāvahaḥ 05,092.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,092.001a tathā kathayator eva tayor buddhimatos tadā 05,092.001c śivā nakṣatrasaṃpannā sā vyatīyāya śarvarī 05,092.002a dharmārthakāmayuktāś ca vicitrārthapadākṣarāḥ 05,092.002c śṛṇvato vividhā vāco vidurasya mahātmanaḥ 05,092.003a kathābhir anurūpābhiḥ kṛṣṇasyāmitatejasaḥ 05,092.003c akāmasyeva kṛṣṇasya sā vyatīyāya śarvarī 05,092.004a tatas tu svarasaṃpannā bahavaḥ sūtamāgadhāḥ 05,092.004c śaṅkhadundubhinirghoṣaiḥ keśavaṃ pratyabodhayan 05,092.004d*0419_01 brahmādivasudevāntaṃ vaṃśaṃ samanukīrtayan 05,092.004d*0419_02 tuṣṭuvuḥ keśavaṃ tatra bahavaḥ sūtamāgadhāḥ 05,092.005a tata utthāya dāśārha ṛṣabhaḥ sarvasātvatām 05,092.005c sarvam āvaśyakaṃ cakre prātaḥkāryaṃ janārdanaḥ 05,092.006a kṛtodakāryajapyaḥ sa hutāgniḥ samalaṃkṛtaḥ 05,092.006c tata ādityam udyantam upātiṣṭhata mādhavaḥ 05,092.007a atha duryodhanaḥ kṛṣṇaṃ śakuniś cāpi saubalaḥ 05,092.007c saṃdhyāṃ tiṣṭhantam abhyetya dāśārham aparājitam 05,092.008a ācakṣetāṃ tu kṛṣṇasya dhṛtarāṣṭraṃ sabhāgatam 05,092.008c kurūṃś ca bhīṣmapramukhān rājñaḥ sarvāṃś ca pārthivān 05,092.009a tvām arthayante govinda divi śakram ivāmarāḥ 05,092.009c tāv abhyanandad govindaḥ sāmnā paramavalgunā 05,092.009d*0420_01 tān abhyanandad govindaḥ sāmnā paramavalgunā 05,092.009d*0420_02 te 'bhyarcya devakīputraṃ divi śakram ivāmarāḥ 05,092.010a tato vimala āditye brāhmaṇebhyo janārdanaḥ 05,092.010c dadau hiraṇyaṃ vāsāṃsi gāś cāśvāṃś ca paraṃtapaḥ 05,092.011a visṛṣṭavantaṃ ratnāni dāśārham aparājitam 05,092.011c tiṣṭhantam upasaṃgamya vavande sārathis tadā 05,092.011d*0421_01 tato rathena śubhreṇa mahatā kiṅkiṇīkinā 05,092.011d*0421_02 hayottamayujā śīghram upātiṣṭhata dārukaḥ 05,092.011d@005_0001 tasmai rathavaro yuktaḥ śuśubhe lokaviśrutaḥ 05,092.011d@005_0002 vājibhiḥ sainyasugrīvameghapuṣpabalāhakaiḥ 05,092.011d@005_0003 sainyas tu śukapatrābhaḥ sugrīvaḥ kiṃśukaprabhaḥ 05,092.011d@005_0004 meghapuṣpo meghavarṇaḥ pāṇḍaras tu balāhakaḥ 05,092.011d@005_0005 dakṣiṇaṃ cāvahat sainyaḥ sugrīvaḥ savyato 'vahat 05,092.011d@005_0006 pṛṣṭhavāhau tayor āstāṃ meghapuṣpabalāhakau 05,092.011d@005_0007 viśvakarmakṛtāpīḍā ratnajālavibhūṣitā 05,092.011d@005_0008 āśritā vai rathe tasmin dhvajayaṣṭir aśobhata 05,092.011d@005_0009 vainateyaḥ sthitas tasyāṃ prabhākaram iva spṛśan 05,092.011d@005_0010 tasya sattvavataḥ ketau bhujagārir aśobhata 05,092.011d@005_0011 tasya kīrtimatas tena bhāsvareṇa virājatā 05,092.011d@005_0012 śuśubhe syandanaśreṣṭhaḥ patagendreṇa ketunā 05,092.011d@005_0013 rukmajālaiḥ patākābhiḥ sauvarṇena ca ketunā 05,092.011d@005_0014 babhūva sa rathaśreṣṭhaḥ kālasūrya ivoditaḥ 05,092.011d@005_0015 pakṣidhvajavitānaiś ca rukmajālakṛtāntaraiḥ 05,092.011d@005_0016 daṇḍamārgavibhāgaiś ca sukṛtair viśvakarmaṇā 05,092.011d@005_0017 pravālamaṇihemaiś ca muktāvaiḍūryabhūṣaṇaiḥ 05,092.011d@005_0018 kiṅkiṇīśatasaṃghaiś ca vālajālakṛtāntaraiḥ 05,092.011d@005_0019 kārtasvaramayībhiś ca padminībhir alaṃkṛtaḥ 05,092.011d@005_0020 śuśubhe syandanaśreṣṭhas tāpanīyaiś ca pādapaiḥ 05,092.011d@005_0021 vyāghrasiṃhavarāhaiś ca govṛṣair mṛgapakṣibhiḥ 05,092.011d@005_0022 tārābhir bhāskaraiś cāpi vāraṇaiś ca hiraṇmayaiḥ 05,092.011d@005_0023 vajrāṅkuśavimānaiś ca kūbarāvartasaṃdhiṣu 05,092.011d@005_0024 samucchritamahānābhiḥ stanayitnumahāsvanaḥ 05,092.012a tam upasthitam ājñāya rathaṃ divyaṃ mahāmanāḥ 05,092.012c mahābhraghananirghoṣaṃ sarvaratnavibhūṣitam 05,092.013a agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā brāhmaṇāṃś ca janārdanaḥ 05,092.013c kaustubhaṃ maṇim āmucya śriyā paramayā jvalan 05,092.014a kurubhiḥ saṃvṛtaḥ kṛṣṇo vṛṣṇibhiś cābhirakṣitaḥ 05,092.014c ātiṣṭhata rathaṃ śauriḥ sarvayādavanandanaḥ 05,092.015a anvāruroha dāśārhaṃ viduraḥ sarvadharmavit 05,092.015c sarvaprāṇabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ sarvadharmabhṛtāṃ varam 05,092.016a tato duryodhanaḥ kṛṣṇaṃ śakuniś cāpi saubalaḥ 05,092.016c dvitīyena rathenainam anvayātāṃ paraṃtapam 05,092.017a sātyakiḥ kṛtavarmā ca vṛṣṇīnāṃ ca mahārathāḥ 05,092.017c pṛṣṭhato 'nuyayuḥ kṛṣṇaṃ rathair aśvair gajair api 05,092.018a teṣāṃ hemapariṣkārā yuktāḥ paramavājibhiḥ 05,092.018c gacchatāṃ ghoṣiṇaś citrāś cāru babhrājire rathāḥ 05,092.019a saṃmṛṣṭasaṃsiktarajaḥ pratipede mahāpatham 05,092.019c rājarṣicaritaṃ kāle kṛṣṇo dhīmāñ śriyā jvalan 05,092.020a tataḥ prayāte dāśārhe prāvādyantaikapuṣkarāḥ 05,092.020c śaṅkhāś ca dadhmire tatra vādyāny anyāni yāni ca 05,092.021a pravīrāḥ sarvalokasya yuvānaḥ siṃhavikramāḥ 05,092.021c parivārya rathaṃ śaurer agacchanta paraṃtapāḥ 05,092.022a tato 'nye bahusāhasrā vicitrādbhutavāsasaḥ 05,092.022c asiprāsāyudhadharāḥ kṛṣṇasyāsan puraḥsarāḥ 05,092.022d*0422_01 yodhāḥ paraśuhastāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ 05,092.023a gajāḥ paraḥśatās tatra varāś cāśvāḥ sahasraśaḥ 05,092.023c prayāntam anvayur vīraṃ dāśārham aparājitam 05,092.024a puraṃ kurūṇāṃ saṃvṛttaṃ draṣṭukāmaṃ janārdanam 05,092.024c savṛddhabālaṃ sastrīkaṃ rathyāgatam ariṃdamam 05,092.025a vedikāpāśritābhiś ca samākrāntāny anekaśaḥ 05,092.025c pracalantīva bhāreṇa yoṣidbhir bhavanāny uta 05,092.026a saṃpūjyamānaḥ kurubhiḥ saṃśṛṇvan vividhāḥ kathāḥ 05,092.026c yathārhaṃ pratisatkurvan prekṣamāṇaḥ śanair yayau 05,092.027a tataḥ sabhāṃ samāsādya keśavasyānuyāyinaḥ 05,092.027c saśaṅkhair veṇunirghoṣair diśaḥ sarvā vyanādayan 05,092.028a tataḥ sā samitiḥ sarvā rājñām amitatejasām 05,092.028c saṃprākampata harṣeṇa kṛṣṇāgamanakāṅkṣayā 05,092.029a tato 'bhyāśagate kṛṣṇe samahṛṣyan narādhipāḥ 05,092.029c śrutvā taṃ rathanirghoṣaṃ parjanyaninadopamam 05,092.030a āsādya tu sabhādvāram ṛṣabhaḥ sarvasātvatām 05,092.030c avatīrya rathāc chauriḥ kailāsaśikharopamāt 05,092.031a nagameghapratīkāśāṃ jvalantīm iva tejasā 05,092.031c mahendrasadanaprakhyāṃ praviveśa sabhāṃ tataḥ 05,092.032a pāṇau gṛhītvā viduraṃ sātyakiṃ ca mahāyaśāḥ 05,092.032c jyotīṃṣy ādityavad rājan kurūn pracchādayañ śriyā 05,092.033a agrato vāsudevasya karṇaduryodhanāv ubhau 05,092.033c vṛṣṇayaḥ kṛtavarmā ca āsan kṛṣṇasya pṛṣṭhataḥ 05,092.034a dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya bhīṣmadroṇādayas tataḥ 05,092.034c āsanebhyo 'calan sarve pūjayanto janārdanam 05,092.035a abhyāgacchati dāśārhe prajñācakṣur mahāmanāḥ 05,092.035c sahaiva bhīṣmadroṇābhyām udatiṣṭhan mahāyaśāḥ 05,092.036a uttiṣṭhati mahārāje dhṛtarāṣṭre janeśvare 05,092.036c tāni rājasahasrāṇi samuttasthuḥ samantataḥ 05,092.037a āsanaṃ sarvatobhadraṃ jāmbūnadapariṣkṛtam 05,092.037c kṛṣṇārthe kalpitaṃ tatra dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt 05,092.037d*0423_00 duryodhana uvāca 05,092.037d*0423_01 bhīṣmadroṇau parityajya tvayā māṃ madhusūdana 05,092.037d*0423_02 bhagavān uvāca 05,092.037d*0423_02 kimarthaṃ puṇḍarīkākṣa kṛtaṃ vṛṣalabhojanam 05,092.037d*0423_03 bhaktaṃ pṛcchasi rājendra ādaraṃ kiṃ na pṛcchasi 05,092.037d*0423_04 bhojanaṃ gatajīrṇaṃ tu ādaram ajarāmaram 05,092.037d*0423_05 ādareṇopanītāni śākāny api phalāni ca 05,092.037d*0423_06 prīṇanti mama gātrāṇi nāmṛtaṃ mānavarjitam 05,092.037d*0423_07 varaṃ hālāhalaṃ prītaṃ sadyaḥ prāṇaharaṃ ca yat 05,092.037d*0423_08 na tu bhuktaṃ dhanāḍhyasya bhruvā kuṭiliteyuṣe (sic) 05,092.037d*0423_09 na jātiḥ kāraṇaṃ tāta guṇāḥ kalyāṇakāraṇam 05,092.037d*0423_10 cāṇḍālam api sadvṛttaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 05,092.037d*0423_11 kaivartīgarbhasaṃbhūto vyāso nāma mahāmuniḥ 05,092.037d*0423_12 tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir na kāraṇam 05,092.038a smayamānas tu rājānaṃ bhīṣmadroṇau ca mādhavaḥ 05,092.038c abhyabhāṣata dharmātmā rājñaś cānyān yathāvayaḥ 05,092.039a tatra keśavam ānarcuḥ samyag abhyāgataṃ sabhām 05,092.039c rājānaḥ pārthivāḥ sarve kuravaś ca janārdanam 05,092.040a tatra tiṣṭhan sa dāśārho rājamadhye paraṃtapaḥ 05,092.040c apaśyad antarikṣasthān ṛṣīn parapuraṃjayaḥ 05,092.041a tatas tān abhisaṃprekṣya nāradapramukhān ṛṣīn 05,092.041c abhyabhāṣata dāśārho bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ śanaiḥ 05,092.042a pārthivīṃ samitiṃ draṣṭum ṛṣayo 'bhyāgatā nṛpa 05,092.042c nimantryantām āsanaiś ca satkāreṇa ca bhūyasā 05,092.043a naiteṣv anupaviṣṭeṣu śakyaṃ kena cid āsitum 05,092.043c pūjā prayujyatām āśu munīnāṃ bhāvitātmanām 05,092.044a ṛṣīñ śāṃtanavo dṛṣṭvā sabhādvāram upasthitān 05,092.044c tvaramāṇas tato bhṛtyān āsanānīty acodayat 05,092.045a āsanāny atha mṛṣṭāni mahānti vipulāni ca 05,092.045c maṇikāñcanacitrāṇi samājahrus tatas tataḥ 05,092.046a teṣu tatropaviṣṭeṣu gṛhītārgheṣu bhārata 05,092.046c niṣasādāsane kṛṣṇo rājānaś ca yathāsanam 05,092.047a duḥśāsanaḥ sātyakaye dadāv āsanam uttamam 05,092.047c viviṃśatir dadau pīṭhaṃ kāñcanaṃ kṛtavarmaṇe 05,092.048a avidūre 'tha kṛṣṇasya karṇaduryodhanāv ubhau 05,092.048c ekāsane mahātmānau niṣīdatur amarṣaṇau 05,092.049a gāndhārarājaḥ śakunir gāndhārair abhirakṣitaḥ 05,092.049c niṣasādāsane rājā sahaputro viśāṃ pate 05,092.050a viduro maṇipīṭhe tu śuklaspardhyājinottare 05,092.050c saṃspṛśann āsanaṃ śaurer mahāmatir upāviśat 05,092.051a cirasya dṛṣṭvā dāśārhaṃ rājānaḥ sarvapārthivāḥ 05,092.051c amṛtasyeva nātṛpyan prekṣamāṇā janārdanam 05,092.052a atasīpuṣpasaṃkāśaḥ pītavāsā janārdanaḥ 05,092.052c vyabhrājata sabhāmadhye hemnīvopahito maṇiḥ 05,092.053a tatas tūṣṇīṃ sarvam āsīd govindagatamānasam 05,092.053c na tatra kaś cit kiṃ cid dhi vyājahāra pumān kva cit 05,093.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,093.001a teṣv āsīneṣu sarveṣu tūṣṇīṃbhūteṣu rājasu 05,093.001c vākyam abhyādade kṛṣṇaḥ sudaṃṣṭro dundubhisvanaḥ 05,093.002a jīmūta iva gharmānte sarvāṃ saṃśrāvayan sabhām 05,093.002c dhṛtarāṣṭram abhiprekṣya samabhāṣata mādhavaḥ 05,093.003a kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca śamaḥ syād iti bhārata 05,093.003c aprayatnena vīrāṇām etad yatitum āgataḥ 05,093.004a rājan nānyat pravaktavyaṃ tava niḥśreyasaṃ vacaḥ 05,093.004c viditaṃ hy eva te sarvaṃ veditavyam ariṃdama 05,093.005a idam adya kulaṃ śreṣṭhaṃ sarvarājasu pārthiva 05,093.005b*0424_01 tvan nimittaṃ viśeṣeṇa neha yuktaṃ viśiṣyate 05,093.005c śrutavṛttopasaṃpannaṃ sarvaiḥ samuditaṃ guṇaiḥ 05,093.006a kṛpānukampā kāruṇyam ānṛśaṃsyaṃ ca bhārata 05,093.006c tathārjavaṃ kṣamā satyaṃ kuruṣv etad viśiṣyate 05,093.007a tasminn evaṃvidhe rājan kule mahati tiṣṭhati 05,093.007c tvannimittaṃ viśeṣeṇa neha yuktam asāṃpratam 05,093.008a tvaṃ hi vārayitā śreṣṭhaḥ kurūṇāṃ kurusattama 05,093.008c mithyā pracaratāṃ tāta bāhyeṣv ābhyantareṣu ca 05,093.009a te putrās tava kauravya duryodhanapurogamāḥ 05,093.009c dharmārthau pṛṣṭhataḥ kṛtvā pracaranti nṛśaṃsavat 05,093.010a aśiṣṭā gatamaryādā lobhena hṛtacetasaḥ 05,093.010c sveṣu bandhuṣu mukhyeṣu tad vettha bharatarṣabha 05,093.011a seyam āpan mahāghorā kuruṣv eva samutthitā 05,093.011c upekṣyamāṇā kauravya pṛthivīṃ ghātayiṣyati 05,093.012a śakyā ceyaṃ śamayituṃ tvaṃ ced icchasi bhārata 05,093.012c na duṣkaro hy atra śamo mato me bharatarṣabha 05,093.013a tvayy adhīnaḥ śamo rājan mayi caiva viśāṃ pate 05,093.013b*0425_01 sahabhūtās tathaivaite sarvanāśāya bhārata 05,093.013c putrān sthāpaya kauravya sthāpayiṣyāmy ahaṃ parān 05,093.013d*0426_01 hitaṃ hi dhārtarāṣṭrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ tathā hitam 05,093.013d*0426_02 śame prayatamānānāṃ tava śāsanakāṅkṣiṇām 05,093.014a ājñā tava hi rājendra kāryā putraiḥ sahānvayaiḥ 05,093.014c hitaṃ balavad apy eṣāṃ tiṣṭhatāṃ tava śāsane 05,093.015a tava caiva hitaṃ rājan pāṇḍavānām atho hitam 05,093.015c śame prayatamānasya mama śāsanakāṅkṣiṇām 05,093.016a svayaṃ niṣkalam ālakṣya saṃvidhatsva viśāṃ pate 05,093.016c sahabhūtās tu bharatās tavaiva syur janeśvara 05,093.017a dharmārthayos tiṣṭha rājan pāṇḍavair abhirakṣitaḥ 05,093.017c na hi śakyās tathābhūtā yatnād api narādhipa 05,093.018a na hi tvāṃ pāṇḍavair jetuṃ rakṣyamāṇaṃ mahātmabhiḥ 05,093.018c indro 'pi devaiḥ sahitaḥ prasaheta kuto nṛpāḥ 05,093.019a yatra bhīṣmaś ca droṇaś ca kṛpaḥ karṇo viviṃśatiḥ 05,093.019c aśvatthāmā vikarṇaś ca somadatto 'tha bāhlikaḥ 05,093.020a saindhavaś ca kaliṅgaś ca kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ 05,093.020c yudhiṣṭhiro bhīmasenaḥ savyasācī yamau tathā 05,093.021a sātyakiś ca mahātejā yuyutsuś ca mahārathaḥ 05,093.021b*0427_01 ko nu tān yudhi śatrughna sahitān kurupāṇḍavaiḥ 05,093.021c ko nu tān viparītātmā yudhyeta bharatarṣabha 05,093.022a lokasyeśvaratāṃ bhūyaḥ śatrubhiś cāpradhṛṣyatām 05,093.022c prāpsyasi tvam amitraghna sahitaḥ kurupāṇḍavaiḥ 05,093.023a tasya te pṛthivīpālās tvatsamāḥ pṛthivīpate 05,093.023c śreyāṃsaś caiva rājānaḥ saṃdhāsyante paraṃtapa 05,093.024a sa tvaṃ putraiś ca pautraiś ca bhrātṛbhiḥ pitṛbhis tathā 05,093.024c suhṛdbhiḥ sarvato guptaḥ sukhaṃ śakṣyasi jīvitum 05,093.025a etān eva purodhāya satkṛtya ca yathā purā 05,093.025c akhilāṃ bhokṣyase sarvāṃ pṛthivīṃ pṛthivīpate 05,093.026a etair hi sahitaḥ sarvaiḥ pāṇḍavaiḥ svaiś ca bhārata 05,093.026c anyān vijeṣyase śatrūn eṣa svārthas tavākhilaḥ 05,093.027a tair evopārjitāṃ bhūmiṃ bhokṣyase ca paraṃtapa 05,093.027c yadi saṃpatsyase putraiḥ sahāmātyair narādhipa 05,093.028a saṃyuge vai mahārāja dṛśyate sumahān kṣayaḥ 05,093.028c kṣaye cobhayato rājan kaṃ dharmam anupaśyasi 05,093.029a pāṇḍavair nihataiḥ saṃkhye putrair vāpi mahābalaiḥ 05,093.029c yad vindethāḥ sukhaṃ rājaṃs tad brūhi bharatarṣabha 05,093.030a śūrāś ca hi kṛtāstrāś ca sarve yuddhābhikāṅkṣiṇaḥ 05,093.030c pāṇḍavās tāvakāś caiva tān rakṣa mahato bhayāt 05,093.031a na paśyema kurūn sarvān pāṇḍavāṃś caiva saṃyuge 05,093.031c kṣīṇān ubhayataḥ śūrān rathebhyo rathibhir hatān 05,093.032a samavetāḥ pṛthivyāṃ hi rājāno rājasattama 05,093.032c amarṣavaśam āpannā nāśayeyur imāḥ prajāḥ 05,093.033a trāhi rājann imaṃ lokaṃ na naśyeyur imāḥ prajāḥ 05,093.033c tvayi prakṛtim āpanne śeṣaṃ syāt kurunandana 05,093.034a śuklā vadānyā hrīmanta āryāḥ puṇyābhijātayaḥ 05,093.034c anyonyasacivā rājaṃs tān pāhi mahato bhayāt 05,093.035a śiveneme bhūmipālāḥ samāgamya parasparam 05,093.035c saha bhuktvā ca pītvā ca pratiyāntu yathāgṛham 05,093.036a suvāsasaḥ sragviṇaś ca satkṛtya bharatarṣabha 05,093.036c amarṣāṃś ca nirākṛtya vairāṇi ca paraṃtapa 05,093.037a hārdaṃ yat pāṇḍaveṣv āsīt prāpte 'sminn āyuṣaḥ kṣaye 05,093.037c tad eva te bhavatv adya śaśvac ca bharatarṣabha 05,093.038a bālā vihīnāḥ pitrā te tvayaiva parivardhitāḥ 05,093.038c tān pālaya yathānyāyaṃ putrāṃś ca bharatarṣabha 05,093.039a bhavataiva hi rakṣyās te vyasaneṣu viśeṣataḥ 05,093.039c mā te dharmas tathaivārtho naśyeta bharatarṣabha 05,093.040a āhus tvāṃ pāṇḍavā rājann abhivādya prasādya ca 05,093.040c bhavataḥ śāsanād duḥkham anubhūtaṃ sahānugaiḥ 05,093.041a dvādaśemāni varṣāṇi vane nirvyuṣitāni naḥ 05,093.041c trayodaśaṃ tathājñātaiḥ sajane parivatsaram 05,093.042a sthātā naḥ samaye tasmin piteti kṛtaniścayāḥ 05,093.042c nāhāsma samayaṃ tāta tac ca no brāhmaṇā viduḥ 05,093.043a tasmin naḥ samaye tiṣṭha sthitānāṃ bharatarṣabha 05,093.043c nityaṃ saṃkleśitā rājan svarājyāṃśaṃ labhemahi 05,093.044a tvaṃ dharmam arthaṃ yuñjānaḥ samyaṅ nas trātum arhasi 05,093.044c gurutvaṃ bhavati prekṣya bahūn kleśāṃs titikṣmahe 05,093.045a sa bhavān mātṛpitṛvad asmāsu pratipadyatām 05,093.045c guror garīyasī vṛttir yā ca śiṣyasya bhārata 05,093.045d*0428_01 vartāmahe tvayi ca tāṃ tvaṃ ca vartasva nas tathā 05,093.046a pitrā sthāpayitavyā hi vayam utpatham āsthitāḥ 05,093.046c saṃsthāpaya pathiṣv asmāṃs tiṣṭha rājan svavartmani 05,093.047a āhuś cemāṃ pariṣadaṃ putrās te bharatarṣabha 05,093.047c dharmajñeṣu sabhāsatsu neha yuktam asāṃpratam 05,093.048a yatra dharmo hy adharmeṇa satyaṃ yatrānṛtena ca 05,093.048c hanyate prekṣamāṇānāṃ hatās tatra sabhāsadaḥ 05,093.049a viddho dharmo hy adharmeṇa sabhāṃ yatra prapadyate 05,093.049c na cāsya śalyaṃ kṛntanti viddhās tatra sabhāsadaḥ 05,093.049e dharma etān ārujati yathā nady anukūlajān 05,093.050a ye dharmam anupaśyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate 05,093.050c te satyam āhur dharmaṃ ca nyāyyaṃ ca bharatarṣabha 05,093.051a śakyaṃ kim anyad vaktuṃ te dānād anyaj janeśvara 05,093.051c bruvantu vā mahīpālāḥ sabhāyāṃ ye samāsate 05,093.051e dharmārthau saṃpradhāryaiva yadi satyaṃ bravīmy aham 05,093.052a pramuñcemān mṛtyupāśāt kṣatriyān kṣatriyarṣabha 05,093.052c praśāmya bharataśreṣṭha mā manyuvaśam anvagāḥ 05,093.053a pitryaṃ tebhyaḥ pradāyāṃśaṃ pāṇḍavebhyo yathocitam 05,093.053c tataḥ saputraḥ siddhārtho bhuṅkṣva bhogān paraṃtapa 05,093.054a ajātaśatruṃ jānīṣe sthitaṃ dharme satāṃ sadā 05,093.054c saputre tvayi vṛttiṃ ca vartate yāṃ narādhipa 05,093.055a dāhitaś ca nirastaś ca tvām evopāśritaḥ punaḥ 05,093.055c indraprasthaṃ tvayaivāsau saputreṇa vivāsitaḥ 05,093.056a sa tatra nivasan sarvān vaśam ānīya pārthivān 05,093.056c tvanmukhān akarod rājan na ca tvām atyavartata 05,093.057a tasyaivaṃ vartamānasya saubalena jihīrṣatā 05,093.057c rāṣṭrāṇi dhanadhānyaṃ ca prayuktaḥ paramopadhiḥ 05,093.058a sa tām avasthāṃ saṃprāpya kṛṣṇāṃ prekṣya sabhāgatām 05,093.058c kṣatradharmād ameyātmā nākampata yudhiṣṭhiraḥ 05,093.059a ahaṃ tu tava teṣāṃ ca śreya icchāmi bhārata 05,093.059c dharmād arthāt sukhāc caiva mā rājan nīnaśaḥ prajāḥ 05,093.060a anartham arthaṃ manvānā arthaṃ vānartham ātmanaḥ 05,093.060c lobhe 'tiprasṛtān putrān nigṛhṇīṣva viśāṃ pate 05,093.061a sthitāḥ śuśrūṣituṃ pārthāḥ sthitā yoddhum ariṃdamāḥ 05,093.061c yat te pathyatamaṃ rājaṃs tasmiṃs tiṣṭha paraṃtapa 05,093.062a tad vākyaṃ pārthivāḥ sarve hṛdayaiḥ samapūjayan 05,093.062c na tatra kaś cid vaktuṃ hi vācaṃ prākrāmad agrataḥ 05,094.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,094.001a tasminn abhihite vākye keśavena mahātmanā 05,094.001c stimitā hṛṣṭaromāṇa āsan sarve sabhāsadaḥ 05,094.002a kaḥ svid uttaram etasmād vaktum utsahate pumān 05,094.002c iti sarve manobhis te cintayanti sma pārthivāḥ 05,094.003a tathā teṣu ca sarveṣu tūṣṇīṃbhūteṣu rājasu 05,094.003c jāmadagnya idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi 05,094.004a imām ekopamāṃ rājañ śṛṇu satyām aśaṅkitaḥ 05,094.004c tāṃ śrutvā śreya ādatsva yadi sādhv iti manyase 05,094.005a rājā dambhodbhavo nāma sārvabhaumaḥ purābhavat 05,094.005c akhilāṃ bubhuje sarvāṃ pṛthivīm iti naḥ śrutam 05,094.006a sa sma nityaṃ niśāpāye prātar utthāya vīryavān 05,094.006c brāhmaṇān kṣatriyāṃś caiva pṛcchann āste mahārathaḥ 05,094.007a asti kaś cid viśiṣṭo vā madvidho vā bhaved yudhi 05,094.007c śūdro vaiśyaḥ kṣatriyo vā brāhmaṇo vāpi śastrabhṛt 05,094.008a iti bruvann anvacarat sa rājā pṛthivīm imām 05,094.008c darpeṇa mahatā mattaḥ kaṃ cid anyam acintayan 05,094.009a taṃ sma vaidyā akṛpaṇā brāhmaṇāḥ sarvato 'bhayāḥ 05,094.009c pratyaṣedhanta rājānaṃ ślāghamānaṃ punaḥ punaḥ 05,094.010a pratiṣidhyamāno 'py asakṛt pṛcchaty eva sa vai dvijān 05,094.010c abhimānī śriyā mattas tam ūcur brāhmaṇās tadā 05,094.011a tapasvino mahātmāno vedavratasamanvitāḥ 05,094.011c udīryamāṇaṃ rājānaṃ krodhadīptā dvijātayaḥ 05,094.011d*0429_01 tapasvinau mahātmānau vedapratyayadarśakau 05,094.012a anekajananaṃ sakhyaṃ yayoḥ puruṣasiṃhayoḥ 05,094.012c tayos tvaṃ na samo rājan bhavitāsi kadā cana 05,094.013a evam uktaḥ sa rājā tu punaḥ papraccha tān dvijān 05,094.013c kva tau vīrau kvajanmānau kiṃkarmāṇau ca kau ca tau 05,094.014 brāhmaṇā ūcuḥ 05,094.014a naro nārāyaṇaś caiva tāpasāv iti naḥ śrutam 05,094.014c āyātau mānuṣe loke tābhyāṃ yudhyasva pārthiva 05,094.015a śrūyate tau mahātmānau naranārāyaṇāv ubhau 05,094.015c tapo ghoram anirdeśyaṃ tapyete gandhamādane 05,094.016 rāma uvāca 05,094.016a sa rājā mahatīṃ senāṃ yojayitvā ṣaḍaṅginīm 05,094.016c amṛṣyamāṇaḥ saṃprāyād yatra tāv aparājitau 05,094.017a sa gatvā viṣamaṃ ghoraṃ parvataṃ gandhamādanam 05,094.017c mṛgayāṇo 'nvagacchat tau tāpasāv aparājitau 05,094.018a tau dṛṣṭvā kṣutpipāsābhyāṃ kṛśau dhamanisaṃtatau 05,094.018c śītavātātapaiś caiva karśitau puruṣottamau 05,094.018e abhigamyopasaṃgṛhya paryapṛcchad anāmayam 05,094.019a tam arcitvā mūlaphalair āsanenodakena ca 05,094.019c nyamantrayetāṃ rājānaṃ kiṃ kāryaṃ kriyatām iti 05,094.019d*0430_01 tatas tām ānupūrvīṃ sa punar evānvakīrtayat 05,094.020 dambhodbhava uvāca 05,094.020a bāhubhyāṃ me jitā bhūmir nihatāḥ sarvaśatravaḥ 05,094.020c bhavadbhyāṃ yuddham ākāṅkṣann upayāto 'smi parvatam 05,094.020e ātithyaṃ dīyatām etat kāṅkṣitaṃ me ciraṃ prati 05,094.021 naranārāyaṇāv ūcatuḥ 05,094.021a apetakrodhalobho 'yam āśramo rājasattama 05,094.021c na hy asminn āśrame yuddhaṃ kutaḥ śastraṃ kuto 'nṛjuḥ 05,094.021e anyatra yuddham ākāṅkṣva bahavaḥ kṣatriyāḥ kṣitau 05,094.022 rāma uvāca 05,094.022a ucyamānas tathāpi sma bhūya evābhyabhāṣata 05,094.022c punaḥ punaḥ kṣamyamāṇaḥ sāntvyamānaś ca bhārata 05,094.022e dambhodbhavo yuddham icchann āhvayaty eva tāpasau 05,094.023a tato naras tv iṣīkāṇāṃ muṣṭim ādāya kaurava 05,094.023c abravīd ehi yudhyasva yuddhakāmuka kṣatriya 05,094.024a sarvaśastrāṇi cādatsva yojayasva ca vāhinīm 05,094.024c ahaṃ hi te vineṣyāmi yuddhaśraddhām itaḥ param 05,094.024d*0431_01 saṃnahyasva ca varmāṇi yāni cānyāni santi te 05,094.024d*0431_02 yad āhvayasi darpeṇa brāhmaṇapramukhāñ janān 05,094.025 dambhodbhava uvāca 05,094.025a yady etad astram asmāsu yuktaṃ tāpasa manyase 05,094.025c etenāpi tvayā yotsye yuddhārthī hy aham āgataḥ 05,094.026 rāma uvāca 05,094.026a ity uktvā śaravarṣeṇa sarvataḥ samavākirat 05,094.026c dambhodbhavas tāpasaṃ taṃ jighāṃsuḥ sahasainikaḥ 05,094.027a tasya tān asyato ghorān iṣūn paratanucchidaḥ 05,094.027c kadarthīkṛtya sa munir iṣīkābhir apānudat 05,094.028a tato 'smai prāsṛjad ghoram aiṣīkam aparājitaḥ 05,094.028c astram apratisaṃdheyaṃ tad adbhutam ivābhavat 05,094.029a teṣām akṣīṇi karṇāṃś ca nastakāṃś caiva māyayā 05,094.029c nimittavedhī sa munir iṣīkābhiḥ samarpayat 05,094.030a sa dṛṣṭvā śvetam ākāśam iṣīkābhiḥ samācitam 05,094.030c pādayor nyapatad rājā svasti me 'stv iti cābravīt 05,094.031a tam abravīn naro rājañ śaraṇyaḥ śaraṇaiṣiṇām 05,094.031c brahmaṇyo bhava dharmātmā mā ca smaivaṃ punaḥ kṛthāḥ 05,094.031d*0432_01 naitādṛk puruṣo rājan kṣatradharmam anusmaran 05,094.031d*0432_02 manasā nṛpaśārdūla bhavet purapuraṃjayaḥ 05,094.032a mā ca darpasamāviṣṭaḥ kṣepsīḥ kāṃś cit kadā cana 05,094.032c alpīyāṃsaṃ viśiṣṭaṃ vā tat te rājan paraṃ hitam 05,094.033a kṛtaprajño vītalobho nirahaṃkāra ātmavān 05,094.033c dāntaḥ kṣānto mṛduḥ kṣemaḥ prajāḥ pālaya pārthiva 05,094.033d*0433_01 mā sma bhūyaḥ kṣipeḥ kaṃ cid aviditvā balābalam 05,094.034a anujñātaḥ svasti gaccha maivaṃ bhūyaḥ samācareḥ 05,094.034c kuśalaṃ brāhmaṇān pṛccher āvayor vacanād bhṛśam 05,094.035a tato rājā tayoḥ pādāv abhivādya mahātmanoḥ 05,094.035c pratyājagāma svapuraṃ dharmaṃ caivācinod bhṛśam 05,094.036a sumahac cāpi tat karma yan nareṇa kṛtaṃ purā 05,094.036c tato guṇaiḥ subahubhiḥ śreṣṭho nārāyaṇo 'bhavat 05,094.037a tasmād yāvad dhanuḥśreṣṭhe gāṇḍīve 'straṃ na yujyate 05,094.037c tāvat tvaṃ mānam utsṛjya gaccha rājan dhanaṃjayam 05,094.038a kākudīkaṃ śukaṃ nākam akṣisaṃtarjanaṃ tathā 05,094.038c saṃtānaṃ nartanaṃ ghoram āsyamodakam aṣṭamam 05,094.039a etair viddhāḥ sarva eva maraṇaṃ yānti mānavāḥ 05,094.039b*0434_01 kāmakrodhau lobhamohau madamānau tathaiva ca 05,094.039b*0434_02 mātsaryāhaṃkṛtī caiva kramād eta udāhṛtāḥ 05,094.039c unmattāś ca viceṣṭante naṣṭasaṃjñā vicetasaḥ 05,094.040a svapante ca plavante ca chardayanti ca mānavāḥ 05,094.040c mūtrayante ca satataṃ rudanti ca hasanti ca 05,094.041a asaṃkhyeyā guṇāḥ pārthe tadviśiṣṭo janārdanaḥ 05,094.041c tvam eva bhūyo jānāsi kuntīputraṃ dhanaṃjayam 05,094.042a naranārāyaṇau yau tau tāv evārjunakeśavau 05,094.042c vijānīhi mahārāja pravīrau puruṣarṣabhau 05,094.042d*0435_01 nirmātā sarvalokānām īśvaraḥ sarvakarmakṛt 05,094.042d*0435_02 yasya nārāyaṇo bandhur arjuno duḥsaho yudhi 05,094.042d*0435_03 kas tam utsahate jetuṃ triṣu lokeṣu bhārata 05,094.042d*0435_04 vīraṃ kapidhvajaṃ jiṣṇuṃ yasya nāsti samo yudhi 05,094.043a yady etad evaṃ jānāsi na ca mām atiśaṅkase 05,094.043c āryāṃ matiṃ samāsthāya śāmya bhārata pāṇḍavaiḥ 05,094.044a atha cen manyase śreyo na me bhedo bhaved iti 05,094.044c praśāmya bharataśreṣṭha mā ca yuddhe manaḥ kṛthāḥ 05,094.045a bhavatāṃ ca kuruśreṣṭha kulaṃ bahumataṃ bhuvi 05,094.045c tat tathaivāstu bhadraṃ te svārtham evānucintaya 05,095.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,095.001a jāmadagnyavacaḥ śrutvā kaṇvo 'pi bhagavān ṛṣiḥ 05,095.001c duryodhanam idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi 05,095.002a akṣayaś cāvyayaś caiva brahmā lokapitāmahaḥ 05,095.002c tathaiva bhagavantau tau naranārāyaṇāv ṛṣī 05,095.003a ādityānāṃ hi sarveṣāṃ viṣṇur ekaḥ sanātanaḥ 05,095.003c ajayyaś cāvyayaś caiva śāśvataḥ prabhur īśvaraḥ 05,095.004a nimittamaraṇās tv anye candrasūryau mahī jalam 05,095.004c vāyur agnis tathākāśaṃ grahās tārāgaṇās tathā 05,095.005a te ca kṣayānte jagato hitvā lokatrayaṃ sadā 05,095.005c kṣayaṃ gacchanti vai sarve sṛjyante ca punaḥ punaḥ 05,095.006a muhūrtamaraṇās tv anye mānuṣā mṛgapakṣiṇaḥ 05,095.006c tiryagyonyaś ca ye cānye jīvalokacarāḥ smṛtāḥ 05,095.007a bhūyiṣṭhena tu rājānaḥ śriyaṃ bhuktvāyuṣaḥ kṣaye 05,095.007c maraṇaṃ pratigacchanti bhoktuṃ sukṛtaduṣkṛtam 05,095.008a sa bhavān dharmaputreṇa śamaṃ kartum ihārhati 05,095.008c pāṇḍavāḥ kuravaś caiva pālayantu vasuṃdharām 05,095.009a balavān aham ity eva na mantavyaṃ suyodhana 05,095.009c balavanto hi balibhir dṛśyante puruṣarṣabha 05,095.010a na balaṃ balināṃ madhye balaṃ bhavati kaurava 05,095.010c balavanto hi te sarve pāṇḍavā devavikramāḥ 05,095.011a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam 05,095.011c mātaler dātukāmasya kanyāṃ mṛgayato varam 05,095.012a matas trailokyarājasya mātalir nāma sārathiḥ 05,095.012c tasyaikaiva kule kanyā rūpato lokaviśrutā 05,095.013a guṇakeśīti vikhyātā nāmnā sā devarūpiṇī 05,095.013c śriyā ca vapuṣā caiva striyo 'nyāḥ sātiricyate 05,095.014a tasyāḥ pradānasamayaṃ mātaliḥ saha bhāryayā 05,095.014c jñātvā vimamṛśe rājaṃs tatparaḥ paricintayan 05,095.015a dhik khalv alaghuśīlānām ucchritānāṃ yaśasvinām 05,095.015c narāṇām ṛddhasattvānāṃ kule kanyāprarohaṇam 05,095.016a mātuḥ kulaṃ pitṛkulaṃ yatra caiva pradīyate 05,095.016c kulatrayaṃ saṃśayitaṃ kurute kanyakā satām 05,095.017a devamānuṣalokau dvau mānasenaiva cakṣuṣā 05,095.017c avagāhyaiva vicitau na ca me rocate varaḥ 05,095.018a na devān naiva ditijān na gandharvān na mānuṣān 05,095.018c arocayaṃ varakṛte tathaiva bahulān ṛṣīn 05,095.019a bhāryayā tu sa saṃmantrya saha rātrau sudharmayā 05,095.019c mātalir nāgalokāya cakāra gamane matim 05,095.020a na me devamanuṣyeṣu guṇakeśyāḥ samo varaḥ 05,095.020c rūpato dṛśyate kaś cin nāgeṣu bhavitā dhruvam 05,095.021a ity āmantrya sudharmāṃ sa kṛtvā cābhipradakṣiṇam 05,095.021c kanyāṃ śirasy upāghrāya praviveśa mahītalam 05,096.001 kaṇva uvāca 05,096.001a mātalis tu vrajan mārge nāradena maharṣiṇā 05,096.001c varuṇaṃ gacchatā draṣṭuṃ samāgacchad yadṛcchayā 05,096.002a nārado 'thābravīd enaṃ kva bhavān gantum udyataḥ 05,096.002c svena vā sūta kāryeṇa śāsanād vā śatakratoḥ 05,096.003a mātalir nāradenaivaṃ saṃpṛṣṭaḥ pathi gacchatā 05,096.003c yathāvat sarvam ācaṣṭa svakāryaṃ varuṇaṃ prati 05,096.004a tam uvācātha sa munir gacchāvaḥ sahitāv iti 05,096.004c salileśadidṛkṣārtham aham apy udyato divaḥ 05,096.005a ahaṃ te sarvam ākhyāsye darśayan vasudhātalam 05,096.005c dṛṣṭvā tatra varaṃ kaṃ cid rocayiṣyāva mātale 05,096.006a avagāhya tato bhūmim ubhau mātalināradau 05,096.006c dadṛśāte mahātmānau lokapālam apāṃ patim 05,096.007a tatra devarṣisadṛśīṃ pūjāṃ prāpa sa nāradaḥ 05,096.007c mahendrasadṛśīṃ caiva mātaliḥ pratyapadyata 05,096.008a tāv ubhau prītamanasau kāryavattāṃ nivedya ha 05,096.008c varuṇenābhyanujñātau nāgalokaṃ viceratuḥ 05,096.009a nāradaḥ sarvabhūtānām antarbhūminivāsinām 05,096.009c jānaṃś cakāra vyākhyānaṃ yantuḥ sarvam aśeṣataḥ 05,096.010 nārada uvāca 05,096.010a dṛṣṭas te varuṇas tāta putrapautrasamāvṛtaḥ 05,096.010c paśyodakapateḥ sthānaṃ sarvatobhadram ṛddhimat 05,096.011a eṣa putro mahāprājño varuṇasyeha gopateḥ 05,096.011c eṣa taṃ śīlavṛttena śaucena ca viśiṣyate 05,096.012a eṣo 'sya putro 'bhimataḥ puṣkaraḥ puṣkarekṣaṇaḥ 05,096.012c rūpavān darśanīyaś ca somaputryā vṛtaḥ patiḥ 05,096.013a jyotsnākālīti yām āhur dvitīyāṃ rūpataḥ śriyam 05,096.013c ādityasyaiva goḥ putro jyeṣṭhaḥ putraḥ kṛtaḥ smṛtaḥ 05,096.014a bhavanaṃ paśya vāruṇyā yad etat sarvakāñcanam 05,096.014b*0436_01 eṣā vai vāruṇī kanyā surā lokeṣu viśrutā 05,096.014c yāṃ prāpya suratāṃ prāptāḥ surāḥ surapateḥ sakhe 05,096.015a etāni hṛtarājyānāṃ daiteyānāṃ sma mātale 05,096.015c dīpyamānāni dṛśyante sarvapraharaṇāny uta 05,096.016a akṣayāṇi kilaitāni vivartante sma mātale 05,096.016c anubhāvaprayuktāni surair avajitāni ha 05,096.017a atra rākṣasajātyaś ca bhūtajātyaś ca mātale 05,096.017c divyapraharaṇāś cāsan pūrvadaivatanirmitāḥ 05,096.018a agnir eṣa mahārciṣmāñ jāgarti varuṇahrade 05,096.018c vaiṣṇavaṃ cakram āviddhaṃ vidhūmena haviṣmatā 05,096.019a eṣa gāṇḍīmayaś cāpo lokasaṃhārasaṃbhṛtaḥ 05,096.019c rakṣyate daivatair nityaṃ yatas tad gāṇḍivaṃ dhanuḥ 05,096.020a eṣa kṛtye samutpanne tat tad dhārayate balam 05,096.020c sahasraśatasaṃkhyena prāṇena satataṃ dhruvam 05,096.021a aśāsyān api śāsty eṣa rakṣobandhuṣu rājasu 05,096.021c sṛṣṭaḥ prathamajo daṇḍo brahmaṇā brahmavādinā 05,096.022a etac chatraṃ narendrāṇāṃ mahac chakreṇa bhāṣitam 05,096.022c putrāḥ salilarājasya dhārayanti mahodayam 05,096.023a etat salilarājasya chatraṃ chatragṛhe sthitam 05,096.023c sarvataḥ salilaṃ śītaṃ jīmūta iva varṣati 05,096.024a etac chatrāt paribhraṣṭaṃ salilaṃ somanirmalam 05,096.024c tamasā mūrchitaṃ yāti yena nārchati darśanam 05,096.025a bahūny adbhutarūpāṇi draṣṭavyānīha mātale 05,096.025c tava kāryoparodhas tu tasmād gacchāva māciram 05,097.001 nārada uvāca 05,097.001a etat tu nāgalokasya nābhisthāne sthitaṃ puram 05,097.001c pātālam iti vikhyātaṃ daityadānavasevitam 05,097.002a idam adbhiḥ samaṃ prāptā ye ke cid dhruvajaṅgamāḥ 05,097.002c praviśanto mahānādaṃ nadanti bhayapīḍitāḥ 05,097.003a atrāsuro 'gniḥ satataṃ dīpyate vāribhojanaḥ 05,097.003c vyāpāreṇa dhṛtātmānaṃ nibaddhaṃ samabudhyata 05,097.004a atrāmṛtaṃ suraiḥ pītvā nihitaṃ nihatāribhiḥ 05,097.004c ataḥ somasya hāniś ca vṛddhiś caiva pradṛśyate 05,097.005a atra divyaṃ hayaśiraḥ kāle parvaṇi parvaṇi 05,097.005c uttiṣṭhati suvarṇābhaṃ vārbhir āpūrayañ jagat 05,097.006a yasmād atra samagrās tāḥ patanti jalamūrtayaḥ 05,097.006c tasmāt pātālam ity etat khyāyate puram uttamam 05,097.007a airāvato 'smāt salilaṃ gṛhītvā jagato hitaḥ 05,097.007c megheṣv āmuñcate śītaṃ yan mahendraḥ pravarṣati 05,097.008a atra nānāvidhākārās timayo naikarūpiṇaḥ 05,097.008c apsu somaprabhāṃ pītvā vasanti jalacāriṇaḥ 05,097.009a atra sūryāṃśubhir bhinnāḥ pātālatalam āśritāḥ 05,097.009c mṛtā divasataḥ sūta punar jīvanti te niśi 05,097.010a udaye nityaśaś cātra candramā raśmibhir vṛtaḥ 05,097.010c amṛtaṃ spṛśya saṃsparśāt saṃjīvayati dehinaḥ 05,097.011a atra te 'dharmaniratā baddhāḥ kālena pīḍitāḥ 05,097.011c daiteyā nivasanti sma vāsavena hṛtaśriyaḥ 05,097.012a atra bhūtapatir nāma sarvabhūtamaheśvaraḥ 05,097.012c bhūtaye sarvabhūtānām acarat tapa uttamam 05,097.013a atra govratino viprāḥ svādhyāyāmnāyakarśitāḥ 05,097.013c tyaktaprāṇā jitasvargā nivasanti maharṣayaḥ 05,097.014a yatratatraśayo nityaṃ yenakenacidāśitaḥ 05,097.014c yenakenacidācchannaḥ sa govrata ihocyate 05,097.015a airāvato nāgarājo vāmanaḥ kumudo 'ñjanaḥ 05,097.015c prasūtāḥ supratīkasya vaṃśe vāraṇasattamāḥ 05,097.016a paśya yady atra te kaś cid rocate guṇato varaḥ 05,097.016c varayiṣyāva taṃ gatvā yatnam āsthāya mātale 05,097.017a aṇḍam etaj jale nyastaṃ dīpyamānam iva śriyā 05,097.017c ā prajānāṃ nisargād vai nodbhidyati na sarpati 05,097.018a nāsya jātiṃ nisargaṃ vā kathyamānaṃ śṛṇomi vai 05,097.018c pitaraṃ mātaraṃ vāpi nāsya jānāti kaś cana 05,097.019a ataḥ kila mahān agnir antakāle samutthitaḥ 05,097.019c dhakṣyate mātale sarvaṃ trailokyaṃ sacarācaram 05,097.020 kaṇva uvāca 05,097.020a mātalis tv abravīc chrutvā nāradasyātha bhāṣitam 05,097.020c na me 'tra rocate kaś cid anyato vraja māciram 05,098.001 nārada uvāca 05,098.001a hiraṇyapuram ity etat khyātaṃ puravaraṃ mahat 05,098.001c daityānāṃ dānavānāṃ ca māyāśatavicāriṇām 05,098.002a analpena prayatnena nirmitaṃ viśvakarmaṇā 05,098.002c mayena manasā sṛṣṭaṃ pātālatalam āśritam 05,098.003a atra māyāsahasrāṇi vikurvāṇā mahaujasaḥ 05,098.003c dānavā nivasanti sma śūrā dattavarāḥ purā 05,098.004a naite śakreṇa nānyena varuṇena yamena vā 05,098.004c śakyante vaśam ānetuṃ tathaiva dhanadena ca 05,098.005a asurāḥ kālakhañjāś ca tathā viṣṇupadodbhavāḥ 05,098.005c nairṛtā yātudhānāś ca brahmavedodbhavāś ca ye 05,098.006a daṃṣṭriṇo bhīmarūpāś ca nivasanty ātmarakṣiṇaḥ 05,098.006c māyāvīryopasaṃpannā nivasanty ātmarakṣiṇaḥ 05,098.007a nivātakavacā nāma dānavā yuddhadurmadāḥ 05,098.007c jānāsi ca yathā śakro naitāñ śaknoti bādhitum 05,098.008a bahuśo mātale tvaṃ ca tava putraś ca gomukhaḥ 05,098.008c nirbhagno devarājaś ca sahaputraḥ śacīpatiḥ 05,098.009a paśya veśmāni raukmāṇi mātale rājatāni ca 05,098.009c karmaṇā vidhiyuktena yuktāny upagatāni ca 05,098.010a vaiḍūryaharitānīva pravālarucirāṇi ca 05,098.010c arkasphaṭikaśubhrāṇi vajrasārojjvalāni ca 05,098.011a pārthivānīva cābhānti punar nagamayāni ca 05,098.011c śailānīva ca dṛśyante tārakāṇīva cāpy uta 05,098.012a sūryarūpāṇi cābhānti dīptāgnisadṛśāni ca 05,098.012c maṇijālavicitrāṇi prāṃśūni nibiḍāni ca 05,098.013a naitāni śakyaṃ nirdeṣṭuṃ rūpato dravyatas tathā 05,098.013c guṇataś caiva siddhāni pramāṇaguṇavanti ca 05,098.014a ākrīḍān paśya daityānāṃ tathaiva śayanāny uta 05,098.014c ratnavanti mahārhāṇi bhājanāny āsanāni ca 05,098.015a jaladābhāṃs tathā śailāṃs toyaprasravaṇānvitān 05,098.015c kāmapuṣpaphalāṃś caiva pādapān kāmacāriṇaḥ 05,098.016a mātale kaś cid atrāpi rucitas te varo bhavet 05,098.016c atha vānyāṃ diśaṃ bhūmer gacchāva yadi manyase 05,098.017 kaṇva uvāca 05,098.017a mātalis tv abravīd enaṃ bhāṣamāṇaṃ tathāvidham 05,098.017c devarṣe naiva me kāryaṃ vipriyaṃ tridivaukasām 05,098.018a nityānuṣaktavairā hi bhrātaro devadānavāḥ 05,098.018c aripakṣeṇa saṃbandhaṃ rocayiṣyāmy ahaṃ katham 05,098.019a anyatra sādhu gacchāvo draṣṭuṃ nārhāmi dānavān 05,098.019c jānāmi tu tathātmānaṃ ditsātmakamalaṃ yathā 05,099.001 nārada uvāca 05,099.001a ayaṃ lokaḥ suparṇānāṃ pakṣiṇāṃ pannagāśinām 05,099.001c vikrame gamane bhāre naiṣām asti pariśramaḥ 05,099.002a vainateyasutaiḥ sūta ṣaḍbhis tatam idaṃ kulam 05,099.002c sumukhena sunāmnā ca sunetreṇa suvarcasā 05,099.003a surūpapakṣirājena subalena ca mātale 05,099.003c vardhitāni prasūtyā vai vinatākulakartṛbhiḥ 05,099.004a pakṣirājābhijātyānāṃ sahasrāṇi śatāni ca 05,099.004c kaśyapasya tato vaṃśe jātair bhūtivivardhanaiḥ 05,099.005a sarve hy ete śriyā yuktāḥ sarve śrīvatsalakṣaṇāḥ 05,099.005c sarve śriyam abhīpsanto dhārayanti balāny uta 05,099.006a karmaṇā kṣatriyāś caite nirghṛṇā bhogibhojinaḥ 05,099.006c jñātisaṃkṣayakartṛtvād brāhmaṇyaṃ na labhanti vai 05,099.007a nāmāni caiṣāṃ vakṣyāmi yathā prādhānyataḥ śṛṇu 05,099.007c mātale ślāghyam etad dhi kulaṃ viṣṇuparigraham 05,099.008a daivataṃ viṣṇur eteṣāṃ viṣṇur eva parāyaṇam 05,099.008c hṛdi caiṣāṃ sadā viṣṇur viṣṇur eva gatiḥ sadā 05,099.009a suvarṇacūḍo nāgāśī dāruṇaś caṇḍatuṇḍakaḥ 05,099.009c analaś cānilaś caiva viśālākṣo 'tha kuṇḍalī 05,099.010a kāśyapir dhvajaviṣkambho vainateyo 'tha vāmanaḥ 05,099.010c vātavego diśācakṣur nimeṣo nimiṣas tathā 05,099.011a trivāraḥ saptavāraś ca vālmīkir dvīpakas tathā 05,099.011c daityadvīpaḥ sariddvīpaḥ sārasaḥ padmakesaraḥ 05,099.012a sumukhaḥ sukhaketuś ca citrabarhas tathānaghaḥ 05,099.012c meghakṛt kumudo dakṣaḥ sarpāntaḥ somabhojanaḥ 05,099.013a gurubhāraḥ kapotaś ca sūryanetraś cirāntakaḥ 05,099.013c viṣṇudhanvā kumāraś ca paribarho haris tathā 05,099.014a susvaro madhuparkaś ca hemavarṇas tathaiva ca 05,099.014c malayo mātariśvā ca niśākaradivākarau 05,099.015a ete pradeśamātreṇa mayoktā garuḍātmajāḥ 05,099.015c prādhānyato 'tha yaśasā kīrtitāḥ prāṇataś ca te 05,099.016a yady atra na ruciḥ kā cid ehi gacchāva mātale 05,099.016c taṃ nayiṣyāmi deśaṃ tvāṃ ruciṃ yatropalapsyase 05,100.001 nārada uvāca 05,100.001a idaṃ rasātalaṃ nāma saptamaṃ pṛthivītalam 05,100.001c yatrāste surabhir mātā gavām amṛtasaṃbhavā 05,100.002a kṣarantī satataṃ kṣīraṃ pṛthivīsārasaṃbhavam 05,100.002c ṣaṇṇāṃ rasānāṃ sāreṇa rasam ekam anuttamam 05,100.003a amṛtenābhitṛptasya sāram udgirataḥ purā 05,100.003c pitāmahasya vadanād udatiṣṭhad aninditā 05,100.004a yasyāḥ kṣīrasya dhārāyā nipatantyā mahītale 05,100.004c hradaḥ kṛtaḥ kṣīranidhiḥ pavitraṃ param uttamam 05,100.005a puṣpitasyeva phenasya paryantam anuveṣṭitam 05,100.005c pibanto nivasanty atra phenapā munisattamāḥ 05,100.006a phenapā nāma nāmnā te phenāhārāś ca mātale 05,100.006c ugre tapasi vartante yeṣāṃ bibhyati devatāḥ 05,100.007a asyāś catasro dhenvo 'nyā dikṣu sarvāsu mātale 05,100.007c nivasanti diśāpālyo dhārayantyo diśaḥ smṛtāḥ 05,100.008a pūrvāṃ diśaṃ dhārayate surūpā nāma saurabhī 05,100.008c dakṣiṇāṃ haṃsakā nāma dhārayaty aparāṃ diśam 05,100.009a paścimā vāruṇī dik ca dhāryate vai subhadrayā 05,100.009c mahānubhāvayā nityaṃ mātale viśvarūpayā 05,100.010a sarvakāmadughā nāma dhenur dhārayate diśam 05,100.010c uttarāṃ mātale dharmyāṃ tathailavilasaṃjñitām 05,100.011a āsāṃ tu payasā miśraṃ payo nirmathya sāgare 05,100.011c manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā devair asurasaṃhitaiḥ 05,100.012a uddhṛtā vāruṇī lakṣmīr amṛtaṃ cāpi mātale 05,100.012c uccaiḥśravāś cāśvarājo maṇiratnaṃ ca kaustubham 05,100.013a sudhāhāreṣu ca sudhāṃ svadhābhojiṣu ca svadhām 05,100.013c amṛtaṃ cāmṛtāśeṣu surabhiḥ kṣarate payaḥ 05,100.014a atra gāthā purā gītā rasātalanivāsibhiḥ 05,100.014c paurāṇī śrūyate loke gīyate yā manīṣibhiḥ 05,100.015a na nāgaloke na svarge na vimāne triviṣṭape 05,100.015c parivāsaḥ sukhas tādṛg rasātalatale yathā 05,101.001 nārada uvāca 05,101.001a iyaṃ bhogavatī nāma purī vāsukipālitā 05,101.001c yādṛśī devarājasya purīvaryāmarāvatī 05,101.002a eṣa śeṣaḥ sthito nāgo yeneyaṃ dhāryate sadā 05,101.002c tapasā lokamukhyena prabhāvamahatā mahī 05,101.003a śvetoccayanibhākāro nānāvidhavibhūṣaṇaḥ 05,101.003c sahasraṃ dhārayan mūrdhnāṃ jvālājihvo mahābalaḥ 05,101.004a iha nānāvidhākārā nānāvidhavibhūṣaṇāḥ 05,101.004c surasāyāḥ sutā nāgā nivasanti gatavyathāḥ 05,101.005a maṇisvastikacakrāṅkāḥ kamaṇḍalukalakṣaṇāḥ 05,101.005c sahasrasaṃkhyā balinaḥ sarve raudrāḥ svabhāvataḥ 05,101.006a sahasraśirasaḥ ke cit ke cit pañcaśatānanāḥ 05,101.006c śataśīrṣās tathā ke cit ke cit triśiraso 'pi ca 05,101.007a dvipañcaśirasaḥ ke cit ke cit saptamukhās tathā 05,101.007c mahābhogā mahākāyāḥ parvatābhogabhoginaḥ 05,101.008a bahūnīha sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca 05,101.008c nāgānām ekavaṃśānāṃ yathāśreṣṭhāṃs tu me śṛṇu 05,101.009a vāsukis takṣakaś caiva karkoṭakadhanaṃjayau 05,101.009c kālīyo nahuṣaś caiva kambalāśvatarāv ubhau 05,101.010a bāhyakuṇḍo maṇir nāgas tathaivāpūraṇaḥ khagaḥ 05,101.010c vāmanaś cailapatraś ca kukuraḥ kukuṇas tathā 05,101.011a āryako nandakaś caiva tathā kalaśapotakau 05,101.011c kailāsakaḥ piñjarako nāgaś cairāvatas tathā 05,101.012a sumanomukho dadhimukhaḥ śaṅkho nandopanandakau 05,101.012c āptaḥ koṭanakaś caiva śikhī niṣṭhūrikas tathā 05,101.013a tittirir hastibhadraś ca kumudo mālyapiṇḍakaḥ 05,101.013c dvau padmau puṇḍarīkaś ca puṣpo mudgaraparṇakaḥ 05,101.014a karavīraḥ pīṭharakaḥ saṃvṛtto vṛtta eva ca 05,101.014c piṇḍāro bilvapatraś ca mūṣikādaḥ śirīṣakaḥ 05,101.015a dilīpaḥ śaṅkhaśīrṣaś ca jyotiṣko 'thāparājitaḥ 05,101.015c kauravyo dhṛtarāṣṭraś ca kumāraḥ kuśakas tathā 05,101.016a virajā dhāraṇaś caiva subāhur mukharo jayaḥ 05,101.016c badhirāndhau vikuṇḍaś ca virasaḥ surasas tathā 05,101.017a ete cānye ca bahavaḥ kaśyapasyātmajāḥ smṛtāḥ 05,101.017c mātale paśya yady atra kaś cit te rocate varaḥ 05,101.018 kaṇva uvāca 05,101.018a mātalis tv ekam avyagraḥ satataṃ saṃnirīkṣya vai 05,101.018c papraccha nāradaṃ tatra prītimān iva cābhavat 05,101.018d*0437_01 maharṣe śaṃsa me sarvaṃ pṛcchato jñātum icchataḥ 05,101.018d*0437_02 karāmalakavat sarvaṃ tava jñānaṃ mahāmune 05,101.019a sthito ya eṣa purataḥ kauravyasyāryakasya ca 05,101.019c dyutimān darśanīyaś ca kasyaiṣa kulanandanaḥ 05,101.020a kaḥ pitā jananī cāsya katamasyaiṣa bhoginaḥ 05,101.020c vaṃśasya kasyaiṣa mahān ketubhūta iva sthitaḥ 05,101.021a praṇidhānena dhairyeṇa rūpeṇa vayasā ca me 05,101.021c manaḥ praviṣṭo devarṣe guṇakeśyāḥ patir varaḥ 05,101.022a mātaliṃ prītimanasaṃ dṛṣṭvā sumukhadarśanāt 05,101.022c nivedayām āsa tadā māhātmyaṃ janma karma ca 05,101.023a airāvatakule jātaḥ sumukho nāma nāgarāṭ 05,101.023c āryakasya mataḥ pautro dauhitro vāmanasya ca 05,101.024a etasya hi pitā nāgaś cikuro nāma mātale 05,101.024c nacirād vainateyena pañcatvam upapāditaḥ 05,101.025a tato 'bravīt prītamanā mātalir nāradaṃ vacaḥ 05,101.025c eṣa me rucitas tāta jāmātā bhujagottamaḥ 05,101.026a kriyatām atra yatno hi prītimān asmy anena vai 05,101.026c asya nāgapater dātuṃ priyāṃ duhitaraṃ mune 05,102.000*0438_00 kaṇvaḥ 05,102.000*0438_01 mātaler vacanaṃ śrutvā nārado munisattamaḥ 05,102.000*0438_02 abravīn nāgarājānam āryakaṃ kurunandana 05,102.001 nārada uvāca 05,102.001a sūto 'yaṃ mātalir nāma śakrasya dayitaḥ suhṛt 05,102.001c śuciḥ śīlaguṇopetas tejasvī vīryavān balī 05,102.002a śakrasyāyaṃ sakhā caiva mantrī sārathir eva ca 05,102.002c alpāntaraprabhāvaś ca vāsavena raṇe raṇe 05,102.003a ayaṃ harisahasreṇa yuktaṃ jaitraṃ rathottamam 05,102.003c devāsureṣu yuddheṣu manasaiva niyacchati 05,102.004a anena vijitān aśvair dorbhyāṃ jayati vāsavaḥ 05,102.004c anena prahṛte pūrvaṃ balabhit praharaty uta 05,102.005a asya kanyā varārohā rūpeṇāsadṛśī bhuvi 05,102.005c sattvaśīlaguṇopetā guṇakeśīti viśrutā 05,102.006a tasyāsya yatnāc caratas trailokyam amaradyute 05,102.006c sumukho bhavataḥ pautro rocate duhituḥ patiḥ 05,102.007a yadi te rocate saumya bhujagottama māciram 05,102.007c kriyatām āryaka kṣipraṃ buddhiḥ kanyāpratigrahe 05,102.008a yathā viṣṇukule lakṣmīr yathā svāhā vibhāvasoḥ 05,102.008c kule tava tathaivāstu guṇakeśī sumadhyamā 05,102.009a pautrasyārthe bhavāṃs tasmād guṇakeśīṃ pratīcchatu 05,102.009c sadṛśīṃ pratirūpasya vāsavasya śacīm iva 05,102.010a pitṛhīnam api hy enaṃ guṇato varayāmahe 05,102.010c bahumānāc ca bhavatas tathaivairāvatasya ca 05,102.010e sumukhasya guṇaiś caiva śīlaśaucadamādibhiḥ 05,102.011a abhigamya svayaṃ kanyām ayaṃ dātuṃ samudyataḥ 05,102.011c mātales tasya saṃmānaṃ kartum arho bhavān api 05,102.012 kaṇva uvāca 05,102.012a sa tu dīnaḥ prahṛṣṭaś ca prāha nāradam āryakaḥ 05,102.012c vriyamāṇe tathā pautre putre ca nidhanaṃ gate 05,102.012d*0439_01 katham icchāmi devarṣe guṇakeśīṃ snuṣāṃ prati 05,102.013a na me naitad bahumataṃ devarṣe vacanaṃ tava 05,102.013c sakhā śakrasya saṃyuktaḥ kasyāyaṃ nepsito bhavet 05,102.014a kāraṇasya tu daurbalyāc cintayāmi mahāmune 05,102.014c asya dehakaras tāta mama putro mahādyute 05,102.014e bhakṣito vainateyena duḥkhārtās tena vai vayam 05,102.015a punar eva ca tenoktaṃ vainateyena gacchatā 05,102.015c māsenānyena sumukhaṃ bhakṣayiṣya iti prabho 05,102.016a dhruvaṃ tathā tad bhavitā jānīmas tasya niścayam 05,102.016c tena harṣaḥ pranaṣṭo me suparṇavacanena vai 05,102.016d*0440_00 kaṇvaḥ 05,102.016d*0440_01 āryakasya vacaḥ śrutvā garuḍaṃ prati bhāṣitam 05,102.017a mātalis tv abravīd enaṃ buddhir atra kṛtā mayā 05,102.017c jāmātṛbhāvena vṛtaḥ sumukhas tava putrajaḥ 05,102.018a so 'yaṃ mayā ca sahito nāradena ca pannagaḥ 05,102.018c trilokeśaṃ surapatiṃ gatvā paśyatu vāsavam 05,102.019a śeṣeṇaivāsya kāryeṇa prajñāsyāmy aham āyuṣaḥ 05,102.019c suparṇasya vighāte ca prayatiṣyāmi sattama 05,102.020a sumukhaś ca mayā sārdhaṃ deveśam abhigacchatu 05,102.020c kāryasaṃsādhanārthāya svasti te 'stu bhujaṃgama 05,102.020d*0441_01 āryakeṇābhyanujñāto gamyatām iti bhārata 05,102.021a tatas te sumukhaṃ gṛhya sarva eva mahaujasaḥ 05,102.021c dadṛśuḥ śakram āsīnaṃ devarājaṃ mahādyutim 05,102.022a saṃgatyā tatra bhagavān viṣṇur āsīc caturbhujaḥ 05,102.022c tatas tat sarvam ācakhyau nārado mātaliṃ prati 05,102.023a tataḥ puraṃdaraṃ viṣṇur uvāca bhuvaneśvaram 05,102.023c amṛtaṃ dīyatām asmai kriyatām amaraiḥ samaḥ 05,102.024a mātalir nāradaś caiva sumukhaś caiva vāsava 05,102.024c labhantāṃ bhavataḥ kāmāt kāmam etaṃ yathepsitam 05,102.025a puraṃdaro 'tha saṃcintya vainateyaparākramam 05,102.025c viṣṇum evābravīd enaṃ bhavān eva dadātv iti 05,102.026 viṣṇur uvāca 05,102.026a īśas tvam asi lokānāṃ carāṇām acarāś ca ye 05,102.026c tvayā dattam adattaṃ kaḥ kartum utsahate vibho 05,102.027 kaṇva uvāca 05,102.027a prādāc chakras tatas tasmai pannagāyāyur uttamam 05,102.027c na tv enam amṛtaprāśaṃ cakāra balavṛtrahā 05,102.028a labdhvā varaṃ tu sumukhaḥ sumukhaḥ saṃbabhūva ha 05,102.028c kṛtadāro yathākāmaṃ jagāma ca gṛhān prati 05,102.029a nāradas tv āryakaś caiva kṛtakāryau mudā yutau 05,102.029c pratijagmatur abhyarcya devarājaṃ mahādyutim 05,103.001 kaṇva uvāca 05,103.001a garuḍas tat tu śuśrāva yathāvṛttaṃ mahābalaḥ 05,103.001c āyuḥpradānaṃ śakreṇa kṛtaṃ nāgasya bhārata 05,103.002a pakṣavātena mahatā ruddhvā tribhuvanaṃ khagaḥ 05,103.002c suparṇaḥ paramakruddho vāsavaṃ samupādravat 05,103.003 garuḍa uvāca 05,103.003a bhagavan kim avajñānāt kṣudhāṃ prati bhaye mama 05,103.003c kāmakāravaraṃ dattvā punaś calitavān asi 05,103.004a nisargāt sarvabhūtānāṃ sarvabhūteśvareṇa me 05,103.004c āhāro vihito dhātrā kimarthaṃ vāryate tvayā 05,103.005a vṛtaś caiṣa mahānāgaḥ sthāpitaḥ samayaś ca me 05,103.005c anena ca mayā deva bhartavyaḥ prasavo mahān 05,103.006a etasmiṃs tv anyathābhūte nānyaṃ hiṃsitum utsahe 05,103.006c krīḍase kāmakāreṇa devarāja yathecchakam 05,103.007a so 'haṃ prāṇān vimokṣyāmi tathā parijano mama 05,103.007c ye ca bhṛtyā mama gṛhe prītimān bhava vāsava 05,103.007d*0442_00 kaṇva uvāca 05,103.007d*0442_01 śrutvā suparṇavacanaṃ sumukho durmukhas tadā 05,103.007d*0442_02 tyaktvā rūpaṃ vivarṇas tu sarparūpadharo 'bhavat 05,103.007d*0442_03 indra uvāca 05,103.007d*0442_03 gatvā viṣṇusamīpaṃ tu pādapīṭhaṃ samāśliṣat 05,103.007d*0442_04 na mayā kṛtaṃ vainateya na māṃ kroddhuṃ tvam arhasi 05,103.007d*0442_05 dattābhayaḥ sa sumukho viṣṇunā prabhaviṣṇunā 05,103.007d*0442_06 śrutvā puraṃdareṇoktam uvāca vinatāsutaḥ 05,103.007d*0443_01 tataḥ puraṃdaro vākyam uvāca garuḍaṃ prati 05,103.008a etac caivāham arhāmi bhūyaś ca balavṛtrahan 05,103.008c trailokyasyeśvaro yo 'haṃ parabhṛtyatvam āgataḥ 05,103.009a tvayi tiṣṭhati deveśa na viṣṇuḥ kāraṇaṃ mama 05,103.009c trailokyarāja rājyaṃ hi tvayi vāsava śāśvatam 05,103.010a mamāpi dakṣasya sutā jananī kaśyapaḥ pitā 05,103.010c aham apy utsahe lokān samastān voḍhum añjasā 05,103.011a asahyaṃ sarvabhūtānāṃ mamāpi vipulaṃ balam 05,103.011c mayāpi sumahat karma kṛtaṃ daiteyavigrahe 05,103.012a śrutaśrīḥ śrutasenaś ca vivasvān rocanāmukhaḥ 05,103.012c prasabhaḥ kālakākṣaś ca mayāpi ditijā hatāḥ 05,103.013a yat tu dhvajasthānagato yatnāt paricarāmy aham 05,103.013c vahāmi caivānujaṃ te tena mām avamanyase 05,103.014a ko 'nyo bhārasaho hy asti ko 'nyo 'sti balavattaraḥ 05,103.014b*0444_01 so 'haṃ pakṣaikadeśena kṣobhaye sāgarān api 05,103.014c mayā yo 'haṃ viśiṣṭaḥ san vahāmīmaṃ sabāndhavam 05,103.015a avajñāya tu yat te 'haṃ bhojanād vyaparopitaḥ 05,103.015c tena me gauravaṃ naṣṭaṃ tvattaś cāsmāc ca vāsava 05,103.016a adityāṃ ya ime jātā balavikramaśālinaḥ 05,103.016c tvam eṣāṃ kila sarveṣāṃ viśeṣād balavattaraḥ 05,103.017a so 'haṃ pakṣaikadeśena vahāmi tvāṃ gataklamaḥ 05,103.017c vimṛśa tvaṃ śanais tāta ko nv atra balavān iti 05,103.018 kaṇva uvāca 05,103.018a tasya tad vacanaṃ śrutvā khagasyodarkadāruṇam 05,103.018c akṣobhyaṃ kṣobhayaṃs tārkṣyam uvāca rathacakrabhṛt 05,103.019a garutman manyase ''tmānaṃ balavantaṃ sudurbalam 05,103.019c alam asmatsamakṣaṃ te stotum ātmānam aṇḍaja 05,103.020a trailokyam api me kṛtsnam aśaktaṃ dehadhāraṇe 05,103.020c aham evātmanātmānaṃ vahāmi tvāṃ ca dhāraye 05,103.020d*0445_01 na tvaṃ vahasi māṃ dorbhyāṃ moghaṃ tava vikatthanam 05,103.021a imaṃ tāvan mamaikaṃ tvaṃ bāhuṃ savyetaraṃ vaha 05,103.021c yady enaṃ dhārayasy ekaṃ saphalaṃ te vikatthitam 05,103.022a tataḥ sa bhagavāṃs tasya skandhe bāhuṃ samāsajat 05,103.022b*0446_01 spṛṣṭamātro nakhāgreṇa garutmān kaśyapātmajaḥ 05,103.022b*0447_01 svahastanyastabhāro 'bhūd dvayasya snehakāraṇāt 05,103.022b*0448_01 āropitaṃ samudvoḍhuṃ bhāraṃ taṃ nāśakad balāt 05,103.022c nipapāta sa bhārārto vihvalo naṣṭacetanaḥ 05,103.023a yāvān hi bhāraḥ kṛtsnāyāḥ pṛthivyāḥ parvataiḥ saha 05,103.023c ekasyā dehaśākhāyās tāvad bhāram amanyata 05,103.024a na tv enaṃ pīḍayām āsa balena balavattaraḥ 05,103.024c tato hi jīvitaṃ tasya na vyanīnaśad acyutaḥ 05,103.025a vipakṣaḥ srastakāyaś ca vicetā vihvalaḥ khagaḥ 05,103.025c mumoca patrāṇi tadā gurubhāraprapīḍitaḥ 05,103.026a sa viṣṇuṃ śirasā pakṣī praṇamya vinatāsutaḥ 05,103.026c vicetā vihvalo dīnaḥ kiṃ cid vacanam abravīt 05,103.027a bhagavaṃl lokasārasya sadṛśena vapuṣmatā 05,103.027c bhujena svairamuktena niṣpiṣṭo 'smi mahītale 05,103.028a kṣantum arhasi me deva vihvalasyālpacetasaḥ 05,103.028c baladāhavidagdhasya pakṣiṇo dhvajavāsinaḥ 05,103.029a na vijñātaṃ balaṃ deva mayā te paramaṃ vibho 05,103.029c tena manyāmy ahaṃ vīryam ātmano 'sadṛśaṃ paraiḥ 05,103.030a tataś cakre sa bhagavān prasādaṃ vai garutmataḥ 05,103.030c maivaṃ bhūya iti snehāt tadā cainam uvāca ha 05,103.030d*0449_01 pādāṅguṣṭhena cikṣepa sumukhaṃ garuḍorasi 05,103.030d*0449_02 tataḥ prabhṛti rājendra saha sarpeṇa vartate 05,103.030d*0449_03 evaṃ viṣṇubalākrānto garvanāśam upāgamat 05,103.030d*0449_04 garuḍo balavān rājan vainateyo mahāyaśāḥ 05,103.031a tathā tvam api gāndhāre yāvat pāṇḍusutān raṇe 05,103.031c nāsādayasi tān vīrāṃs tāvaj jīvasi putraka 05,103.032a bhīmaḥ praharatāṃ śreṣṭho vāyuputro mahābalaḥ 05,103.032c dhanaṃjayaś cendrasuto na hanyātāṃ tu kaṃ raṇe 05,103.033a viṣṇur vāyuś ca śakraś ca dharmas tau cāśvināv ubhau 05,103.033c ete devās tvayā kena hetunā śakyam īkṣitum 05,103.034a tad alaṃ te virodhena śamaṃ gaccha nṛpātmaja 05,103.034c vāsudevena tīrthena kulaṃ rakṣitum arhasi 05,103.035a pratyakṣo hy asya sarvasya nārado 'yaṃ mahātapāḥ 05,103.035c māhātmyaṃ yat tadā viṣṇor yo 'yaṃ cakragadādharaḥ 05,103.036 vaiśaṃpāyana uvāca 05,103.036a duryodhanas tu tac chrutvā niḥśvasan bhṛkuṭīmukhaḥ 05,103.036c rādheyam abhisaṃprekṣya jahāsa svanavat tadā 05,103.037a kadarthīkṛtya tad vākyam ṛṣeḥ kaṇvasya durmatiḥ 05,103.037c ūruṃ gajakarākāraṃ tāḍayann idam abravīt 05,103.038a yathaiveśvarasṛṣṭo 'smi yad bhāvi yā ca me gatiḥ 05,103.038c tathā maharṣe vartāmi kiṃ pralāpaḥ kariṣyati 05,104.001 janamejaya uvāca 05,104.001a anarthe jātanirbandhaṃ parārthe lobhamohitam 05,104.001c anāryakeṣv abhirataṃ maraṇe kṛtaniścayam 05,104.002a jñātīnāṃ duḥkhakartāraṃ bandhūnāṃ śokavardhanam 05,104.002c suhṛdāṃ kleśadātāraṃ dviṣatāṃ harṣavardhanam 05,104.003a kathaṃ nainaṃ vimārgasthaṃ vārayantīha bāndhavāḥ 05,104.003c sauhṛdād vā suhṛtsnigdho bhagavān vā pitāmahaḥ 05,104.004 vaiśaṃpāyana uvāca 05,104.004a uktaṃ bhagavatā vākyam uktaṃ bhīṣmeṇa yat kṣamam 05,104.004c uktaṃ bahuvidhaṃ caiva nāradenāpi tac chṛṇu 05,104.005 nārada uvāca 05,104.005a durlabho vai suhṛc chrotā durlabhaś ca hitaḥ suhṛt 05,104.005c tiṣṭhate hi suhṛd yatra na bandhus tatra tiṣṭhati 05,104.006a śrotavyam api paśyāmi suhṛdāṃ kurunandana 05,104.006c na kartavyaś ca nirbandho nirbandho hi sudāruṇaḥ 05,104.007a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam 05,104.007c yathā nirbandhataḥ prāpto gālavena parājayaḥ 05,104.008a viśvāmitraṃ tapasyantaṃ dharmo jijñāsayā purā 05,104.008c abhyagacchat svayaṃ bhūtvā vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ 05,104.009a saptarṣīṇām anyatamaṃ veṣam āsthāya bhārata 05,104.009c bubhukṣuḥ kṣudhito rājann āśramaṃ kauśikasya ha 05,104.010a viśvāmitro 'tha saṃbhrāntaḥ śrapayām āsa vai carum 05,104.010c paramānnasya yatnena na ca sa pratyapālayat 05,104.011a annaṃ tena yadā bhuktam anyair dattaṃ tapasvibhiḥ 05,104.011c atha gṛhyānnam atyuṣṇaṃ viśvāmitro 'bhyupāgamat 05,104.012a bhuktaṃ me tiṣṭha tāvat tvam ity uktvā bhagavān yayau 05,104.012c viśvāmitras tato rājan sthita eva mahādyutiḥ 05,104.013a bhaktaṃ pragṛhya mūrdhnā tad bāhubhyāṃ pārśvato 'gamat 05,104.013c sthitaḥ sthāṇur ivābhyāśe niśceṣṭo mārutāśanaḥ 05,104.014a tasya śuśrūṣaṇe yatnam akarod gālavo muniḥ 05,104.014c gauravād bahumānāc ca hārdena priyakāmyayā 05,104.015a atha varṣaśate pūrṇe dharmaḥ punar upāgamat 05,104.015c vāsiṣṭhaṃ veṣam āsthāya kauśikaṃ bhojanepsayā 05,104.016a sa dṛṣṭvā śirasā bhaktaṃ dhriyamāṇaṃ maharṣiṇā 05,104.016c tiṣṭhatā vāyubhakṣeṇa viśvāmitreṇa dhīmatā 05,104.017a pratigṛhya tato dharmas tathaivoṣṇaṃ tathā navam 05,104.017c bhuktvā prīto 'smi viprarṣe tam uktvā sa munir gataḥ 05,104.018a kṣatrabhāvād apagato brāhmaṇatvam upāgataḥ 05,104.018c dharmasya vacanāt prīto viśvāmitras tadābhavat 05,104.019a viśvāmitras tu śiṣyasya gālavasya tapasvinaḥ 05,104.019c śuśrūṣayā ca bhaktyā ca prītimān ity uvāca tam 05,104.019e anujñāto mayā vatsa yatheṣṭaṃ gaccha gālava 05,104.020a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ gālavo munisattamam 05,104.020c prīto madhurayā vācā viśvāmitraṃ mahādyutim 05,104.021a dakṣiṇāṃ kāṃ prayacchāmi bhavate gurukarmaṇi 05,104.021c dakṣiṇābhir upetaṃ hi karma sidhyati mānavam 05,104.022a dakṣiṇānāṃ hi sṛṣṭānām apavargeṇa bhujyate 05,104.022c svarge kratuphalaṃ sadbhir dakṣiṇā śāntir ucyate 05,104.022e kim āharāmi gurvarthaṃ bravītu bhagavān iti 05,104.023a jānamānas tu bhagavāñ jitaḥ śuśrūṣaṇena ca 05,104.023c viśvāmitras tam asakṛd gaccha gacchety acodayat 05,104.024a asakṛd gaccha gaccheti viśvāmitreṇa bhāṣitaḥ 05,104.024c kiṃ dadānīti bahuśo gālavaḥ pratyabhāṣata 05,104.025a nirbandhatas tu bahuśo gālavasya tapasvinaḥ 05,104.025c kiṃ cid āgatasaṃrambho viśvāmitro 'bravīd idam 05,104.026a ekataḥśyāmakarṇānāṃ śatāny aṣṭau dadasva me 05,104.026c hayānāṃ candraśubhrāṇāṃ gaccha gālava māciram 05,105.001 nārada uvāca 05,105.001a evam uktas tadā tena viśvāmitreṇa dhīmatā 05,105.001c nāste na śete nāhāraṃ kurute gālavas tadā 05,105.002a tvagasthibhūto hariṇaś cintāśokaparāyaṇaḥ 05,105.002c śocamāno 'timātraṃ sa dahyamānaś ca manyunā 05,105.002d*0450_01 gālavo duḥkhito duḥkhād vilalāpa suyodhana 05,105.003a kutaḥ puṣṭāni mitrāṇi kuto 'rthāḥ saṃcayaḥ kutaḥ 05,105.003c hayānāṃ candraśubhrāṇāṃ śatāny aṣṭau kuto mama 05,105.004a kuto me bhojanaśraddhā sukhaśraddhā kutaś ca me 05,105.004c śraddhā me jīvitasyāpi chinnā kiṃ jīvitena me 05,105.005a ahaṃ pāraṃ samudrasya pṛthivyā vā paraṃ parāt 05,105.005c gatvātmānaṃ vimuñcāmi kiṃ phalaṃ jīvitena me 05,105.006a adhanasyākṛtārthasya tyaktasya vividhaiḥ phalaiḥ 05,105.006c ṛṇaṃ dhārayamāṇasya kutaḥ sukham anīhayā 05,105.007a suhṛdāṃ hi dhanaṃ bhuktvā kṛtvā praṇayam īpsitam 05,105.007c pratikartum aśaktasya jīvitān maraṇaṃ varam 05,105.008a pratiśrutya kariṣyeti kartavyaṃ tad akurvataḥ 05,105.008c mithyāvacanadagdhasya iṣṭāpūrtaṃ praṇaśyati 05,105.009a na rūpam anṛtasyāsti nānṛtasyāsti saṃtatiḥ 05,105.009c nānṛtasyādhipatyaṃ ca kuta eva gatiḥ śubhā 05,105.010a kutaḥ kṛtaghnasya yaśaḥ kutaḥ sthānaṃ kutaḥ sukham 05,105.010c aśraddheyaḥ kṛtaghno hi kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ 05,105.011a na jīvaty adhanaḥ pāpaḥ kutaḥ pāpasya tantraṇam 05,105.011c pāpo dhruvam avāpnoti vināśaṃ nāśayan kṛtam 05,105.012a so 'haṃ pāpaḥ kṛtaghnaś ca kṛpaṇaś cānṛto 'pi ca 05,105.012c guror yaḥ kṛtakāryaḥ saṃs tat karomi na bhāṣitam 05,105.012e so 'haṃ prāṇān vimokṣyāmi kṛtvā yatnam anuttamam 05,105.013a arthanā na mayā kā cit kṛtapūrvā divaukasām 05,105.013c mānayanti ca māṃ sarve tridaśā yajñasaṃstare 05,105.014a ahaṃ tu vibudhaśreṣṭhaṃ devaṃ tribhuvaneśvaram 05,105.014c viṣṇuṃ gacchāmy ahaṃ kṛṣṇaṃ gatiṃ gatimatāṃ varam 05,105.015a bhogā yasmāt pratiṣṭhante vyāpya sarvān surāsurān 05,105.015c prayato draṣṭum icchāmi mahāyoginam avyayam 05,105.016a evam ukte sakhā tasya garuḍo vinatātmajaḥ 05,105.016c darśayām āsa taṃ prāha saṃhṛṣṭaḥ priyakāmyayā 05,105.017a suhṛd bhavān mama mataḥ suhṛdāṃ ca mataḥ suhṛt 05,105.017c īpsitenābhilāṣeṇa yoktavyo vibhave sati 05,105.018a vibhavaś cāsti me vipra vāsavāvarajo dvija 05,105.018c pūrvam uktas tvadarthaṃ ca kṛtaḥ kāmaś ca tena me 05,105.019a sa bhavān etu gacchāva nayiṣye tvāṃ yathāsukham 05,105.019c deśaṃ pāraṃ pṛthivyā vā gaccha gālava māciram 05,106.001 suparṇa uvāca 05,106.001a anuśiṣṭo 'smi devena gālavājñātayoninā 05,106.001c brūhi kām anusaṃyāmi draṣṭuṃ prathamato diśam 05,106.002a pūrvāṃ vā dakṣiṇāṃ vāham atha vā paścimāṃ diśam 05,106.002c uttarāṃ vā dvijaśreṣṭha kuto gacchāmi gālava 05,106.003a yasyām udayate pūrvaṃ sarvalokaprabhāvanaḥ 05,106.003c savitā yatra saṃdhyāyāṃ sādhyānāṃ vartate tapaḥ 05,106.004a yasyāṃ pūrvaṃ matir jātā yayā vyāptam idaṃ jagat 05,106.004c cakṣuṣī yatra dharmasya yatra caiṣa pratiṣṭhitaḥ 05,106.005a hutaṃ yatomukhair havyaṃ sarpate sarvatodiśam 05,106.005c etad dvāraṃ dvijaśreṣṭha divasasya tathādhvanaḥ 05,106.006a yatra pūrvaṃ prasūtā vai dākṣāyaṇyaḥ prajāḥ striyaḥ 05,106.006c yasyāṃ diśi pravṛddhāś ca kaśyapasyātmasaṃbhavāḥ 05,106.007a yatomūlā surāṇāṃ śrīr yatra śakro 'bhyaṣicyata 05,106.007c surarājyena viprarṣe devaiś cātra tapaś citam 05,106.008a etasmāt kāraṇād brahman pūrvety eṣā dig ucyate 05,106.008c yasmāt pūrvatare kāle pūrvam eṣāvṛtā suraiḥ 05,106.009a ata eva ca pūrveṣāṃ pūrvām āśām avekṣatām 05,106.009c pūrvakāryāṇi kāryāṇi daivāni sukham īpsatā 05,106.010a atra vedāñ jagau pūrvaṃ bhagavāṃl lokabhāvanaḥ 05,106.010c atraivoktā savitrāsīt sāvitrī brahmavādiṣu 05,106.011a atra dattāni sūryeṇa yajūṃṣi dvijasattama 05,106.011c atra labdhavaraiḥ somaḥ suraiḥ kratuṣu pīyate 05,106.012a atra tṛptā hutavahāḥ svāṃ yonim upabhuñjate 05,106.012c atra pātālam āśritya varuṇaḥ śriyam āpa ca 05,106.013a atra pūrvaṃ vasiṣṭhasya paurāṇasya dvijarṣabha 05,106.013c sūtiś caiva pratiṣṭhā ca nidhanaṃ ca prakāśate 05,106.014a oṃkārasyātra jāyante sūtayo daśatīr daśa 05,106.014c pibanti munayo yatra havirdhāne sma somapāḥ 05,106.015a prokṣitā yatra bahavo varāhādyā mṛgā vane 05,106.015c śakreṇa yatra bhāgārthe daivateṣu prakalpitāḥ 05,106.016a atrāhitāḥ kṛtaghnāś ca mānuṣāś cāsurāś ca ye 05,106.016c udayaṃs tān hi sarvān vai krodhād dhanti vibhāvasuḥ 05,106.017a etad dvāraṃ trilokasya svargasya ca sukhasya ca 05,106.017c eṣa pūrvo diśābhāgo viśāvainaṃ yadīcchasi 05,106.018a priyaṃ kāryaṃ hi me tasya yasyāsmi vacane sthitaḥ 05,106.018c brūhi gālava yāsyāmi śṛṇu cāpy aparāṃ diśam 05,107.001 suparṇa uvāca 05,107.001a iyaṃ vivasvatā pūrvaṃ śrautena vidhinā kila 05,107.001c gurave dakṣiṇā dattā dakṣiṇety ucyate 'tha dik 05,107.002a atra lokatrayasyāsya pitṛpakṣaḥ pratiṣṭhitaḥ 05,107.002c atroṣmapānāṃ devānāṃ nivāsaḥ śrūyate dvija 05,107.003a atra viśve sadā devāḥ pitṛbhiḥ sārdham āsate 05,107.003c ijyamānāḥ sma lokeṣu saṃprāptās tulyabhāgatām 05,107.004a etad dvitīyaṃ dharmasya dvāram ācakṣate dvija 05,107.004c truṭiśo lavaśaś cātra gaṇyate kālaniścayaḥ 05,107.005a atra devarṣayo nityaṃ pitṛlokarṣayas tathā 05,107.005c tathā rājarṣayaḥ sarve nivasanti gatavyathāḥ 05,107.006a atra dharmaś ca satyaṃ ca karma cātra niśāmyate 05,107.006c gatir eṣā dvijaśreṣṭha karmaṇātmāvasādinaḥ 05,107.007a eṣā dik sā dvijaśreṣṭha yāṃ sarvaḥ pratipadyate 05,107.007c vṛtā tv anavabodhena sukhaṃ tena na gamyate 05,107.008a nairṛtānāṃ sahasrāṇi bahūny atra dvijarṣabha 05,107.008c sṛṣṭāni pratikūlāni draṣṭavyāny akṛtātmabhiḥ 05,107.009a atra mandarakuñjeṣu viprarṣisadaneṣu ca 05,107.009c gandharvā gānti gāthā vai cittabuddhiharā dvija 05,107.010a atra sāmāni gāthābhiḥ śrutvā gītāni raivataḥ 05,107.010c gatadāro gatāmātyo gatarājyo vanaṃ gataḥ 05,107.011a atra sāvarṇinā caiva yavakrītātmajena ca 05,107.011c maryādā sthāpitā brahman yāṃ sūryo nātivartate 05,107.012a atra rākṣasarājena paulastyena mahātmanā 05,107.012c rāvaṇena tapaś cīrtvā surebhyo 'maratā vṛtā 05,107.013a atra vṛttena vṛtro 'pi śakraśatrutvam īyivān 05,107.013c atra sarvāsavaḥ prāptāḥ punar gacchanti pañcadhā 05,107.014a atra duṣkṛtakarmāṇo narāḥ pacyanti gālava 05,107.014c atra vaitaraṇī nāma nadī vitaraṇair vṛtā 05,107.014e atra gatvā sukhasyāntaṃ duḥkhasyāntaṃ prapadyate 05,107.015a atrāvṛtto dinakaraḥ kṣarate surasaṃ payaḥ 05,107.015c kāṣṭhāṃ cāsādya dhāniṣṭhāṃ himam utsṛjate punaḥ 05,107.016a atrāhaṃ gālava purā kṣudhārtaḥ paricintayan 05,107.016c labdhavān yudhyamānau dvau bṛhantau gajakacchapau 05,107.017a atra śakradhanur nāma sūryāj jāto mahān ṛṣiḥ 05,107.017c vidur yaṃ kapilaṃ devaṃ yenāttāḥ sagarātmajāḥ 05,107.018a atra siddhāḥ śivā nāma brāhmaṇā vedapāragāḥ 05,107.018c adhītya sakhilān vedān ālabhante yamakṣayam 05,107.019a atra bhogavatī nāma purī vāsukipālitā 05,107.019c takṣakeṇa ca nāgena tathaivairāvatena ca 05,107.020a atra niryāṇakāleṣu tamaḥ saṃprāpyate mahat 05,107.020c abhedyaṃ bhāskareṇāpi svayaṃ vā kṛṣṇavartmanā 05,107.021a eṣa tasyāpi te mārgaḥ paritāpasya gālava 05,107.021c brūhi me yadi gantavyaṃ pratīcīṃ śṛṇu vā mama 05,108.001 suparṇa uvāca 05,108.001a iyaṃ dig dayitā rājño varuṇasya tu gopateḥ 05,108.001c sadā salilarājasya pratiṣṭhā cādir eva ca 05,108.002a atra paścād ahaḥ sūryo visarjayati bhāḥ svayam 05,108.002c paścimety abhivikhyātā dig iyaṃ dvijasattama 05,108.003a yādasām atra rājyena salilasya ca guptaye 05,108.003c kaśyapo bhagavān devo varuṇaṃ smābhyaṣecayat 05,108.004a atra pītvā samastān vai varuṇasya rasāṃs tu ṣaṭ 05,108.004c jāyate taruṇaḥ somaḥ śuklasyādau tamisrahā 05,108.005a atra paścāt kṛtā daityā vāyunā saṃyatās tadā 05,108.005c niḥśvasanto mahānāgair arditāḥ suṣupur dvija 05,108.006a atra sūryaṃ praṇayinaṃ pratigṛhṇāti parvataḥ 05,108.006c asto nāma yataḥ saṃdhyā paścimā pratisarpati 05,108.007a ato rātriś ca nidrā ca nirgatā divasakṣaye 05,108.007c jāyate jīvalokasya hartum ardham ivāyuṣaḥ 05,108.008a atra devīṃ ditiṃ suptām ātmaprasavadhāriṇīm 05,108.008c vigarbhām akaroc chakro yatra jāto marudgaṇaḥ 05,108.009a atra mūlaṃ himavato mandaraṃ yāti śāśvatam 05,108.009c api varṣasahasreṇa na cāsyānto 'dhigamyate 05,108.010a atra kāñcanaśailasya kāñcanāmbuvahasya ca 05,108.010c udadhes tīram āsādya surabhiḥ kṣarate payaḥ 05,108.011a atra madhye samudrasya kabandhaḥ pratidṛśyate 05,108.011c svarbhānoḥ sūryakalpasya somasūryau jighāṃsataḥ 05,108.012a suvarṇaśiraso 'py atra hariromṇaḥ pragāyataḥ 05,108.012c adṛśyasyāprameyasya śrūyate vipulo dhvaniḥ 05,108.013a atra dhvajavatī nāma kumārī harimedhasaḥ 05,108.013c ākāśe tiṣṭha tiṣṭheti tasthau sūryasya śāsanāt 05,108.014a atra vāyus tathā vahnir āpaḥ khaṃ caiva gālava 05,108.014c āhnikaṃ caiva naiśaṃ ca duḥkhasparśaṃ vimuñcati 05,108.014e ataḥ prabhṛti sūryasya tiryag āvartate gatiḥ 05,108.015a atra jyotīṃṣi sarvāṇi viśanty ādityamaṇḍalam 05,108.015c aṣṭāviṃśatirātraṃ ca caṅkramya saha bhānunā 05,108.015e niṣpatanti punaḥ sūryāt somasaṃyogayogataḥ 05,108.016a atra nityaṃ sravantīnāṃ prabhavaḥ sāgarodayaḥ 05,108.016c atra lokatrayasyāpas tiṣṭhanti varuṇāśrayāḥ 05,108.017a atra pannagarājasyāpy anantasya niveśanam 05,108.017c anādinidhanasyātra viṣṇoḥ sthānam anuttamam 05,108.018a atrānalasakhasyāpi pavanasya niveśanam 05,108.018c maharṣeḥ kaśyapasyātra mārīcasya niveśanam 05,108.019a eṣa te paścimo mārgo digdvāreṇa prakīrtitaḥ 05,108.019c brūhi gālava gacchāvo buddhiḥ kā dvijasattama 05,108.019d*0451_01 diktrayaṃ te śrutaṃ brahmañ śṛṇu cāpy uttarāṃ diśam 05,109.001 suparṇa uvāca 05,109.001a yasmād uttāryate pāpād yasmān niḥśreyaso 'śnute 05,109.001c tasmād uttāraṇaphalād uttarety ucyate budhaiḥ 05,109.002a uttarasya hiraṇyasya parivāpasya gālava 05,109.002c mārgaḥ paścimapūrvābhyāṃ digbhyāṃ vai madhyamaḥ smṛtaḥ 05,109.003a asyāṃ diśi variṣṭhāyām uttarāyāṃ dvijarṣabha 05,109.003c nāsaumyo nāvidheyātmā nādharmyo vasate janaḥ 05,109.004a atra nārāyaṇaḥ kṛṣṇo jiṣṇuś caiva narottamaḥ 05,109.004c badaryām āśramapade tathā brahmā ca śāśvataḥ 05,109.005a atra vai himavatpṛṣṭhe nityam āste maheśvaraḥ 05,109.005b*0452_01 prakṛtyā puruṣaḥ sārdhaṃ yugāntāgnisamaprabhaḥ 05,109.005b*0452_02 na sa dṛśyo munigaṇais tathā devaiḥ savāsavaiḥ 05,109.005b*0452_03 gandharvayakṣasiddhair vā naranārāyaṇād ṛte 05,109.005b*0452_04 atra viṣṇuḥ sahasrākṣaḥ sahasracaraṇo 'vyayaḥ 05,109.005b*0452_05 sahasraśirasaḥ śrīmān ekaḥ paśyati māyayā 05,109.005c atra rājyena viprāṇāṃ candramāś cābhyaṣicyata 05,109.006a atra gaṅgāṃ mahādevaḥ patantīṃ gaganāc cyutām 05,109.006c pratigṛhya dadau loke mānuṣe brahmavittama 05,109.007a atra devyā tapas taptaṃ maheśvaraparīpsayā 05,109.007c atra kāmaś ca roṣaś ca śailaś comā ca saṃbabhuḥ 05,109.008a atra rākṣasayakṣāṇāṃ gandharvāṇāṃ ca gālava 05,109.008c ādhipatyena kailāse dhanado 'py abhiṣecitaḥ 05,109.009a atra caitrarathaṃ ramyam atra vaikhānasāśramaḥ 05,109.009c atra mandākinī caiva mandaraś ca dvijarṣabha 05,109.010a atra saugandhikavanaṃ nairṛtair abhirakṣyate 05,109.010c śāḍvalaṃ kadalīskandham atra saṃtānakā nagāḥ 05,109.011a atra saṃyamanityānāṃ siddhānāṃ svairacāriṇām 05,109.011c vimānāny anurūpāṇi kāmabhogyāni gālava 05,109.012a atra te ṛṣayaḥ sapta devī cārundhatī tathā 05,109.012c atra tiṣṭhati vai svātir atrāsyā udayaḥ smṛtaḥ 05,109.013a atra yajñaṃ samāruhya dhruvaṃ sthātā pitāmahaḥ 05,109.013c jyotīṃṣi candrasūryau ca parivartanti nityaśaḥ 05,109.014a atra gāyantikādvāraṃ rakṣanti dvijasattamāḥ 05,109.014c dhāmā nāma mahātmāno munayaḥ satyavādinaḥ 05,109.015a na teṣāṃ jñāyate sūtir nākṛtir na tapaś citam 05,109.015c parivartasahasrāṇi kāmabhogyāni gālava 05,109.016a yathā yathā praviśati tasmāt parataraṃ naraḥ 05,109.016c tathā tathā dvijaśreṣṭha pravilīyati gālava 05,109.017a na tat kena cid anyena gatapūrvaṃ dvijarṣabha 05,109.017c ṛte nārāyaṇaṃ devaṃ naraṃ vā jiṣṇum avyayam 05,109.018a atra kailāsam ity uktaṃ sthānam ailavilasya tat 05,109.018c atra vidyutprabhā nāma jajñire 'psaraso daśa 05,109.019a atra viṣṇupadaṃ nāma kramatā viṣṇunā kṛtam 05,109.019c trilokavikrame brahmann uttarāṃ diśam āśritam 05,109.020a atra rājñā maruttena yajñeneṣṭaṃ dvijottama 05,109.020c uśīrabīje viprarṣe yatra jāmbūnadaṃ saraḥ 05,109.021a jīmūtasyātra viprarṣer upatasthe mahātmanaḥ 05,109.021c sākṣād dhaimavataḥ puṇyo vimalaḥ kamalākaraḥ 05,109.022a brāhmaṇeṣu ca yat kṛtsnaṃ svantaṃ kṛtvā dhanaṃ mahat 05,109.022c vavre vanaṃ maharṣiḥ sa jaimūtaṃ tad vanaṃ tataḥ 05,109.023a atra nityaṃ diśāpālāḥ sāyaṃ prātar dvijarṣabha 05,109.023c kasya kāryaṃ kim iti vai parikrośanti gālava 05,109.024a evam eṣā dvijaśreṣṭha guṇair anyair dig uttarā 05,109.024c uttareti parikhyātā sarvakarmasu cottarā 05,109.025a etā vistaraśas tāta tava saṃkīrtitā diśaḥ 05,109.025c catasraḥ kramayogena kāmāśāṃ gantum icchasi 05,109.026a udyato 'haṃ dvijaśreṣṭha tava darśayituṃ diśaḥ 05,109.026c pṛthivīṃ cākhilāṃ brahmaṃs tasmād āroha māṃ dvija 05,110.001 gālava uvāca 05,110.001a garutman bhujagendrāre suparṇa vinatātmaja 05,110.001c naya māṃ tārkṣya pūrveṇa yatra dharmasya cakṣuṣī 05,110.002a pūrvam etāṃ diśaṃ gaccha yā pūrvaṃ parikīrtitā 05,110.002c daivatānāṃ hi sāṃnidhyam atra kīrtitavān asi 05,110.003a atra satyaṃ ca dharmaś ca tvayā samyak prakīrtitaḥ 05,110.003c iccheyaṃ tu samāgantuṃ samastair daivatair aham 05,110.003e bhūyaś ca tān surān draṣṭum iccheyam aruṇānuja 05,110.004 nārada uvāca 05,110.004a tam āha vinatāsūnur ārohasveti vai dvijam 05,110.004c ārurohātha sa munir garuḍaṃ gālavas tadā 05,110.005 gālava uvāca 05,110.005a kramamāṇasya te rūpaṃ dṛśyate pannagāśana 05,110.005c bhāskarasyeva pūrvāhṇe sahasrāṃśor vivasvataḥ 05,110.006a pakṣavātapraṇunnānāṃ vṛkṣāṇām anugāminām 05,110.006c prasthitānām iva samaṃ paśyāmīha gatiṃ khaga 05,110.007a sasāgaravanām urvīṃ saśailavanakānanām 05,110.007c ākarṣann iva cābhāsi pakṣavātena khecara 05,110.008a samīnanāganakraṃ ca kham ivāropyate jalam 05,110.008c vāyunā caiva mahatā pakṣavātena cāniśam 05,110.009a tulyarūpānanān matsyāṃs timimatsyāṃs timiṃgilān 05,110.009c nāgāṃś ca naravaktrāṃś ca paśyāmy unmathitān iva 05,110.010a mahārṇavasya ca ravaiḥ śrotre me badhirīkṛte 05,110.010c na śṛṇomi na paśyāmi nātmano vedmi kāraṇam 05,110.011a śanaiḥ sādhu bhavān yātu brahmahatyām anusmaran 05,110.011c na dṛśyate ravis tāta na diśo na ca khaṃ khaga 05,110.012a tama eva tu paśyāmi śarīraṃ te na lakṣaye 05,110.012c maṇīva jātyau paśyāmi cakṣuṣī te 'ham aṇḍaja 05,110.013a śarīre tu na paśyāmi tava caivātmanaś ca ha 05,110.013c pade pade tu paśyāmi salilād agnim utthitam 05,110.014a sa me nirvāpya sahasā cakṣuṣī śāmyate punaḥ 05,110.014c tan nivarta mahān kālo gacchato vinatātmaja 05,110.015a na me prayojanaṃ kiṃ cid gamane pannagāśana 05,110.015c saṃnivarta mahāvega na vegaṃ viṣahāmi te 05,110.016a gurave saṃśrutānīha śatāny aṣṭau hi vājinām 05,110.016c ekataḥśyāmakarṇānāṃ śubhrāṇāṃ candravarcasām 05,110.017a teṣāṃ caivāpavargāya mārgaṃ paśyāmi nāṇḍaja 05,110.017c tato 'yaṃ jīvitatyāge dṛṣṭo mārgo mayātmanaḥ 05,110.018a naiva me 'sti dhanaṃ kiṃ cin na dhanenānvitaḥ suhṛt 05,110.018c na cārthenāpi mahatā śakyam etad vyapohitum 05,110.019 nārada uvāca 05,110.019a evaṃ bahu ca dīnaṃ ca bruvāṇaṃ gālavaṃ tadā 05,110.019c pratyuvāca vrajann eva prahasan vinatātmajaḥ 05,110.020a nātiprajño 'si viprarṣe yo ''tmānaṃ tyaktum icchasi 05,110.020c na cāpi kṛtrimaḥ kālaḥ kālo hi parameśvaraḥ 05,110.021a kim ahaṃ pūrvam eveha bhavatā nābhicoditaḥ 05,110.021c upāyo 'tra mahān asti yenaitad upapadyate 05,110.022a tad eṣa ṛṣabho nāma parvataḥ sāgarorasi 05,110.022c atra viśramya bhuktvā ca nivartiṣyāva gālava 05,111.001 nārada uvāca 05,111.001a ṛṣabhasya tataḥ śṛṅge nipatya dvijapakṣiṇau 05,111.001c śāṇḍilīṃ brāhmaṇīṃ tatra dadṛśāte taponvitām 05,111.002a abhivādya suparṇas tu gālavaś cābhipūjya tām 05,111.002c tayā ca svāgatenoktau viṣṭare saṃniṣīdatuḥ 05,111.003a siddham annaṃ tayā kṣipraṃ balimantropabṛṃhitam 05,111.003c bhuktvā tṛptāv ubhau bhūmau suptau tāv annamohitau 05,111.004a muhūrtāt pratibuddhas tu suparṇo gamanepsayā 05,111.004b*0453_01 tāṃ dṛṣṭvā cārusarvāṅgīṃ tāpasīṃ brahmacāriṇīm 05,111.004b*0453_02 grahītuṃ hi manaś cakre rūpāt sākṣād iva śriyam 05,111.004c atha bhraṣṭatanūjāṅgam ātmānaṃ dadṛśe khagaḥ 05,111.005a māṃsapiṇḍopamo 'bhūt sa mukhapādānvitaḥ khagaḥ 05,111.005c gālavas taṃ tathā dṛṣṭvā viṣaṇṇaḥ paryapṛcchata 05,111.006a kim idaṃ bhavatā prāptam ihāgamanajaṃ phalam 05,111.006c vāso 'yam iha kālaṃ tu kiyantaṃ nau bhaviṣyati 05,111.007a kiṃ nu te manasā dhyātam aśubhaṃ dharmadūṣaṇam 05,111.007c na hy ayaṃ bhavataḥ svalpo vyabhicāro bhaviṣyati 05,111.008a suparṇo 'thābravīd vipraṃ pradhyātaṃ vai mayā dvija 05,111.008c imāṃ siddhām ito netuṃ tatra yatra prajāpatiḥ 05,111.009a yatra devo mahādevo yatra viṣṇuḥ sanātanaḥ 05,111.009c yatra dharmaś ca yajñaś ca tatreyaṃ nivased iti 05,111.010a so 'haṃ bhagavatīṃ yāce praṇataḥ priyakāmyayā 05,111.010c mayaitan nāma pradhyātaṃ manasā śocatā kila 05,111.011a tad evaṃ bahumānāt te mayehānīpsitaṃ kṛtam 05,111.011c sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ vā tvaṃ māhātmyāt kṣantum arhasi 05,111.012a sā tau tadābravīt tuṣṭā patagendradvijarṣabhau 05,111.012c na bhetavyaṃ suparṇo 'si suparṇa tyaja saṃbhramam 05,111.013a ninditāsmi tvayā vatsa na ca nindāṃ kṣamāmy aham 05,111.013c lokebhyaḥ sa paribhraśyed yo māṃ nindeta pāpakṛt 05,111.014a hīnayālakṣaṇaiḥ sarvais tathāninditayā mayā 05,111.014c ācāraṃ pratigṛhṇantyā siddhiḥ prāpteyam uttamā 05,111.015a ācārāl labhate dharmam ācārāl labhate dhanam 05,111.015c ācārāc chriyam āpnoti ācāro hanty alakṣaṇam 05,111.016a tadāyuṣman khagapate yatheṣṭaṃ gamyatām itaḥ 05,111.016c na ca te garhaṇīyāpi garhitavyāḥ striyaḥ kva cit 05,111.016d*0454_01 yadi tvam ātmano hy arthair māṃ caivādātum icchasi 05,111.016d*0454_02 tadaiva naṣṭadehas tu yad vai tvaṃ pannagāśana 05,111.016d*0454_03 tasyaiva hi prasādena devadevasya cintanāt 05,111.016d*0454_04 tvaṃ tu sāṅgas tu saṃjātaḥ punar eva bhaviṣyasi 05,111.017a bhavitāsi yathāpūrvaṃ balavīryasamanvitaḥ 05,111.017c babhūvatus tatas tasya pakṣau draviṇavattarau 05,111.018a anujñātaś ca śāṇḍilyā yathāgatam upāgamat 05,111.018c naiva cāsādayām āsa tathārūpāṃs turaṃgamān 05,111.019a viśvāmitro 'tha taṃ dṛṣṭvā gālavaṃ cādhvani sthitam 05,111.019c uvāca vadatāṃ śreṣṭho vainateyasya saṃnidhau 05,111.020a yas tvayā svayam evārthaḥ pratijñāto mama dvija 05,111.020c tasya kālo 'pavargasya yathā vā manyate bhavān 05,111.021a pratīkṣiṣyāmy ahaṃ kālam etāvantaṃ tathā param 05,111.021c yathā saṃsidhyate vipra sa mārgas tu niśamyatām 05,111.022a suparṇo 'thābravīd dīnaṃ gālavaṃ bhṛśaduḥkhitam 05,111.022c pratyakṣaṃ khalv idānīṃ me viśvāmitro yad uktavān 05,111.023a tad āgaccha dvijaśreṣṭha mantrayiṣyāva gālava 05,111.023c nādattvā gurave śakyaṃ kṛtsnam arthaṃ tvayāsitum 05,112.001 nārada uvāca 05,112.001a athāha gālavaṃ dīnaṃ suparṇaḥ patatāṃ varaḥ 05,112.001c nirmitaṃ vahninā bhūmau vāyunā vaidhitaṃ tathā 05,112.001e yasmād dhiraṇmayaṃ sarvaṃ hiraṇyaṃ tena cocyate 05,112.002a dhatte dhārayate cedam etasmāt kāraṇād dhanam 05,112.002c tad etat triṣu lokeṣu dhanaṃ tiṣṭhati śāśvatam 05,112.003a nityaṃ proṣṭhapadābhyāṃ ca śukre dhanapatau tathā 05,112.003c manuṣyebhyaḥ samādatte śukraś cittārjitaṃ dhanam 05,112.004a ajaikapādahirbudhnyai rakṣyate dhanadena ca 05,112.004c evaṃ na śakyate labdhum alabdhavyaṃ dvijarṣabha 05,112.005a ṛte ca dhanam aśvānāṃ nāvāptir vidyate tava 05,112.005c arthaṃ yācātra rājānaṃ kaṃ cid rājarṣivaṃśajam 05,112.005e apīḍya rājā paurān hi yo nau kuryāt kṛtārthinau 05,112.006a asti somānvavāye me jātaḥ kaś cin nṛpaḥ sakhā 05,112.006c abhigacchāvahe taṃ vai tasyāsti vibhavo bhuvi 05,112.007a yayātir nāma rājarṣir nāhuṣaḥ satyavikramaḥ 05,112.007c sa dāsyati mayā cokto bhavatā cārthitaḥ svayam 05,112.008a vibhavaś cāsya sumahān āsīd dhanapater iva 05,112.008c evaṃ sa tu dhanaṃ vidvān dānenaiva vyaśodhayat 05,112.009a tathā tau kathayantau ca cintayantau ca yat kṣamam 05,112.009c pratiṣṭhāne narapatiṃ yayātiṃ pratyupasthitau 05,112.010a pratigṛhya ca satkāram arghādiṃ bhojanaṃ varam 05,112.010c pṛṣṭaś cāgamane hetum uvāca vinatāsutaḥ 05,112.011a ayaṃ me nāhuṣa sakhā gālavas tapaso nidhiḥ 05,112.011c viśvāmitrasya śiṣyo 'bhūd varṣāṇy ayutaśo nṛpa 05,112.012a so 'yaṃ tenābhyanujñāta upakārepsayā dvijaḥ 05,112.012c tam āha bhagavān kāṃ te dadāni gurudakṣiṇām 05,112.013a asakṛt tena coktena kiṃ cid āgatamanyunā 05,112.013c ayam uktaḥ prayaccheti jānatā vibhavaṃ laghu 05,112.014a ekataḥśyāmakarṇānāṃ śubhrāṇāṃ śuddhajanmanām 05,112.014c aṣṭau śatāni me dehi hayānāṃ candravarcasām 05,112.015a gurvartho dīyatām eṣa yadi gālava manyase 05,112.015c ity evam āha sakrodho viśvāmitras tapodhanaḥ 05,112.016a so 'yaṃ śokena mahatā tapyamāno dvijarṣabhaḥ 05,112.016c aśaktaḥ pratikartuṃ tad bhavantaṃ śaraṇaṃ gataḥ 05,112.017a pratigṛhya naravyāghra tvatto bhikṣāṃ gatavyathaḥ 05,112.017c kṛtvāpavargaṃ gurave cariṣyati mahat tapaḥ 05,112.018a tapasaḥ saṃvibhāgena bhavantam api yokṣyate 05,112.018c svena rājarṣitapasā pūrṇaṃ tvāṃ pūrayiṣyati 05,112.019a yāvanti romāṇi haye bhavanti hi nareśvara 05,112.019c tāvato vājidā lokān prāpnuvanti mahīpate 05,112.020a pātraṃ pratigrahasyāyaṃ dātuṃ pātraṃ tathā bhavān 05,112.020c śaṅkhe kṣīram ivāsaktaṃ bhavatv etat tathopamam 05,113.001 nārada uvāca 05,113.001a evam uktaḥ suparṇena tathyaṃ vacanam uttamam 05,113.001c vimṛśyāvahito rājā niścitya ca punaḥ punaḥ 05,113.002a yaṣṭā kratusahasrāṇāṃ dātā dānapatiḥ prabhuḥ 05,113.002c yayātir vatsakāśīśa idaṃ vacanam abravīt 05,113.003a dṛṣṭvā priyasakhaṃ tārkṣyaṃ gālavaṃ ca dvijarṣabham 05,113.003c nidarśanaṃ ca tapaso bhikṣāṃ ślāghyāṃ ca kīrtitām 05,113.004a atītya ca nṛpān anyān ādityakulasaṃbhavān 05,113.004c matsakāśam anuprāptāv etau buddhim avekṣya ca 05,113.005a adya me saphalaṃ janma tāritaṃ cādya me kulam 05,113.005c adyāyaṃ tārito deśo mama tārkṣya tvayānagha 05,113.006a vaktum icchāmi tu sakhe yathā jānāsi māṃ purā 05,113.006c na tathā vittavān asmi kṣīṇaṃ vittaṃ hi me sakhe 05,113.007a na ca śakto 'smi te kartuṃ mogham āgamanaṃ khaga 05,113.007c na cāśām asya viprarṣer vitathāṃ kartum utsahe 05,113.008a tat tu dāsyāmi yat kāryam idaṃ saṃpādayiṣyati 05,113.008c abhigamya hatāśo hi nivṛtto dahate kulam 05,113.009a nātaḥ paraṃ vainateya kiṃ cit pāpiṣṭham ucyate 05,113.009c yathāśānāśanaṃ loke dehi nāstīti vā vacaḥ 05,113.010a hatāśo hy akṛtārthaḥ san hataḥ saṃbhāvito naraḥ 05,113.010c hinasti tasya putrāṃś ca pautrāṃś cākurvato 'rthinām 05,113.011a tasmāc caturṇāṃ vaṃśānāṃ sthāpayitrī sutā mama 05,113.011b*0455_01 mādhavī nāma tārkṣyeyaṃ sarvadharmapravādinī 05,113.011c iyaṃ surasutaprakhyā sarvadharmopacāyinī 05,113.012a sadā devamanuṣyāṇām asurāṇāṃ ca gālava 05,113.012c kāṅkṣitā rūpato bālā sutā me pratigṛhyatām 05,113.013a asyāḥ śulkaṃ pradāsyanti nṛpā rājyam api dhruvam 05,113.013c kiṃ punaḥ śyāmakarṇānāṃ hayānāṃ dve catuḥśate 05,113.014a sa bhavān pratigṛhṇātu mamemāṃ mādhavīṃ sutām 05,113.014c ahaṃ dauhitravān syāṃ vai vara eṣa mama prabho 05,113.014d*0456_01 tasya tad vacanaṃ śrutvā brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ 05,113.015a pratigṛhya ca tāṃ kanyāṃ gālavaḥ saha pakṣiṇā 05,113.015c punar drakṣyāva ity uktvā pratasthe saha kanyayā 05,113.016a upalabdham idaṃ dvāram aśvānām iti cāṇḍajaḥ 05,113.016c uktvā gālavam āpṛcchya jagāma bhavanaṃ svakam 05,113.017a gate patagarāje tu gālavaḥ saha kanyayā 05,113.017c cintayānaḥ kṣamaṃ dāne rājñāṃ vai śulkato 'gamat 05,113.018a so 'gacchan manasekṣvākuṃ haryaśvaṃ rājasattamam 05,113.018c ayodhyāyāṃ mahāvīryaṃ caturaṅgabalānvitam 05,113.019a kośadhānyabalopetaṃ priyapauraṃ dvijapriyam 05,113.019c prajābhikāmaṃ śāmyantaṃ kurvāṇaṃ tapa uttamam 05,113.020a tam upāgamya vipraḥ sa haryaśvaṃ gālavo 'bravīt 05,113.020c kanyeyaṃ mama rājendra prasavaiḥ kulavardhinī 05,113.021a iyaṃ śulkena bhāryārthe haryaśva pratigṛhyatām 05,113.021c śulkaṃ te kīrtayiṣyāmi tac chrutvā saṃpradhāryatām 05,114.001 nārada uvāca 05,114.001a haryaśvas tv abravīd rājā vicintya bahudhā tataḥ 05,114.001c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya prajāhetor nṛpottamaḥ 05,114.002a unnateṣūnnatā ṣaṭsu sūkṣmā sūkṣmeṣu saptasu 05,114.002c gambhīrā triṣu gambhīreṣv iyaṃ raktā ca pañcasu 05,114.002d*0457_01 śroṇyau lalāṭakakṣau ca ghrāṇaṃ ceti ṣaḍunnatam 05,114.002d*0457_02 sūkṣmāṇy aṅguliparvāṇi keśalomanakhatvacaḥ 05,114.002d*0457_03 svaraḥ sattvaṃ ca nābhiś ca trigambhīraṃ pracakṣate 05,114.002d*0457_04 pāṇipādatale rakte netrāntāsyanakhāni ca 05,114.002d@006_0001 pañcadīrghaṃ caturhrasvaṃ pañcasūkṣmaṃ ṣaḍunnatam 05,114.002d@006_0002 saptaraktaṃ trivistīrṇaṃ trigambhīraṃ praśasyate 05,114.002d@006_0003 pañcaiva dīrghā hanulocanāni 05,114.002d@006_0004 bāhūrunāsāś ca sukhapradāni 05,114.002d@006_0005 hrasvāni catvāri ca liṅgapṛṣṭhe 05,114.002d@006_0006 grīvā ca jaṅghe ca hitapradāni 05,114.002d@006_0007 sūkṣmāṇi pañca daśanāṅguliparvakeśās 05,114.002d@006_0008 tvak caiva vai kararuhāś ca naduḥkhitānām 05,114.002d@006_0009 vakṣo 'tha kaṅkṣānakhanāsikāsyam 05,114.002d@006_0010 aṃsāntikaṃ ceti ṣaḍunnatāni 05,114.002d@006_0011 netrāntapādakaratālvadharoṣṭhajihvā 05,114.002d@006_0012 raktā nakhāś ca khalu sarvasukhāvahāni 05,114.003a bahudevāsurālokā bahugandharvadarśanā 05,114.003c bahulakṣaṇasaṃpannā bahuprasavadhāriṇī 05,114.004a samartheyaṃ janayituṃ cakravartinam ātmajam 05,114.004c brūhi śulkaṃ dvijaśreṣṭha samīkṣya vibhavaṃ mama 05,114.005 gālava uvāca 05,114.005a ekataḥśyāmakarṇānāṃ śatāny aṣṭau dadasva me 05,114.005c hayānāṃ candraśubhrāṇāṃ deśajānāṃ vapuṣmatām 05,114.006a tatas tava bhavitrīyaṃ putrāṇāṃ jananī śubhā 05,114.006c araṇīva hutāśānāṃ yonir āyatalocanā 05,114.007 nārada uvāca 05,114.007a etac chrutvā vaco rājā haryaśvaḥ kāmamohitaḥ 05,114.007c uvāca gālavaṃ dīno rājarṣir ṛṣisattamam 05,114.008a dve me śate saṃnihite hayānāṃ yad vidhās tava 05,114.008c eṣṭavyāḥ śataśas tv anye caranti mama vājinaḥ 05,114.009a so 'ham ekam apatyaṃ vai janayiṣyāmi gālava 05,114.009c asyām etaṃ bhavān kāmaṃ saṃpādayatu me varam 05,114.010a etac chrutvā tu sā kanyā gālavaṃ vākyam abravīt 05,114.010c mama datto varaḥ kaś cit kena cid brahmavādinā 05,114.011a prasūtyante prasūtyante kanyaiva tvaṃ bhaviṣyasi 05,114.011c sa tvaṃ dadasva māṃ rājñe pratigṛhya hayottamān 05,114.012a nṛpebhyo hi caturbhyas te pūrṇāny aṣṭau śatāni vai 05,114.012c bhaviṣyanti tathā putrā mama catvāra eva ca 05,114.013a kriyatāṃ mama saṃhāro gurvarthaṃ dvijasattama 05,114.013c eṣā tāvan mama prajñā yathā vā manyase dvija 05,114.014a evam uktas tu sa muniḥ kanyayā gālavas tadā 05,114.014c haryaśvaṃ pṛthivīpālam idaṃ vacanam abravīt 05,114.015a iyaṃ kanyā naraśreṣṭha haryaśva pratigṛhyatām 05,114.015c caturbhāgena śulkasya janayasvaikam ātmajam 05,114.016a pratigṛhya sa tāṃ kanyāṃ gālavaṃ pratinandya ca 05,114.016c samaye deśakāle ca labdhavān sutam īpsitam 05,114.017a tato vasumanā nāma vasubhyo vasumattaraḥ 05,114.017c vasuprakhyo narapatiḥ sa babhūva vasupradaḥ 05,114.018a atha kāle punar dhīmān gālavaḥ pratyupasthitaḥ 05,114.018c upasaṃgamya covāca haryaśvaṃ prītimānasam 05,114.019a jāto nṛpa sutas te 'yaṃ bālabhāskarasaṃnibhaḥ 05,114.019c kālo gantuṃ naraśreṣṭha bhikṣārtham aparaṃ nṛpam 05,114.020a haryaśvaḥ satyavacane sthitaḥ sthitvā ca pauruṣe 05,114.020c durlabhatvād dhayānāṃ ca pradadau mādhavīṃ punaḥ 05,114.021a mādhavī ca punar dīptāṃ parityajya nṛpaśriyam 05,114.021c kumārī kāmato bhūtvā gālavaṃ pṛṣṭhato 'nvagāt 05,114.022a tvayy eva tāvat tiṣṭhantu hayā ity uktavān dvijaḥ 05,114.022c prayayau kanyayā sārdhaṃ divodāsaṃ prajeśvaram 05,115.001 gālava uvāca 05,115.001a mahāvīryo mahīpālaḥ kāśīnām īśvaraḥ prabhuḥ 05,115.001c divodāsa iti khyāto bhaimasenir narādhipaḥ 05,115.002a tatra gacchāvahe bhadre śanair āgaccha mā śucaḥ 05,115.002c dhārmikaḥ saṃyame yuktaḥ satyaś caiva janeśvaraḥ 05,115.003 nārada uvāca 05,115.003a tam upāgamya sa munir nyāyatas tena satkṛtaḥ 05,115.003c gālavaḥ prasavasyārthe taṃ nṛpaṃ pratyacodayat 05,115.004 divodāsa uvāca 05,115.004a śrutam etan mayā pūrvaṃ kim uktvā vistaraṃ dvija 05,115.004c kāṅkṣito hi mayaiṣo 'rthaḥ śrutvaitad dvijasattama 05,115.005a etac ca me bahumataṃ yad utsṛjya narādhipān 05,115.005c mām evam upayāto 'si bhāvi caitad asaṃśayam 05,115.006a sa eva vibhavo 'smākam aśvānām api gālava 05,115.006c aham apy ekam evāsyāṃ janayiṣyāmi pārthivam 05,115.007 nārada uvāca 05,115.007a tathety uktvā dvijaśreṣṭhaḥ prādāt kanyāṃ mahīpateḥ 05,115.007c vidhipūrvaṃ ca tāṃ rājā kanyāṃ pratigṛhītavān 05,115.008a reme sa tasyāṃ rājarṣiḥ prabhāvatyāṃ yathā raviḥ 05,115.008c svāhāyāṃ ca yathā vahnir yathā śacyāṃ sa vāsavaḥ 05,115.009a yathā candraś ca rohiṇyāṃ yathā dhūmorṇayā yamaḥ 05,115.009c varuṇaś ca yathā gauryāṃ yathā carddhyāṃ dhaneśvaraḥ 05,115.010a yathā nārāyaṇo lakṣmyāṃ jāhnavyāṃ ca yathodadhiḥ 05,115.010c yathā rudraś ca rudrāṇyāṃ yathā vedyāṃ pitāmahaḥ 05,115.011a adṛśyantyāṃ ca vāsiṣṭho vasiṣṭhaś cākṣamālayā 05,115.011c cyavanaś ca sukanyāyāṃ pulastyaḥ saṃdhyayā yathā 05,115.012a agastyaś cāpi vaidarbhyāṃ sāvitryāṃ satyavān yathā 05,115.012c yathā bhṛguḥ pulomāyām adityāṃ kaśyapo yathā 05,115.012d*0458_01 himavāṃś caiva menāyāṃ gandhavatyāṃ parāśaraḥ 05,115.013a reṇukāyāṃ yathārcīko haimavatyāṃ ca kauśikaḥ 05,115.013b*0459_01 maudgalyaś candrasenāyām adityāṃ kāśyapo yathā 05,115.013c bṛhaspatiś ca tārāyāṃ śukraś ca śataparvayā 05,115.014a yathā bhūmyāṃ bhūmipatir urvaśyāṃ ca purūravāḥ 05,115.014c ṛcīkaḥ satyavatyāṃ ca sarasvatyāṃ yathā manuḥ 05,115.014d*0460_01 śakuntalāyāṃ duḥṣanto dhṛtyāṃ dharmaś ca śāśvataḥ 05,115.014d*0460_02 damayantyāṃ nalaś caiva satyavatyāṃ ca nāradaḥ 05,115.014d*0460_03 jaratkārur jaratkārvāṃ pulastyaś ca pratīcyayā 05,115.014d*0460_04 menakāyāṃ yathorṇāyus tumburuś caiva rambhayā 05,115.014d*0460_05 vāsukiḥ śataśīrṣāyāṃ kumāryāṃ ca dhanaṃjayaḥ 05,115.014d*0460_06 vaidehyāṃ ca yathā rāmo rukmiṇyāṃ ca janārdanaḥ 05,115.014d*0461_01 pulastyaś ca bharadvājyāṃ vṛttyāṃ dharmaś ca śāśvataḥ 05,115.015a tathā tu ramamāṇasya divodāsasya bhūpateḥ 05,115.015c mādhavī janayām āsa putram ekaṃ pratardanam 05,115.016a athājagāma bhagavān divodāsaṃ sa gālavaḥ 05,115.016c samaye samanuprāpte vacanaṃ cedam abravīt 05,115.017a niryātayatu me kanyāṃ bhavāṃs tiṣṭhantu vājinaḥ 05,115.017c yāvad anyatra gacchāmi śulkārthaṃ pṛthivīpate 05,115.018a divodāso 'tha dharmātmā samaye gālavasya tām 05,115.018c kanyāṃ niryātayām āsa sthitaḥ satye mahīpatiḥ 05,116.001 nārada uvāca 05,116.001a tathaiva sā śriyaṃ tyaktvā kanyā bhūtvā yaśasvinī 05,116.001c mādhavī gālavaṃ vipram anvayāt satyasaṃgarā 05,116.002a gālavo vimṛśann eva svakāryagatamānasaḥ 05,116.002c jagāma bhojanagaraṃ draṣṭum auśīnaraṃ nṛpam 05,116.003a tam uvācātha gatvā sa nṛpatiṃ satyavikramam 05,116.003c iyaṃ kanyā sutau dvau te janayiṣyati pārthivau 05,116.004a asyāṃ bhavān avāptārtho bhavitā pretya ceha ca 05,116.004c somārkapratisaṃkāśau janayitvā sutau nṛpa 05,116.005a śulkaṃ tu sarvadharmajña hayānāṃ candravarcasām 05,116.005c ekataḥśyāmakarṇānāṃ deyaṃ mahyaṃ catuḥśatam 05,116.006a gurvartho 'yaṃ samārambho na hayaiḥ kṛtyam asti me 05,116.006c yadi śakyaṃ mahārāja kriyatāṃ mā vicāryatām 05,116.007a anapatyo 'si rājarṣe putrau janaya pārthiva 05,116.007c pitṝn putraplavena tvam ātmānaṃ caiva tāraya 05,116.008a na putraphalabhoktā hi rājarṣe pātyate divaḥ 05,116.008c na yāti narakaṃ ghoraṃ yatra gacchanty anātmajāḥ 05,116.009a etac cānyac ca vividhaṃ śrutvā gālavabhāṣitam 05,116.009c uśīnaraḥ prativaco dadau tasya narādhipaḥ 05,116.010a śrutavān asmi te vākyaṃ yathā vadasi gālava 05,116.010c vidhis tu balavān brahman pravaṇaṃ hi mano mama 05,116.011a śate dve tu mamāśvānām īdṛśānāṃ dvijottama 05,116.011c itareṣāṃ sahasrāṇi subahūni caranti me 05,116.012a aham apy ekam evāsyāṃ janayiṣyāmi gālava 05,116.012c putraṃ dvija gataṃ mārgaṃ gamiṣyāmi parair aham 05,116.013a mūlyenāpi samaṃ kuryāṃ tavāhaṃ dvijasattama 05,116.013c paurajānapadārthaṃ tu mamārtho nātmabhogataḥ 05,116.014a kāmato hi dhanaṃ rājā pārakyaṃ yaḥ prayacchati 05,116.014c na sa dharmeṇa dharmātman yujyate yaśasā na ca 05,116.015a so 'haṃ pratigrahīṣyāmi dadātv etāṃ bhavān mama 05,116.015c kumārīṃ devagarbhābhām ekaputrabhavāya me 05,116.016a tathā tu bahukalyāṇam uktavantaṃ narādhipam 05,116.016c uśīnaraṃ dvijaśreṣṭho gālavaḥ pratyapūjayat 05,116.017a uśīnaraṃ pratigrāhya gālavaḥ prayayau vanam 05,116.017c reme sa tāṃ samāsādya kṛtapuṇya iva śriyam 05,116.018a kandareṣu ca śailānāṃ nadīnāṃ nirjhareṣu ca 05,116.018c udyāneṣu vicitreṣu vaneṣūpavaneṣu ca 05,116.019a harmyeṣu ramaṇīyeṣu prāsādaśikhareṣu ca 05,116.019c vātāyanavimāneṣu tathā garbhagṛheṣu ca 05,116.020a tato 'sya samaye jajñe putro bālaraviprabhaḥ 05,116.020c śibir nāmnābhivikhyāto yaḥ sa pārthivasattamaḥ 05,116.021a upasthāya sa taṃ vipro gālavaḥ pratigṛhya ca 05,116.021c kanyāṃ prayātas tāṃ rājan dṛṣṭavān vinatātmajam 05,117.001 nārada uvāca 05,117.001a gālavaṃ vainateyo 'tha prahasann idam abravīt 05,117.001c diṣṭyā kṛtārthaṃ paśyāmi bhavantam iha vai dvija 05,117.002a gālavas tu vacaḥ śrutvā vainateyena bhāṣitam 05,117.002c caturbhāgāvaśiṣṭaṃ tad ācakhyau kāryam asya hi 05,117.003a suparṇas tv abravīd enaṃ gālavaṃ patatāṃ varaḥ 05,117.003c prayatnas te na kartavyo naiṣa saṃpatsyate tava 05,117.004a purā hi kanyakubje vai gādheḥ satyavatīṃ sutām 05,117.004c bhāryārthe 'varayat kanyām ṛcīkas tena bhāṣitaḥ 05,117.005a ekataḥśyāmakarṇānāṃ hayānāṃ candravarcasām 05,117.005c bhagavan dīyatāṃ mahyaṃ sahasram iti gālava 05,117.006a ṛcīkas tu tathety uktvā varuṇasyālayaṃ gataḥ 05,117.006c aśvatīrthe hayāṃl labdhvā dattavān pārthivāya vai 05,117.007a iṣṭvā te puṇḍarīkeṇa dattā rājñā dvijātiṣu 05,117.007c tebhyo dve dve śate krītvā prāptās te pārthivais tadā 05,117.008a aparāṇy api catvāri śatāni dvijasattama 05,117.008c nīyamānāni saṃtāre hṛtāny āsan vitastayā 05,117.008e evaṃ na śakyam aprāpyaṃ prāptuṃ gālava karhi cit 05,117.009a imām aśvaśatābhyāṃ vai dvābhyāṃ tasmai nivedaya 05,117.009c viśvāmitrāya dharmātman ṣaḍbhir aśvaśataiḥ saha 05,117.009e tato 'si gatasaṃmohaḥ kṛtakṛtyo dvijarṣabha 05,117.010a gālavas taṃ tathety uktvā suparṇasahitas tataḥ 05,117.010c ādāyāśvāṃś ca kanyāṃ ca viśvāmitram upāgamat 05,117.011 gālava uvāca 05,117.011a aśvānāṃ kāṅkṣitārthānāṃ ṣaḍ imāni śatāni vai 05,117.011c śatadvayena kanyeyaṃ bhavatā pratigṛhyatām 05,117.012a asyāṃ rājarṣibhiḥ putrā jātā vai dhārmikās trayaḥ 05,117.012c caturthaṃ janayatv ekaṃ bhavān api narottama 05,117.013a pūrṇāny evaṃ śatāny aṣṭau turagāṇāṃ bhavantu te 05,117.013c bhavato hy anṛṇo bhūtvā tapaḥ kuryāṃ yathāsukham 05,117.014 nārada uvāca 05,117.014a viśvāmitras tu taṃ dṛṣṭvā gālavaṃ saha pakṣiṇā 05,117.014c kanyāṃ ca tāṃ varārohām idam ity abravīd vacaḥ 05,117.015a kim iyaṃ pūrvam eveha na dattā mama gālava 05,117.015c putrā mamaiva catvāro bhaveyuḥ kulabhāvanāḥ 05,117.016a pratigṛhṇāmi te kanyām ekaputraphalāya vai 05,117.016c aśvāś cāśramam āsādya tiṣṭhantu mama sarvaśaḥ 05,117.017a sa tayā ramamāṇo 'tha viśvāmitro mahādyutiḥ 05,117.017c ātmajaṃ janayām āsa mādhavīputram aṣṭakam 05,117.018a jātamātraṃ sutaṃ taṃ ca viśvāmitro mahādyutiḥ 05,117.018c saṃyojyārthais tathā dharmair aśvais taiḥ samayojayat 05,117.019a athāṣṭakaḥ puraṃ prāyāt tadā somapuraprabham 05,117.019c niryātya kanyāṃ śiṣyāya kauśiko 'pi vanaṃ yayau 05,117.020a gālavo 'pi suparṇena saha niryātya dakṣiṇām 05,117.020c manasābhipratītena kanyām idam uvāca ha 05,117.021a jāto dānapatiḥ putras tvayā śūras tathāparaḥ 05,117.021c satyadharmarataś cānyo yajvā cāpi tathāparaḥ 05,117.022a tad āgaccha varārohe tāritas te pitā sutaiḥ 05,117.022c catvāraś caiva rājānas tathāhaṃ ca sumadhyame 05,117.023a gālavas tv abhyanujñāya suparṇaṃ pannagāśanam 05,117.023b*0462_01 gālavaḥ prayayau śīghraṃ yayātiṃ nahuṣātmajam 05,117.023c pitur niryātya tāṃ kanyāṃ prayayau vanam eva ha 05,118.001 nārada uvāca 05,118.001a sa tu rājā punas tasyāḥ kartukāmaḥ svayaṃvaram 05,118.001c upagamyāśramapadaṃ gaṅgāyamunasaṃgame 05,118.002a gṛhītamālyadāmāṃ tāṃ ratham āropya mādhavīm 05,118.002c pūrur yaduś ca bhaginīm āśrame paryadhāvatām 05,118.003a nāgayakṣamanuṣyāṇāṃ patatrimṛgapakṣiṇām 05,118.003c śailadrumavanaukānām āsīt tatra samāgamaḥ 05,118.004a nānāpuruṣadeśānām īśvaraiś ca samākulam 05,118.004c ṛṣibhir brahmakalpaiś ca samantād āvṛtaṃ vanam 05,118.005a nirdiśyamāneṣu tu sā vareṣu varavarṇinī 05,118.005c varān utkramya sarvāṃs tān vanaṃ vṛtavatī varam 05,118.006a avatīrya rathāt kanyā namaskṛtvā ca bandhuṣu 05,118.006c upagamya vanaṃ puṇyaṃ tapas tepe yayātijā 05,118.007a upavāsaiś ca vividhair dīkṣābhir niyamais tathā 05,118.007c ātmano laghutāṃ kṛtvā babhūva mṛgacāriṇī 05,118.008a vaiḍūryāṅkurakalpāni mṛdūni haritāni ca 05,118.008c carantī śaṣpamukhyāni tiktāni madhurāṇi ca 05,118.009a sravantīnāṃ ca puṇyānāṃ surasāni śucīni ca 05,118.009c pibantī vārimukhyāni śītāni vimalāni ca 05,118.010a vaneṣu mṛgarājeṣu siṃhaviproṣiteṣu ca 05,118.010c dāvāgnivipramukteṣu śūnyeṣu gahaneṣu ca 05,118.011a carantī hariṇaiḥ sārdhaṃ mṛgīva vanacāriṇī 05,118.011c cacāra vipulaṃ dharmaṃ brahmacaryeṇa saṃvṛtā 05,118.012a yayātir api pūrveṣāṃ rājñāṃ vṛttam anuṣṭhitaḥ 05,118.012c bahuvarṣasahasrāyur ayujat kāladharmaṇā 05,118.013a pūrur yaduś ca dvau vaṃśau vardhamānau narottamau 05,118.013c tābhyāṃ pratiṣṭhito loke paraloke ca nāhuṣaḥ 05,118.014a mahīyate narapatir yayātiḥ svargam āsthitaḥ 05,118.014c maharṣikalpo nṛpatiḥ svargāgryaphalabhug vibhuḥ 05,118.015a bahuvarṣasahasrākhye kāle bahuguṇe gate 05,118.015c rājarṣiṣu niṣaṇṇeṣu mahīyaḥsu maharṣiṣu 05,118.016a avamene narān sarvān devān ṛṣigaṇāṃs tathā 05,118.016c yayātir mūḍhavijñāno vismayāviṣṭacetanaḥ 05,118.017a tatas taṃ bubudhe devaḥ śakro balaniṣūdanaḥ 05,118.017c te ca rājarṣayaḥ sarve dhig dhig ity evam abruvan 05,118.018a vicāraś ca samutpanno nirīkṣya nahuṣātmajam 05,118.018c ko nv ayaṃ kasya vā rājñaḥ kathaṃ vā svargam āgataḥ 05,118.019a karmaṇā kena siddho 'yaṃ kva vānena tapaś citam 05,118.019c kathaṃ vā jñāyate svarge kena vā jñāyate 'py uta 05,118.020a evaṃ vicārayantas te rājānaḥ svargavāsinaḥ 05,118.020c dṛṣṭvā papracchur anyonyaṃ yayātiṃ nṛpatiṃ prati 05,118.021a vimānapālāḥ śataśaḥ svargadvārābhirakṣiṇaḥ 05,118.021c pṛṣṭā āsanapālāś ca na jānīmety athābruvan 05,118.022a sarve te hy āvṛtajñānā nābhyajānanta taṃ nṛpam 05,118.022c sa muhūrtād atha nṛpo hataujā abhavat tadā 05,119.001 nārada uvāca 05,119.001a atha pracalitaḥ sthānād āsanāc ca paricyutaḥ 05,119.001c kampitenaiva manasā dharṣitaḥ śokavahninā 05,119.002a mlānasragbhraṣṭavijñānaḥ prabhraṣṭamukuṭāṅgadaḥ 05,119.002c vighūrṇan srastasarvāṅgaḥ prabhraṣṭābharaṇāmbaraḥ 05,119.003a adṛśyamānas tān paśyann apaśyaṃś ca punaḥ punaḥ 05,119.003c śūnyaḥ śūnyena manasā prapatiṣyan mahītalam 05,119.004a kiṃ mayā manasā dhyātam aśubhaṃ dharmadūṣaṇam 05,119.004c yenāhaṃ calitaḥ sthānād iti rājā vyacintayat 05,119.005a te tu tatraiva rājānaḥ siddhāś cāpsarasas tathā 05,119.005c apaśyanta nirālambaṃ yayātiṃ taṃ paricyutam 05,119.006a athaitya puruṣaḥ kaś cit kṣīṇapuṇyanipātakaḥ 05,119.006c yayātim abravīd rājan devarājasya śāsanāt 05,119.007a atīva madamattas tvaṃ na kaṃ cin nāvamanyase 05,119.007c mānena bhraṣṭaḥ svargas te nārhas tvaṃ pārthivātmaja 05,119.007e na ca prajñāyase gaccha patasveti tam abravīt 05,119.008a pateyaṃ satsv iti vacas trir uktvā nahuṣātmajaḥ 05,119.008c patiṣyaṃś cintayām āsa gatiṃ gatimatāṃ varaḥ 05,119.009a etasminn eva kāle tu naimiṣe pārthivarṣabhān 05,119.009c caturo 'paśyata nṛpas teṣāṃ madhye papāta saḥ 05,119.010a pratardano vasumanāḥ śibirauśīnaro 'ṣṭakaḥ 05,119.010c vājapeyena yajñena tarpayanti sureśvaram 05,119.011a teṣām adhvarajaṃ dhūmaṃ svargadvāram upasthitam 05,119.011c yayātir upajighran vai nipapāta mahīṃ prati 05,119.012a bhūmau svarge ca saṃbaddhāṃ nadīṃ dhūmamayīṃ nṛpaḥ 05,119.012c sa gaṅgām iva gacchantīm ālambya jagatīpatiḥ 05,119.013a śrīmatsv avabhṛthāgryeṣu caturṣu pratibandhuṣu 05,119.013c madhye nipatito rājā lokapālopameṣu ca 05,119.014a caturṣu hutakalpeṣu rājasiṃhamahāgniṣu 05,119.014c papāta madhye rājarṣir yayātiḥ puṇyasaṃkṣaye 05,119.015a tam āhuḥ pārthivāḥ sarve pratimānam iva śriyaḥ 05,119.015c ko bhavān kasya vā bandhur deśasya nagarasya vā 05,119.016a yakṣo vāpy atha vā devo gandharvo rākṣaso 'pi vā 05,119.016c na hi mānuṣarūpo 'si ko vārthaḥ kāṅkṣitas tvayā 05,119.017 yayātir uvāca 05,119.017a yayātir asmi rājarṣiḥ kṣīṇapuṇyaś cyuto divaḥ 05,119.017c pateyaṃ satsv iti dhyāyan bhavatsu patitas tataḥ 05,119.018 rājāna ūcuḥ 05,119.018a satyam etad bhavatu te kāṅkṣitaṃ puruṣarṣabha 05,119.018c sarveṣāṃ naḥ kratuphalaṃ dharmaś ca pratigṛhyatām 05,119.019 yayātir uvāca 05,119.019a nāhaṃ pratigrahadhano brāhmaṇaḥ kṣatriyo hy aham 05,119.019c na ca me pravaṇā buddhiḥ parapuṇyavināśane 05,119.020 nārada uvāca 05,119.020a etasminn eva kāle tu mṛgacaryākramāgatām 05,119.020c mādhavīṃ prekṣya rājānas te 'bhivādyedam abruvan 05,119.021a kim āgamanakṛtyaṃ te kiṃ kurvaḥ śāsanaṃ tava 05,119.021c ājñāpyā hi vayaṃ sarve tava putrās tapodhane 05,119.022a teṣāṃ tad bhāṣitaṃ śrutvā mādhavī parayā mudā 05,119.022c pitaraṃ samupāgacchad yayātiṃ sā vavanda ca 05,119.023a dṛṣṭvā mūrdhnā natān putrāṃs tāpasī vākyam abravīt 05,119.023c dauhitrās tava rājendra mama putrā na te parāḥ 05,119.023e ime tvāṃ tārayiṣyanti diṣṭam etat purātanam 05,119.024a ahaṃ te duhitā rājan mādhavī mṛgacāriṇī 05,119.024c mayāpy upacito dharmas tato 'rdhaṃ pratigṛhyatām 05,119.025a yasmād rājan narāḥ sarve apatyaphalabhāginaḥ 05,119.025c tasmād icchanti dauhitrān yathā tvaṃ vasudhādhipa 05,119.026a tatas te pārthivāḥ sarve śirasā jananīṃ tadā 05,119.026c abhivādya namaskṛtya mātāmaham athābruvan 05,119.027a uccair anupamaiḥ snigdhaiḥ svarair āpūrya medinīm 05,119.027c mātāmahaṃ nṛpatayas tārayanto divaś cyutam 05,119.028a atha tasmād upagato gālavo 'py āha pārthivam 05,119.028c tapaso me 'ṣṭabhāgena svargam ārohatāṃ bhavān 05,120.001 nārada uvāca 05,120.001a pratyabhijñātamātro 'tha sadbhis tair narapuṃgavaḥ 05,120.001b*0463_01 samāruroha nṛpatir aspṛśan vasudhātalam 05,120.001c yayātir divyasaṃsthāno babhūva vigatajvaraḥ 05,120.001d*0464_00 nārada uvāca 05,120.001d*0464_01 pratyujjagāma taṃ sthānaṃ devalokaṃ narādhipaḥ 05,120.001d*0464_02 avyāpya divyasaṃsthānaṃ babhūva vigatajvaraḥ 05,120.002a divyamālyāmbaradharo divyābharaṇabhūṣitaḥ 05,120.002c divyagandhaguṇopeto na pṛthvīm aspṛśat padā 05,120.003a tato vasumanāḥ pūrvam uccair uccārayan vacaḥ 05,120.003c khyāto dānapatir loke vyājahāra nṛpaṃ tadā 05,120.004a prāptavān asmi yal loke sarvavarṇeṣv agarhayā 05,120.004c tad apy atha ca dāsyāmi tena saṃyujyatāṃ bhavān 05,120.005a yat phalaṃ dānaśīlasya kṣamāśīlasya yat phalam 05,120.005c yac ca me phalam ādhāne tena saṃyujyatāṃ bhavān 05,120.006a tataḥ pratardano 'py āha vākyaṃ kṣatriyapuṃgavaḥ 05,120.006c yathā dharmaratir nityaṃ nityaṃ yuddhaparāyaṇaḥ 05,120.007a prāptavān asmi yal loke kṣatradharmodbhavaṃ yaśaḥ 05,120.007c vīraśabdaphalaṃ caiva tena saṃyujyatāṃ bhavān 05,120.007d*0465_01 yathā dharmaratir nityaṃ tena satyena khaṃ vraja 05,120.008a śibirauśīnaro dhīmān uvāca madhurāṃ giram 05,120.008c yathā bāleṣu nārīṣu vaihāryeṣu tathaiva ca 05,120.009a saṃgareṣu nipāteṣu tathāpad vyasaneṣu ca 05,120.009c anṛtaṃ noktapūrvaṃ me tena satyena khaṃ vraja 05,120.010a yathā prāṇāṃś ca rājyaṃ ca rājan karma sukhāni ca 05,120.010c tyajeyaṃ na punaḥ satyaṃ tena satyena khaṃ vraja 05,120.011a yathā satyena me dharmo yathā satyena pāvakaḥ 05,120.011c prītaḥ śakraś ca satyena tena satyena khaṃ vraja 05,120.012a aṣṭakas tv atha rājarṣiḥ kauśiko mādhavīsutaḥ 05,120.012c anekaśatayajvānaṃ vacanaṃ prāha dharmavit 05,120.013a śataśaḥ puṇḍarīkā me gosavāś ca citāḥ prabho 05,120.013c kratavo vājapeyāś ca teṣāṃ phalam avāpnuhi 05,120.014a na me ratnāni na dhanaṃ na tathānye paricchadāḥ 05,120.014c kratuṣv anupayuktāni tena satyena khaṃ vraja 05,120.014d*0466_01 yadi satyaṃ bravīmy etat tena satyena vai vraja 05,120.015a yathā yathā hi jalpanti dauhitrās taṃ narādhipam 05,120.015c tathā tathā vasumatīṃ tyaktvā rājā divaṃ yayau 05,120.016a evaṃ sarve samastās te rājānaḥ sukṛtais tadā 05,120.016c yayātiṃ svargato bhraṣṭaṃ tārayām āsur añjasā 05,120.017a dauhitrāḥ svena dharmeṇa yajñadānakṛtena vai 05,120.017c caturṣu rājavaṃśeṣu saṃbhūtāḥ kulavardhanāḥ 05,120.017e mātāmahaṃ mahāprājñaṃ divam āropayanti te 05,120.018 rājāna ūcuḥ 05,120.018a rājadharmaguṇopetāḥ sarvadharmaguṇānvitāḥ 05,120.018c dauhitrās te vayaṃ rājan divam āroha pārthivaḥ 05,121.001 nārada uvāca 05,121.001a sadbhir āropitaḥ svargaṃ pārthivair bhūridakṣiṇaiḥ 05,121.001c abhyanujñāya dauhitrān yayātir divam āsthitaḥ 05,121.002a abhivṛṣṭaś ca varṣeṇa nānāpuṣpasugandhinā 05,121.002c pariṣvaktaś ca puṇyena vāyunā puṇyagandhinā 05,121.003a acalaṃ sthānam āruhya dauhitraphalanirjitam 05,121.003c karmabhiḥ svair upacito jajvāla parayā śriyā 05,121.004a upagītopanṛttaś ca gandharvāpsarasāṃ gaṇaiḥ 05,121.004c prītyā pratigṛhītaś ca svarge dundubhinisvanaiḥ 05,121.005a abhiṣṭutaś ca vividhair devarājarṣicāraṇaiḥ 05,121.005c arcitaś cottamārgheṇa daivatair abhinanditaḥ 05,121.006a prāptaḥ svargaphalaṃ caiva tam uvāca pitāmahaḥ 05,121.006c nirvṛtaṃ śāntamanasaṃ vacobhis tarpayann iva 05,121.007a catuṣpādas tvayā dharmaś cito lokyena karmaṇā 05,121.007c akṣayas tava loko 'yaṃ kīrtiś caivākṣayā divi 05,121.007e punas tavādya rājarṣe sukṛteneha karmaṇā 05,121.008a āvṛtaṃ tamasā cetaḥ sarveṣāṃ svargavāsinām 05,121.008c yena tvāṃ nābhijānanti tato 'jñātvāsi pātitaḥ 05,121.009a prītyaiva cāsi dauhitrais tāritas tvam ihāgataḥ 05,121.009c sthānaṃ ca pratipanno 'si karmaṇā svena nirjitam 05,121.009e acalaṃ śāśvataṃ puṇyam uttamaṃ dhruvam avyayam 05,121.010 yayātir uvāca 05,121.010a bhagavan saṃśayo me 'sti kaś cit taṃ chettum arhasi 05,121.010c na hy anyam aham arhāmi praṣṭuṃ lokapitāmaha 05,121.011a bahuvarṣasahasrāntaṃ prajāpālanavardhitam 05,121.011c anekakratudānaughair arjitaṃ me mahat phalam 05,121.012a kathaṃ tad alpakālena kṣīṇaṃ yenāsmi pātitaḥ 05,121.012c bhagavan vettha lokāṃś ca śāśvatān mama nirjitān 05,121.012d*0467_01 kathaṃ nu mama tatsarvaṃ vipranaṣṭaṃ mahādyute 05,121.013 pitāmaha uvāca 05,121.013a bahuvarṣasahasrāntaṃ prajāpālanavardhitam 05,121.013c anekakratudānaughair yat tvayopārjitaṃ phalam 05,121.014a tad anenaiva doṣeṇa kṣīṇaṃ yenāsi pātitaḥ 05,121.014c abhimānena rājendra dhikkṛtaḥ svargavāsibhiḥ 05,121.015a nāyaṃ mānena rājarṣe na balena na hiṃsayā 05,121.015c na śāṭhyena na māyābhir loko bhavati śāśvataḥ 05,121.016a nāvamānyās tvayā rājann avarotkṛṣṭamadhyamāḥ 05,121.016b*0468_01 yayāteś caiva rājarṣeḥ suhṛdāṃ bhūtim icchatām 05,121.016c na hi mānapradagdhānāṃ kaś cid asti samaḥ kva cit 05,121.017a patanārohaṇam idaṃ kathayiṣyanti ye narāḥ 05,121.017c viṣamāṇy api te prāptās tariṣyanti na saṃśayaḥ 05,121.018 nārada uvāca 05,121.018a eṣa doṣo 'bhimānena purā prāpto yayātinā 05,121.018c nirbandhataś cātimātraṃ gālavena mahīpate 05,121.019a śrotavyaṃ hitakāmānāṃ suhṛdāṃ bhūtim icchatām 05,121.019c na kartavyo hi nirbandho nirbandho hi kṣayodayaḥ 05,121.020a tasmāt tvam api gāndhāre mānaṃ krodhaṃ ca varjaya 05,121.020c saṃdhatsva pāṇḍavair vīra saṃrambhaṃ tyaja pārthiva 05,121.020d*0469_01 sa bhavān suhṛdo vaśyaṃ vaco gṛhṇātu mānṛtam 05,121.020d*0469_02 samarthair vigrahaṃ kṛtvā viṣamastho bhaviṣyasi 05,121.020d*0470_00 vaiśaṃpāyanaḥ 05,121.020d*0470_01 evam ukto nṛpaśreṣṭha nāradena suyodhanaḥ 05,121.020d*0470_02 nātiṣṭhad vacane tasmiṃs tatontas tasya tādṛśaḥ 05,121.021a dadāti yat pārthiva yat karoti; yad vā tapas tapyati yaj juhoti 05,121.021c na tasya nāśo 'sti na cāpakarṣo; nānyas tad aśnāti sa eva kartā 05,121.022a idaṃ mahākhyānam anuttamaṃ mataṃ; bahuśrutānāṃ gataroṣarāgiṇām 05,121.022c samīkṣya loke bahudhā pradhāvitā; trivargadṛṣṭiḥ pṛthivīm upāśnute 05,121.022d*0471_01 etat puṇyatamaṃ rājan yayāteś caritaṃ mahat 05,121.022d*0471_02 yac chrutvā śrāvayitvā ca svargaṃ yānti ha mānavāḥ 05,122.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,122.001a bhagavann evam evaitad yathā vadasi nārada 05,122.001c icchāmi cāham apy evaṃ na tv īśo bhagavann aham 05,122.002 vaiśaṃpāyana uvāca 05,122.002a evam uktvā tataḥ kṛṣṇam abhyabhāṣata bhārata 05,122.002c svargyaṃ lokyaṃ ca mām āttha dharmyaṃ nyāyyaṃ ca keśava 05,122.003a na tv ahaṃ svavaśas tāta kriyamāṇaṃ na me priyam 05,122.003b*0472_01 na maṃsyante durātmānaḥ putrā mama janārdana 05,122.003c aṅga duryodhanaṃ kṛṣṇa mandaṃ śāstrātigaṃ mama 05,122.004a anunetuṃ mahābāho yatasva puruṣottama 05,122.004b*0473_01 na śṛṇoti mahābāho vacanaṃ sādhu bhāṣitam 05,122.004b*0473_02 gāndhāryāś ca hṛṣīkeśa vidurasya ca dhīmataḥ 05,122.004b*0473_03 anyeṣāṃ caiva suhṛdāṃ bhīṣmādīnāṃ hitaiṣiṇām 05,122.004b*0473_04 sa tvaṃ pāpamatiṃ krūraṃ pāpacittam acetanam 05,122.004b*0473_05 anuśādhi durātmānaṃ svayaṃ duryodhanaṃ nṛpam 05,122.004c suhṛtkāryaṃ tu sumahat kṛtaṃ te syāj janārdana 05,122.005a tato 'bhyāvṛtya vārṣṇeyo duryodhanam amarṣaṇam 05,122.005c abravīn madhurāṃ vācaṃ sarvadharmārthatattvavit 05,122.006a duryodhana nibodhedaṃ madvākyaṃ kurusattama 05,122.006c samarthaṃ te viśeṣeṇa sānubandhasya bhārata 05,122.007a mahāprājña kule jātaḥ sādhv etat kartum arhasi 05,122.007c śrutavṛttopasaṃpannaḥ sarvaiḥ samudito guṇaiḥ 05,122.008a dauṣkuleyā durātmāno nṛśaṃsā nirapatrapāḥ 05,122.008c ta etad īdṛśaṃ kuryur yathā tvaṃ tāta manyase 05,122.009a dharmārthayuktā loke 'smin pravṛttir lakṣyate satām 05,122.009c asatāṃ viparītā tu lakṣyate bharatarṣabha 05,122.010a viparītā tv iyaṃ vṛttir asakṛl lakṣyate tvayi 05,122.010c adharmaś cānubandho 'tra ghoraḥ prāṇaharo mahān 05,122.011a anekaśas tvannimittam ayaśasyaṃ ca bhārata 05,122.011c tam anarthaṃ pariharann ātmaśreyaḥ kariṣyasi 05,122.012a bhrātṝṇām atha bhṛtyānāṃ mitrāṇāṃ ca paraṃtapa 05,122.012c adharmyād ayaśasyāc ca karmaṇas tvaṃ pramokṣyase 05,122.013a prājñaiḥ śūrair mahotsāhair ātmavadbhir bahuśrutaiḥ 05,122.013c saṃdhatsva puruṣavyāghra pāṇḍavair bharatarṣabha 05,122.014a tad dhitaṃ ca priyaṃ caiva dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ 05,122.014c pitāmahasya droṇasya vidurasya mahāmateḥ 05,122.015a kṛpasya somadattasya bāhlīkasya ca dhīmataḥ 05,122.015c aśvatthāmno vikarṇasya saṃjayasya viśāṃ pate 05,122.016a jñātīnāṃ caiva bhūyiṣṭhaṃ mitrāṇāṃ ca paraṃtapa 05,122.016c śame śarma bhavet tāta sarvasya jagatas tathā 05,122.017a hrīmān asi kule jātaḥ śrutavān anṛśaṃsavān 05,122.017c tiṣṭha tāta pituḥ śāstre mātuś ca bharatarṣabha 05,122.018a etac chreyo hi manyante pitā yac chāsti bhārata 05,122.018c uttamāpadgataḥ sarvaḥ pituḥ smarati śāsanam 05,122.019a rocate te pitus tāta pāṇḍavaiḥ saha saṃgamaḥ 05,122.019c sāmātyasya kuruśreṣṭha tat tubhyaṃ tāta rocatām 05,122.020a śrutvā yaḥ suhṛdāṃ śāstraṃ martyo na pratipadyate 05,122.020c vipākānte dahaty enaṃ kiṃpākam iva bhakṣitam 05,122.021a yas tu niḥśreyasaṃ vākyaṃ mohān na pratipadyate 05,122.021c sa dīrghasūtro hīnārthaḥ paścāttāpena yujyate 05,122.022a yas tu niḥśreyasaṃ śrutvā prāptam evābhipadyate 05,122.022c ātmano matam utsṛjya sa loke sukham edhate 05,122.023a yo 'rthakāmasya vacanaṃ prātikūlyān na mṛṣyate 05,122.023c śṛṇoti pratikūlāni dviṣatāṃ vaśam eti saḥ 05,122.024a satāṃ matam atikramya yo 'satāṃ vartate mate 05,122.024c śocante vyasane tasya suhṛdo nacirād iva 05,122.025a mukhyān amātyān utsṛjya yo nihīnān niṣevate 05,122.025c sa ghorām āpadaṃ prāpya nottāram adhigacchati 05,122.026a yo 'satsevī vṛthācāro na śrotā suhṛdāṃ sadā 05,122.026c parān vṛṇīte svān dveṣṭi taṃ gauḥ śapati bhārata 05,122.027a sa tvaṃ virudhya tair vīrair anyebhyas trāṇam icchasi 05,122.027c aśiṣṭebhyo 'samarthebhyo mūḍhebhyo bharatarṣabha 05,122.028a ko hi śakrasamāñ jñātīn atikramya mahārathān 05,122.028c anyebhyas trāṇam āśaṃset tvad anyo bhuvi mānavaḥ 05,122.029a janmaprabhṛti kaunteyā nityaṃ vinikṛtās tvayā 05,122.029c na ca te jātu kupyanti dharmātmāno hi pāṇḍavāḥ 05,122.030a mithyāpracaritās tāta janmaprabhṛti pāṇḍavāḥ 05,122.030c tvayi samyaṅ mahābāho pratipannā yaśasvinaḥ 05,122.031a tvayāpi pratipattavyaṃ tathaiva bharatarṣabha 05,122.031c sveṣu bandhuṣu mukhyeṣu mā manyuvaśam anvagāḥ 05,122.032a trivargayuktā prājñānām ārambhā bharatarṣabha 05,122.032c dharmārthāv anurudhyante trivargāsaṃbhave narāḥ 05,122.033a pṛthak tu viniviṣṭānāṃ dharmaṃ dhīro 'nurudhyate 05,122.033c madhyamo 'rthaṃ kaliṃ bālaḥ kāmam evānurudhyate 05,122.034a indriyaiḥ prasṛto lobhād dharmaṃ viprajahāti yaḥ 05,122.034c kāmārthāv anupāyena lipsamāno vinaśyati 05,122.035a kāmārthau lipsamānas tu dharmam evāditaś caret 05,122.035c na hi dharmād apaity arthaḥ kāmo vāpi kadā cana 05,122.036a upāyaṃ dharmam evāhus trivargasya viśāṃ pate 05,122.036c lipsamāno hi tenāśu kakṣe 'gnir iva vardhate 05,122.037a sa tvaṃ tātānupāyena lipsase bharatarṣabha 05,122.037c ādhirājyaṃ mahad dīptaṃ prathitaṃ sarvarājasu 05,122.038a ātmānaṃ takṣati hy eṣa vanaṃ paraśunā yathā 05,122.038c yaḥ samyag vartamāneṣu mithyā rājan pravartate 05,122.038d*0474_01 amitro nātikartavyo nātideyaḥ kadā cana 05,122.038d*0474_02 jīvitaṃ hy api duḥkhārtā na tyajanti kadā cana 05,122.039a na tasya hi matiṃ chindyād yasya necchet parābhavam 05,122.039c avicchinnasya dhīrasya kalyāṇe dhīyate matiḥ 05,122.040a tyaktātmānaṃ na bādheta triṣu lokeṣu bhārata 05,122.040c apy anyaṃ prākṛtaṃ kiṃ cit kim u tān pāṇḍavarṣabhān 05,122.041a amarṣavaśam āpanno na kiṃ cid budhyate naraḥ 05,122.041c chidyate hy ātataṃ sarvaṃ pramāṇaṃ paśya bhārata 05,122.042a śreyas te durjanāt tāta pāṇḍavaiḥ saha saṃgamaḥ 05,122.042c tair hi saṃprīyamāṇas tvaṃ sarvān kāmān avāpsyasi 05,122.043a pāṇḍavair nirjitāṃ bhūmiṃ bhuñjāno rājasattama 05,122.043c pāṇḍavān pṛṣṭhataḥ kṛtvā trāṇam āśaṃsase 'nyataḥ 05,122.044a duḥśāsane durviṣahe karṇe cāpi sasaubale 05,122.044c eteṣv aiśvaryam ādhāya bhūtim icchasi bhārata 05,122.045a na caite tava paryāptā jñāne dharmārthayos tathā 05,122.045c vikrame cāpy aparyāptāḥ pāṇḍavān prati bhārata 05,122.046a na hīme sarvarājānaḥ paryāptāḥ sahitās tvayā 05,122.046c kruddhasya bhīmasenasya prekṣituṃ mukham āhave 05,122.047a idaṃ saṃnihitaṃ tāta samagraṃ pārthivaṃ balam 05,122.047c ayaṃ bhīṣmas tathā droṇaḥ karṇaś cāyaṃ tathā kṛpaḥ 05,122.048a bhūriśravāḥ saumadattir aśvatthāmā jayadrathaḥ 05,122.048c aśaktāḥ sarva evaite pratiyoddhuṃ dhanaṃjayam 05,122.049a ajeyo hy arjunaḥ kruddhaḥ sarvair api surāsuraiḥ 05,122.049c mānuṣair api gandharvair mā yuddhe ceta ādhithāḥ 05,122.050a dṛśyatāṃ vā pumān kaś cit samagre pārthive bale 05,122.050c yo 'rjunaṃ samare prāpya svastimān āvrajed gṛhān 05,122.051a kiṃ te janakṣayeṇeha kṛtena bharatarṣabha 05,122.051c yasmiñ jite jitaṃ te syāt pumān ekaḥ sa dṛśyatām 05,122.052a yaḥ sa devān sagandharvān sayakṣāsurapannagān 05,122.052c ajayat khāṇḍavaprasthe kas taṃ yudhyeta mānavaḥ 05,122.053a tathā virāṭanagare śrūyate mahad adbhutam 05,122.053c ekasya ca bahūnāṃ ca paryāptaṃ tan nidarśanam 05,122.053d*0475_01 yuddhe yena mahādevaḥ sākṣāt saṃtoṣitaḥ śivaḥ 05,122.054a tam ajeyam anādhṛṣyaṃ vijetuṃ jiṣṇum acyutam 05,122.054c āśaṃsasīha samare vīram arjunam ūrjitam 05,122.055a maddvitīyaṃ punaḥ pārthaṃ kaḥ prārthayitum arhati 05,122.055c yuddhe pratīpam āyāntam api sākṣāt puraṃdaraḥ 05,122.056a bāhubhyām uddhared bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ 05,122.056c pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet 05,122.057a paśya putrāṃs tathā bhrātṝñ jñātīn saṃbandhinas tathā 05,122.057c tvatkṛte na vinaśyeyur ete bharatasattama 05,122.058a astu śeṣaṃ kauravāṇāṃ mā parābhūd idaṃ kulam 05,122.058c kulaghna iti nocyethā naṣṭakīrtir narādhipa 05,122.059a tvām eva sthāpayiṣyanti yauvarājye mahārathāḥ 05,122.059c mahārājye ca pitaraṃ dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram 05,122.060a mā tāta śriyam āyāntīm avamaṃsthāḥ samudyatām 05,122.060c ardhaṃ pradāya pārthebhyo mahatīṃ śriyam āpsyasi 05,122.061a pāṇḍavaiḥ saṃśamaṃ kṛtvā kṛtvā ca suhṛdāṃ vacaḥ 05,122.061c saṃprīyamāṇo mitraiś ca ciraṃ bhadrāṇy avāpsyasi 05,123.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,123.001a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo duryodhanam amarṣaṇam 05,123.001c keśavasya vacaḥ śrutvā provāca bharatarṣabha 05,123.002a kṛṣṇena vākyam ukto 'si suhṛdāṃ śamam icchatā 05,123.002c anupaśyasva tat tāta mā manyuvaśam anvagāḥ 05,123.003a akṛtvā vacanaṃ tāta keśavasya mahātmanaḥ 05,123.003c śreyo na jātu na sukhaṃ na kalyāṇam avāpsyasi 05,123.004a dharmyam arthaṃ mahābāhur āha tvāṃ tāta keśavaḥ 05,123.004c tam artham abhipadyasva mā rājan nīnaśaḥ prajāḥ 05,123.005a imāṃ śriyaṃ prajvalitāṃ bhāratīṃ sarvarājasu 05,123.005c jīvato dhṛtarāṣṭrasya daurātmyād bhraṃśayiṣyasi 05,123.006a ātmānaṃ ca sahāmātyaṃ saputrapaśubāndhavam 05,123.006c sahamitram asadbuddhyā jīvitād bhraṃśayiṣyasi 05,123.007a atikrāman keśavasya tathyaṃ vacanam arthavat 05,123.007c pituś ca bharataśreṣṭha vidurasya ca dhīmataḥ 05,123.008a mā kulaghno 'ntapuruṣo durmatiḥ kāpathaṃ gamaḥ 05,123.008c pitaraṃ mātaraṃ caiva vṛddhau śokāya mā dadaḥ 05,123.009a atha droṇo 'bravīt tatra duryodhanam idaṃ vacaḥ 05,123.009c amarṣavaśam āpannaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ 05,123.010a dharmārthayuktaṃ vacanam āha tvāṃ tāta keśavaḥ 05,123.010c tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavas taj juṣasva narādhipa 05,123.011a prājñau medhāvinau dāntāv arthakāmau bahuśrutau 05,123.011c āhatus tvāṃ hitaṃ vākyaṃ tad ādatsva paraṃtapa 05,123.012a anutiṣṭha mahāprājña kṛṣṇabhīṣmau yad ūcatuḥ 05,123.012c mā vaco laghubuddhīnāṃ samāsthās tvaṃ paraṃtapa 05,123.013a ye tvāṃ protsāhayanty ete naite kṛtyāya karhi cit 05,123.013c vairaṃ pareṣāṃ grīvāyāṃ pratimokṣyanti saṃyuge 05,123.014a mā kurūñ jīghanaḥ sarvān putrān bhrātṝṃs tathaiva ca 05,123.014c vāsudevārjunau yatra viddhy ajeyaṃ balaṃ hi tat 05,123.015a etac caiva mataṃ satyaṃ suhṛdoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ 05,123.015c yadi nādāsyase tāta paścāt tapsyasi bhārata 05,123.016a yathoktaṃ jāmadagnyena bhūyān eva tato 'rjunaḥ 05,123.016c kṛṣṇo hi devakīputro devair api durutsahaḥ 05,123.017a kiṃ te sukhapriyeṇeha proktena bharatarṣabha 05,123.017c etat te sarvam ākhyātaṃ yathecchasi tathā kuru 05,123.017e na hi tvām utsahe vaktuṃ bhūyo bharatasattama 05,123.018a tasmin vākyāntare vākyaṃ kṣattāpi viduro 'bravīt 05,123.018c duryodhanam abhiprekṣya dhārtarāṣṭram amarṣaṇam 05,123.019a duryodhana na śocāmi tvām ahaṃ bharatarṣabha 05,123.019c imau tu vṛddhau śocāmi gāndhārīṃ pitaraṃ ca te 05,123.020a yāv anāthau cariṣyete tvayā nāthena durhṛdā 05,123.020c hatamitrau hatāmātyau lūnapakṣāv iva dvijau 05,123.021a bhikṣukau vicariṣyete śocantau pṛthivīm imām 05,123.021c kulaghnam īdṛśaṃ pāpaṃ janayitvā kupūruṣam 05,123.022a atha duryodhanaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata 05,123.022c āsīnaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ rājabhiḥ parivāritam 05,123.023a duryodhana nibodhedaṃ śauriṇoktaṃ mahātmanā 05,123.023c ādatsva śivam atyantaṃ yogakṣemavad avyayam 05,123.024a anena hi sahāyena kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā 05,123.024c iṣṭān sarvān abhiprāyān prāpsyāmaḥ sarvarājasu 05,123.025a susaṃhitaḥ keśavena gaccha tāta yudhiṣṭhiram 05,123.025c cara svastyayanaṃ kṛtsnaṃ bhāratānām anāmayam 05,123.026a vāsudevena tīrthena tāta gacchasva saṃgamam 05,123.026c kālaprāptam idaṃ manye mā tvaṃ duryodhanātigāḥ 05,123.027a śamaṃ ced yācamānaṃ tvaṃ pratyākhyāsyasi keśavam 05,123.027c tvadartham abhijalpantaṃ na tavāsty aparābhavaḥ 05,124.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,124.001a dhṛtarāṣṭravacaḥ śrutvā bhīṣmadroṇau samarthya tau 05,124.001c duryodhanam idaṃ vākyam ūcatuḥ śāsanātigam 05,124.002a yāvat kṛṣṇāv asaṃnaddhau yāvat tiṣṭhati gāṇḍivam 05,124.002c yāvad dhaumyo na senāgnau juhotīha dviṣadbalam 05,124.003a yāvan na prekṣate kruddhaḥ senāṃ tava yudhiṣṭhiraḥ 05,124.003c hrīniṣedho maheṣvāsas tāvac chāmyatu vaiśasam 05,124.004a yāvan na dṛṣyate pārthaḥ sveṣv anīkeṣv avasthitaḥ 05,124.004c bhīmaseno maheṣvāsas tāvac chāmyatu vaiśasam 05,124.005a yāvan na carate mārgān pṛtanām abhiharṣayan 05,124.005b*0476_01 bhīmaseno gadāpāṇis tāvat saṃśāmya pāṇḍavaiḥ 05,124.005c yāvan na śātayaty ājau śirāṃsi gajayodhinām 05,124.006a gadayā vīraghātinyā phalānīva vanaspateḥ 05,124.006c kālena paripakvāni tāvac chāmyatu vaiśasam 05,124.007a nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 05,124.007c virāṭaś ca śikhaṇḍī ca śaiśupāliś ca daṃśitāḥ 05,124.008a yāvan na praviśanty ete nakrā iva mahārṇavam 05,124.008c kṛtāstrāḥ kṣipram asyantas tāvac chāmyatu vaiśasam 05,124.008d*0477_01 yāvan na niśitā bāṇāḥ śarīreṣu mahīkṣitām 05,124.008d*0477_02 yāvan na praviśanty ete tāvac chāmyatu vaiśasam 05,124.009a yāvan na sukumāreṣu śarīreṣu mahīkṣitām 05,124.009c gārdhrapatrāḥ patanty ugrās tāvac chāmyatu vaiśasam 05,124.010a candanāgarudigdheṣu hāraniṣkadhareṣu ca 05,124.010c noraḥsu yāvad yodhānāṃ maheṣvāsair maheṣavaḥ 05,124.011a kṛtāstraiḥ kṣipram asyadbhir dūrapātibhir āyasāḥ 05,124.011c abhilakṣyair nipātyante tāvac chāmyatu vaiśasam 05,124.012a abhivādayamānaṃ tvāṃ śirasā rājakuñjaraḥ 05,124.012c pāṇibhyāṃ pratigṛhṇātu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ 05,124.013a dhvajāṅkuśapatākāṅkaṃ dakṣiṇaṃ te sudakṣiṇaḥ 05,124.013c skandhe nikṣipatāṃ bāhuṃ śāntaye bharatarṣabha 05,124.014a ratnauṣadhisametena ratnāṅgulitalena ca 05,124.014c upaviṣṭasya pṛṣṭhaṃ te pāṇinā parimārjatu 05,124.015a śālaskandho mahābāhus tvāṃ svajāno vṛkodaraḥ 05,124.015c sāmnābhivadatāṃ cāpi śāntaye bharatarṣabha 05,124.016a arjunena yamābhyāṃ ca tribhis tair abhivāditaḥ 05,124.016c mūrdhni tān samupāghrāya premṇābhivada pārthiva 05,124.017a dṛṣṭvā tvāṃ pāṇḍavair vīrair bhrātṛbhiḥ saha saṃgatam 05,124.017c yāvad ānandajāśrūṇi pramuñcantu narādhipāḥ 05,124.018a ghuṣyatāṃ rājadhānīṣu sarvasaṃpan mahīkṣitām 05,124.018c pṛthivī bhrātṛbhāvena bhujyatāṃ vijvaro bhava 05,125.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,125.001a śrutvā duryodhano vākyam apriyaṃ kurusaṃsadi 05,125.001c pratyuvāca mahābāhuṃ vāsudevaṃ yaśasvinam 05,125.002a prasamīkṣya bhavān etad vaktum arhati keśava 05,125.002c mām eva hi viśeṣeṇa vibhāṣya parigarhase 05,125.003a bhaktivādena pārthānām akasmān madhusūdana 05,125.003c bhavān garhayate nityaṃ kiṃ samīkṣya balābalam 05,125.004a bhavān kṣattā ca rājā ca ācāryo vā pitāmahaḥ 05,125.004c mām eva parigarhante nānyaṃ kaṃ cana pārthivam 05,125.005a na cāhaṃ lakṣaye kaṃ cid vyabhicāram ihātmanaḥ 05,125.005c atha sarve bhavanto māṃ vidviṣanti sarājakāḥ 05,125.006a na cāhaṃ kaṃ cid atyartham aparādham ariṃdama 05,125.006c vicintayan prapaśyāmi susūkṣmam api keśava 05,125.007a priyābhyupagate dyūte pāṇḍavā madhusūdana 05,125.007c jitāḥ śakuninā rājyaṃ tatra kiṃ mama duṣkṛtam 05,125.008a yat punar draviṇaṃ kiṃ cit tatrājīyanta pāṇḍavāḥ 05,125.008c tebhya evābhyanujñātaṃ tat tadā madhusūdana 05,125.009a aparādho na cāsmākaṃ yat te hy akṣaparājitāḥ 05,125.009c ajeyā jayatāṃ śreṣṭha pārthāḥ pravrājitā vanam 05,125.010a kena cāpy apavādena virudhyante 'ribhiḥ saha 05,125.010c aśaktāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇa prahṛṣṭāḥ pratyamitravat 05,125.011a kim asmābhiḥ kṛtaṃ teṣāṃ kasmin vā punar āgasi 05,125.011c dhārtarāṣṭrāñ jighāṃsanti pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ saha 05,125.012a na cāpi vayam ugreṇa karmaṇā vacanena vā 05,125.012c vitrastāḥ praṇamāmeha bhayād api śatakratoḥ 05,125.013a na ca taṃ kṛṣṇa paśyāmi kṣatradharmam anuṣṭhitam 05,125.013c utsaheta yudhā jetuṃ yo naḥ śatrunibarhaṇa 05,125.014a na hi bhīṣmakṛpadroṇāḥ sagaṇā madhusūdana 05,125.014c devair api yudhā jetuṃ śakyāḥ kim uta pāṇḍavaiḥ 05,125.015a svadharmam anutiṣṭhanto yadi mādhava saṃyuge 05,125.015c śastreṇa nidhanaṃ kāle prāpsyāmaḥ svargam eva tat 05,125.016a mukhyaś caivaiṣa no dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ janārdana 05,125.016c yac chayīmahi saṃgrāme śaratalpagatā vayam 05,125.017a te vayaṃ vīraśayanaṃ prāpsyāmo yadi saṃyuge 05,125.017c apraṇamyaiva śatrūṇāṃ na nas tapsyati mādhava 05,125.018a kaś ca jātu kule jātaḥ kṣatradharmeṇa vartayan 05,125.018c bhayād vṛttiṃ samīkṣyaivaṃ praṇamed iha kasya cit 05,125.019a udyacched eva na named udyamo hy eva pauruṣam 05,125.019c apy aparvaṇi bhajyeta na named iha kasya cit 05,125.020a iti mātaṅgavacanaṃ parīpsanti hitepsavaḥ 05,125.020c dharmāya caiva praṇamed brāhmaṇebhyaś ca madvidhaḥ 05,125.021a acintayan kaṃ cid anyaṃ yāvajjīvaṃ tathācaret 05,125.021c eṣa dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ matam etac ca me sadā 05,125.022a rājyāṃśaś cābhyanujñāto yo me pitrā purābhavat 05,125.022c na sa labhyaḥ punar jātu mayi jīvati keśava 05,125.023a yāvac ca rājā dhriyate dhṛtarāṣṭro janārdana 05,125.023c nyastaśastrā vayaṃ te vāpy upajīvāma mādhava 05,125.024a yady adeyaṃ purā dattaṃ rājyaṃ paravato mama 05,125.024c ajñānād vā bhayād vāpi mayi bāle janārdana 05,125.025a na tad adya punar labhyaṃ pāṇḍavair vṛṣṇinandana 05,125.025c dhriyamāṇe mahābāho mayi saṃprati keśava 05,125.026a yāvad dhi sūcyās tīkṣṇāyā vidhyed agreṇa mādhava 05,125.026c tāvad apy aparityājyaṃ bhūmer naḥ pāṇḍavān prati 05,126.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,126.001a tataḥ prahasya dāśārhaḥ krodhaparyākulekṣaṇaḥ 05,126.001c duryodhanam idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi 05,126.002a lapsyase vīraśayanaṃ kāmam etad avāpsyasi 05,126.002c sthiro bhava sahāmātyo vimardo bhavitā mahān 05,126.003a yac caivaṃ manyase mūḍha na me kaś cid vyatikramaḥ 05,126.003c pāṇḍaveṣv iti tat sarvaṃ nibodhata narādhipāḥ 05,126.004a śriyā saṃtapyamānena pāṇḍavānāṃ mahātmanām 05,126.004c tvayā durmantritaṃ dyūtaṃ saubalena ca bhārata 05,126.005a kathaṃ ca jñātayas tāta śreyāṃsaḥ sādhusaṃmatāḥ 05,126.005c tathānyāyyam upasthātuṃ jihmenājihmacāriṇaḥ 05,126.006a akṣadyūtaṃ mahāprājña satām aratināśanam 05,126.006c asatāṃ tatra jāyante bhedāś ca vyasanāni ca 05,126.007a tad idaṃ vyasanaṃ ghoraṃ tvayā dyūtamukhaṃ kṛtam 05,126.007c asamīkṣya sadācāraiḥ sārdhaṃ pāpānubandhanaiḥ 05,126.008a kaś cānyo jñātibhāryāṃ vai viprakartuṃ tathārhati 05,126.008c ānīya ca sabhāṃ vaktuṃ yathoktā draupadī tvayā 05,126.009a kulīnā śīlasaṃpannā prāṇebhyo 'pi garīyasī 05,126.009c mahiṣī pāṇḍuputrāṇāṃ tathā vinikṛtā tvayā 05,126.010a jānanti kuravaḥ sarve yathoktāḥ kurusaṃsadi 05,126.010c duḥśāsanena kaunteyāḥ pravrajantaḥ paraṃtapāḥ 05,126.011a samyagvṛtteṣv alubdheṣu satataṃ dharmacāriṣu 05,126.011c sveṣu bandhuṣu kaḥ sādhuś cared evam asāṃpratam 05,126.012a nṛśaṃsānām anāryāṇāṃ paruṣāṇāṃ ca bhāṣaṇam 05,126.012c karṇaduḥśāsanābhyāṃ ca tvayā ca bahuśaḥ kṛtam 05,126.013a saha mātrā pradagdhuṃ tān bālakān vāraṇāvate 05,126.013c āsthitaḥ paramaṃ yatnaṃ na samṛddhaṃ ca tat tava 05,126.014a ūṣuś ca suciraṃ kālaṃ pracchannāḥ pāṇḍavās tadā 05,126.014c mātrā sahaikacakrāyāṃ brāhmaṇasya niveśane 05,126.015a viṣeṇa sarpabandhaiś ca yatitāḥ pāṇḍavās tvayā 05,126.015c sarvopāyair vināśāya na samṛddhaṃ ca tat tava 05,126.015d*0478_01 evaṃvṛttaḥ kathaṃ rājye sthātum arhasi pāpakṛt 05,126.015d*0478_02 sa rājyāc ca sukhāc caiva hāsyase kulapāṃsana 05,126.016a evaṃbuddhiḥ pāṇḍaveṣu mithyāvṛttiḥ sadā bhavān 05,126.016c kathaṃ te nāparādho 'sti pāṇḍaveṣu mahātmasu 05,126.016d*0479_01 yac caibhyo yācamānebhyaḥ pitryam aṃśaṃ na ditsasi 05,126.016d*0479_02 tac ca pāpa pradātāsi bhraṣṭaiśvaryo nipātitaḥ 05,126.017a kṛtvā bahūny akāryāṇi pāṇḍaveṣu nṛśaṃsavat 05,126.017c mithyāvṛttir anāryaḥ sann adya vipratipadyase 05,126.018a mātāpitṛbhyāṃ bhīṣmeṇa droṇena vidureṇa ca 05,126.018c śāmyeti muhur ukto 'si na ca śāmyasi pārthiva 05,126.019a śame hi sumahān arthas tava pārthasya cobhayoḥ 05,126.019c na ca rocayase rājan kim anyad buddhilāghavāt 05,126.020a na śarma prāpsyase rājann utkramya suhṛdāṃ vacaḥ 05,126.020c adharmyam ayaśasyaṃ ca kriyate pārthiva tvayā 05,126.021a evaṃ bruvati dāśārhe duryodhanam amarṣaṇam 05,126.021c duḥśāsana idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi 05,126.022a na cet saṃdhāsyase rājan svena kāmena pāṇḍavaiḥ 05,126.022c baddhvā kila tvāṃ dāsyanti kuntīputrāya kauravāḥ 05,126.023a vaikartanaṃ tvāṃ ca māṃ ca trīn etān manujarṣabha 05,126.023c pāṇḍavebhyaḥ pradāsyanti bhīṣmo droṇaḥ pitā ca te 05,126.024a bhrātur etad vacaḥ śrutvā dhārtarāṣṭraḥ suyodhanaḥ 05,126.024c kruddhaḥ prātiṣṭhatotthāya mahānāga iva śvasan 05,126.025a viduraṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca mahārājaṃ ca bāhlikam 05,126.025c kṛpaṃ ca somadattaṃ ca bhīṣmaṃ droṇaṃ janārdanam 05,126.026a sarvān etān anādṛtya durmatir nirapatrapaḥ 05,126.026c aśiṣṭavad amaryādo mānī mānyāvamānitā 05,126.027a taṃ prasthitam abhiprekṣya bhrātaro manujarṣabham 05,126.027c anujagmuḥ sahāmātyā rājānaś cāpi sarvaśaḥ 05,126.028a sabhāyām utthitaṃ kruddhaṃ prasthitaṃ bhrātṛbhiḥ saha 05,126.028c duryodhanam abhiprekṣya bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt 05,126.029a dharmārthāv abhisaṃtyajya saṃrambhaṃ yo 'numanyate 05,126.029c hasanti vyasane tasya durhṛdo nacirād iva 05,126.030a durātmā rājaputro 'yaṃ dhārtarāṣṭro 'nupāyavit 05,126.030c mithyābhimānī rājyasya krodhalobhavaśānugaḥ 05,126.031a kālapakvam idaṃ manye sarvakṣatraṃ janārdana 05,126.031c sarve hy anusṛtā mohāt pārthivāḥ saha mantribhiḥ 05,126.032a bhīṣmasyātha vacaḥ śrutvā dāśārhaḥ puṣkarekṣaṇaḥ 05,126.032c bhīṣmadroṇamukhān sarvān abhyabhāṣata vīryavān 05,126.033a sarveṣāṃ kuruvṛddhānāṃ mahān ayam atikramaḥ 05,126.033c prasahya mandam aiśvarye na niyacchata yan nṛpam 05,126.034a tatra kāryam ahaṃ manye prāptakālam ariṃdamāḥ 05,126.034c kriyamāṇe bhavec chreyas tat sarvaṃ śṛṇutānaghāḥ 05,126.035a pratyakṣam etad bhavatāṃ yad vakṣyāmi hitaṃ vacaḥ 05,126.035c bhavatām ānukūlyena yadi roceta bhāratāḥ 05,126.036a bhojarājasya vṛddhasya durācāro hy anātmavān 05,126.036c jīvataḥ pitur aiśvaryaṃ hṛtvā manyuvaśaṃ gataḥ 05,126.037a ugrasenasutaḥ kaṃsaḥ parityaktaḥ sa bāndhavaiḥ 05,126.037c jñātīnāṃ hitakāmena mayā śasto mahāmṛdhe 05,126.038a āhukaḥ punar asmābhir jñātibhiś cāpi satkṛtaḥ 05,126.038c ugrasenaḥ kṛto rājā bhojarājanyavardhanaḥ 05,126.039a kaṃsam ekaṃ parityajya kulārthe sarvayādavāḥ 05,126.039c saṃbhūya sukham edhante bhāratāndhakavṛṣṇayaḥ 05,126.040a api cāpy avadad rājan parameṣṭhī prajāpatiḥ 05,126.040c vyūḍhe devāsure yuddhe 'bhyudyateṣv āyudheṣu ca 05,126.041a dvaidhībhūteṣu lokeṣu vinaśyatsu ca bhārata 05,126.041c abravīt sṛṣṭimān devo bhagavāṃl lokabhāvanaḥ 05,126.042a parābhaviṣyanty asurā daiteyā dānavaiḥ saha 05,126.042c ādityā vasavo rudrā bhaviṣyanti divaukasaḥ 05,126.043a devāsuramanuṣyāś ca gandharvoragarākṣasāḥ 05,126.043c asmin yuddhe susaṃyattā haniṣyanti parasparam 05,126.043d*0480_01 vartamānaṃ jagat sarvaṃ muhūrtān na bhaviṣyati 05,126.043d*0480_02 anyanāśena jagato lokasya ca paraṃtapa 05,126.044a iti matvābravīd dharmaṃ parameṣṭhī prajāpatiḥ 05,126.044c varuṇāya prayacchaitān baddhvā daiteyadānavān 05,126.045a evam uktas tato dharmo niyogāt parameṣṭhinaḥ 05,126.045c varuṇāya dadau sarvān baddhvā daiteyadānavān 05,126.046a tān baddhvā dharmapāśaiś ca svaiś ca pāśair jaleśvaraḥ 05,126.046c varuṇaḥ sāgare yatto nityaṃ rakṣati dānavān 05,126.047a tathā duryodhanaṃ karṇaṃ śakuniṃ cāpi saubalam 05,126.047c baddhvā duḥśāsanaṃ cāpi pāṇḍavebhyaḥ prayacchata 05,126.048a tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet 05,126.048c grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet 05,126.049a rājan duryodhanaṃ baddhvā tataḥ saṃśāmya pāṇḍavaiḥ 05,126.049c tvatkṛte na vinaśyeyuḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha 05,127.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,127.001a kṛṣṇasya vacanaṃ śrutvā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ 05,127.001c viduraṃ sarvadharmajñaṃ tvaramāṇo 'bhyabhāṣata 05,127.002a gaccha tāta mahāprājñāṃ gāndhārīṃ dīrghadarśinīm 05,127.002c ānayeha tayā sārdham anuneṣyāmi durmatim 05,127.003a yadi sāpi durātmānaṃ śamayed duṣṭacetasam 05,127.003c api kṛṣṇāya suhṛdas tiṣṭhema vacane vayam 05,127.004a api lobhābhibhūtasya panthānam anudarśayet 05,127.004c durbuddher duḥsahāyasya samarthaṃ bruvatī vacaḥ 05,127.005a api no vyasanaṃ ghoraṃ duryodhanakṛtaṃ mahat 05,127.005c śamayec cirarātrāya yogakṣemavad avyayam 05,127.006a rājñas tu vacanaṃ śrutvā viduro dīrghadarśinīm 05,127.006c ānayām āsa gāndhārīṃ dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt 05,127.007 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,127.007a eṣa gāndhāri putras te durātmā śāsanātigaḥ 05,127.007c aiśvaryalobhād aiśvaryaṃ jīvitaṃ ca prahāsyati 05,127.008a aśiṣṭavad amaryādaḥ pāpaiḥ saha durātmabhiḥ 05,127.008c sabhāyā nirgato mūḍho vyatikramya suhṛdvacaḥ 05,127.009 vaiśaṃpāyana uvāca 05,127.009a sā bhartur vacanaṃ śrutvā rājaputrī yaśasvinī 05,127.009c anvicchantī mahac chreyo gāndhārī vākyam abravīt 05,127.010a ānayeha sutaṃ kṣipraṃ rājyakāmukam āturam 05,127.010c na hi rājyam aśiṣṭena śakyaṃ dharmārthalopinā 05,127.010d*0481_01 āptum āptaṃ tathāpīdam avinītena sarvathā 05,127.011a tvaṃ hy evātra bhṛśaṃ garhyo dhṛtarāṣṭra sutapriyaḥ 05,127.011c yo jānan pāpatām asya tatprajñām anuvartase 05,127.012a sa eṣa kāmamanyubhyāṃ pralabdho moham āsthitaḥ 05,127.012c aśakyo 'dya tvayā rājan vinivartayituṃ balāt 05,127.013a rājyapradāne mūḍhasya bāliśasya durātmanaḥ 05,127.013c duḥsahāyasya lubdhasya dhṛtarāṣṭro 'śnute phalam 05,127.014a kathaṃ hi svajane bhedam upekṣeta mahāmatiḥ 05,127.014c bhinnaṃ hi svajanena tvāṃ prasahiṣyanti śatravaḥ 05,127.015a yā hi śakyā mahārāja sāmnā dānena vā punaḥ 05,127.015c nistartum āpadaḥ sveṣu daṇḍaṃ kas tatra pātayet 05,127.016a śāsanād dhṛtarāṣṭrasya duryodhanam amarṣaṇam 05,127.016c mātuś ca vacanāt kṣattā sabhāṃ prāveśayat punaḥ 05,127.017a sa mātur vacanākāṅkṣī praviveśa sabhāṃ punaḥ 05,127.017c abhitāmrekṣaṇaḥ krodhān niḥśvasann iva pannagaḥ 05,127.018a taṃ praviṣṭam abhiprekṣya putram utpatham āsthitam 05,127.018c vigarhamāṇā gāndhārī samarthaṃ vākyam abravīt 05,127.019a duryodhana nibodhedaṃ vacanaṃ mama putraka 05,127.019c hitaṃ te sānubandhasya tathāyatyāṃ sukhodayam 05,127.019d*0482_01 duryodhana yad āha tvāṃ pitā bharatasattama 05,127.019d*0482_02 bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ kṣattā suhṛdāṃ kuru tad vacaḥ 05,127.020a bhīṣmasya tu pituś caiva mama cāpacitiḥ kṛtā 05,127.020c bhaved droṇamukhānāṃ ca suhṛdāṃ śāmyatā tvayā 05,127.021a na hi rājyaṃ mahāprājña svena kāmena śakyate 05,127.021c avāptuṃ rakṣituṃ vāpi bhoktuṃ vā bharatarṣabha 05,127.022a na hy avaśyendriyo rājyam aśnīyād dīrgham antaram 05,127.022c vijitātmā tu medhāvī sa rājyam abhipālayet 05,127.023a kāmakrodhau hi puruṣam arthebhyo vyapakarṣataḥ 05,127.023c tau tu śatrū vinirjitya rājā vijayate mahīm 05,127.024a lokeśvaraprabhutvaṃ hi mahad etad durātmabhiḥ 05,127.024c rājyaṃ nāmepsitaṃ sthānaṃ na śakyam abhirakṣitum 05,127.025a indriyāṇi mahat prepsur niyacched arthadharmayoḥ 05,127.025c indriyair niyatair buddhir vardhate 'gnir ivendhanaiḥ 05,127.026a avidhyeyāni hīmāni vyāpādayitum apy alam 05,127.026c avidheyā ivādāntā hayāḥ pathi kusārathim 05,127.027a avijitya ya ātmānam amātyān vijigīṣate 05,127.027c ajitātmājitāmātyaḥ so 'vaśaḥ parihīyate 05,127.028a ātmānam eva prathamaṃ deśarūpeṇa yo jayet 05,127.028c tato 'mātyān amitrāṃś ca na moghaṃ vijigīṣate 05,127.029a vaśyendriyaṃ jitāmātyaṃ dhṛtadaṇḍaṃ vikāriṣu 05,127.029c parīkṣyakāriṇaṃ dhīram atyantaṃ śrīr niṣevate 05,127.030a kṣudrākṣeṇeva jālena jhaṣāv apihitāv ubhau 05,127.030c kāmakrodhau śarīrasthau prajñānaṃ tau vilumpataḥ 05,127.031a yābhyāṃ hi devāḥ svaryātuḥ svargasyāpidadhur mukham 05,127.031c bibhyato 'nuparāgasya kāmakrodhau sma vardhitau 05,127.032a kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca dambhaṃ darpaṃ ca bhūmipaḥ 05,127.032c samyag vijetuṃ yo veda sa mahīm abhijāyate 05,127.033a satataṃ nigrahe yukta indriyāṇāṃ bhaven nṛpaḥ 05,127.033c īpsann arthaṃ ca dharmaṃ ca dviṣatāṃ ca parābhavam 05,127.034a kāmābhibhūtaḥ krodhād vā yo mithyā pratipadyate 05,127.034c sveṣu cānyeṣu vā tasya na sahāyā bhavanty uta 05,127.035a ekībhūtair mahāprājñaiḥ śūrair arinibarhaṇaiḥ 05,127.035c pāṇḍavaiḥ pṛthivīṃ tāta bhokṣyase sahitaḥ sukhī 05,127.036a yathā bhīṣmaḥ śāṃtanavo droṇaś cāpi mahārathaḥ 05,127.036c āhatus tāta tat satyam ajeyau kṛṣṇapāṇḍavau 05,127.037a prapadyasva mahābāhuṃ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam 05,127.037c prasanno hi sukhāya syād ubhayor eva keśavaḥ 05,127.038a suhṛdām arthakāmānāṃ yo na tiṣṭhati śāsane 05,127.038c prājñānāṃ kṛtavidyānāṃ sa naraḥ śatrunandanaḥ 05,127.039a na yuddhe tāta kalyāṇaṃ na dharmārthau kutaḥ sukham 05,127.039c na cāpi vijayo nityaṃ mā yuddhe ceta ādhithāḥ 05,127.040a bhīṣmeṇa hi mahāprājña pitrā te bāhlikena ca 05,127.040c datto 'ṃśaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ bhedād bhītair ariṃdama 05,127.041a tasya caitat pradānasya phalam adyānupaśyasi 05,127.041c yadbhuṅkṣe pṛthivīṃ sarvāṃ śūrair nihatakaṇṭakām 05,127.042a prayaccha pāṇḍuputrāṇāṃ yathocitam ariṃdama 05,127.042c yadīcchasi sahāmātyo bhoktum ardhaṃ mahīkṣitām 05,127.043a alam ardhaṃ pṛthivyās te sahāmātyasya jīvanam 05,127.043c suhṛdāṃ vacane tiṣṭhan yaśaḥ prāpsyasi bhārata 05,127.044a śrīmadbhir ātmavadbhir hi buddhimadbhir jitendriyaiḥ 05,127.044c pāṇḍavair vigrahas tāta bhraṃśayen mahataḥ sukhāt 05,127.045a nigṛhya suhṛdāṃ manyuṃ śādhi rājyaṃ yathocitam 05,127.045c svam aṃśaṃ pāṇḍuputrebhyaḥ pradāya bharatarṣabha 05,127.046a alam ahnā nikāro 'yaṃ trayodaśa samāḥ kṛtaḥ 05,127.046c śamayainaṃ mahāprājña kāmakrodhasamedhitam 05,127.047a na caiṣa śaktaḥ pārthānāṃ yas tvadartham abhīpsati 05,127.047c sūtaputro dṛḍhakrodho bhrātā duḥśāsanaś ca te 05,127.048a bhīṣme droṇe kṛpe karṇe bhīmasene dhanaṃjaye 05,127.048c dhṛṣṭadyumne ca saṃkruddhe na syuḥ sarvāḥ prajā dhruvam 05,127.049a amarṣavaśam āpanno mā kurūṃs tāta jīghanaḥ 05,127.049c sarvā hi pṛthivī spṛṣṭā tvat pāṇḍavakṛte vadham 05,127.050a yac ca tvaṃ manyase mūḍha bhīṣmadroṇakṛpādayaḥ 05,127.050c yotsyante sarvaśaktyeti naitad adyopapadyate 05,127.051a samaṃ hi rājyaṃ prītiś ca sthānaṃ ca vijitātmanām 05,127.051c pāṇḍaveṣv atha yuṣmāsu dharmas tv abhyadhikas tataḥ 05,127.052a rājapiṇḍabhayād ete yadi hāsyanti jīvitam 05,127.052c na hi śakṣyanti rājānaṃ yudhiṣṭhiram udīkṣitum 05,127.053a na lobhād arthasaṃpattir narāṇām iha dṛśyate 05,127.053c tad alaṃ tāta lobhena praśāmya bharatarṣabha 05,128.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,128.001a tat tu vākyam anādṛtya so 'rthavan mātṛbhāṣitam 05,128.001c punaḥ pratasthe saṃrambhāt sakāśam akṛtātmanām 05,128.002a tataḥ sabhāyā nirgamya mantrayām āsa kauravaḥ 05,128.002c saubalena matākṣeṇa rājñā śakuninā saha 05,128.002d*0483_01 duryodhanaṃ dhārtarāṣṭraṃ karṇaṃ duḥśāsano 'bravīt 05,128.002d*0483_02 no cet saṃdhāsyase rājan svena kāmena pāṇḍavaiḥ 05,128.002d*0483_03 baddhvaiva tvāṃ pradāsyanti pāṇḍuputrāya bhārata 05,128.002d*0483_04 vaikartanaṃ tvāṃ ca māṃ ca trīn etān bharatarṣabha 05,128.002d*0483_05 pāṇḍavebhyaḥ pradāsyanti bhīṣmadroṇau pitā ca te 05,128.002d*0483_06 duḥśāsanasya tad vākyaṃ niśamya bharatarṣabha 05,128.002d*0483_07 duryodhano dhārtarāṣṭro niḥśvasya prahasann iva 05,128.002d*0483_08 ekāntam upasaṃgamya mantraṃ punar amantrayat 05,128.003a duryodhanasya karṇasya śakuneḥ saubalasya ca 05,128.003c duḥśāsanacaturthānām idam āsīd viceṣṭitam 05,128.004a purāyam asmān gṛhṇāti kṣiprakārī janārdanaḥ 05,128.004c sahito dhṛtarāṣṭreṇa rājñā śāṃtanavena ca 05,128.005a vayam eva hṛṣīkeśaṃ nigṛhṇīma balād iva 05,128.005c prasahya puruṣavyāghram indro vairocaniṃ yathā 05,128.006a śrutvā gṛhītaṃ vārṣṇeyaṃ pāṇḍavā hatacetasaḥ 05,128.006c nirutsāhā bhaviṣyanti bhagnadaṃṣṭrā ivoragāḥ 05,128.007a ayaṃ hy eṣāṃ mahābāhuḥ sarveṣāṃ śarma varma ca 05,128.007c asmin gṛhīte varade ṛṣabhe sarvasātvatām 05,128.007e nirudyamā bhaviṣyanti pāṇḍavāḥ somakaiḥ saha 05,128.008a tasmād vayam ihaivainaṃ keśavaṃ kṣiprakāriṇam 05,128.008c krośato dhṛtarāṣṭrasya baddhvā yotsyāmahe ripūn 05,128.009a teṣāṃ pāpam abhiprāyaṃ pāpānāṃ duṣṭacetasām 05,128.009c iṅgitajñaḥ kaviḥ kṣipram anvabudhyata sātyakiḥ 05,128.010a tadartham abhiniṣkramya hārdikyena sahāsthitaḥ 05,128.010c abravīt kṛtavarmāṇaṃ kṣipraṃ yojaya vāhinīm 05,128.011a vyūḍhānīkaḥ sabhādvāram upatiṣṭhasva daṃśitaḥ 05,128.011c yāvad ākhyāmy ahaṃ caitat kṛṣṇāyākliṣṭakarmaṇe 05,128.012a sa praviśya sabhāṃ vīraḥ siṃho giriguhām iva 05,128.012c ācaṣṭa tam abhiprāyaṃ keśavāya mahātmane 05,128.013a dhṛtarāṣṭraṃ tataś caiva viduraṃ cānvabhāṣata 05,128.013c teṣām etam abhiprāyam ācacakṣe smayann iva 05,128.014a dharmād apetam arthāc ca karma sādhuvigarhitam 05,128.014c mandāḥ kartum ihecchanti na cāvāpyaṃ kathaṃ cana 05,128.015a purā vikurvate mūḍhāḥ pāpātmānaḥ samāgatāḥ 05,128.015c dharṣitāḥ kāmamanyubhyāṃ krodhalobhavaśānugāḥ 05,128.016a imaṃ hi puṇḍarīkākṣaṃ jighṛkṣanty alpacetasaḥ 05,128.016c paṭenāgniṃ prajvalitaṃ yathā bālā yathā jaḍāḥ 05,128.017a sātyakes tad vacaḥ śrutvā viduro dīrghadarśivān 05,128.017c dhṛtarāṣṭraṃ mahābāhum abravīt kurusaṃsadi 05,128.017d@007_0001 yathā vārāṇasī dagdhā sāśvā sarathakuñjarā 05,128.017d@007_0002 sānubandhas tu kṛṣṇena kāśīnām ṛṣabho hataḥ 05,128.017d@007_0003 tathā nāgapuraṃ dagdhvā śaṅkhacakragadādharaḥ 05,128.017d@007_0004 svayaṃ kāleśvaro bhūtvā nāśayiṣyati kauravān 05,128.017d@007_0005 pārijātaharaṃ hy enam ekaṃ yadusukhāvaham 05,128.017d@007_0006 nābhyavartata saṃrabdho vṛtrahā vasubhiḥ saha 05,128.017d@007_0007 prāpya nirmocane pāśān ṣaṭsahasrāṃs tarasvinaḥ 05,128.017d@007_0008 hṛtās te vāsudevena hy upasaṃkramya kauravān 05,128.017d@007_0009 dvāram āsādya saubhasya vidhūya gadayā girim 05,128.017d@007_0010 dyumatsenaḥ sahāmātyaḥ kṛṣṇena vinipātitaḥ 05,128.017d@007_0011 śeṣavattvāt kurūṇāṃ tu dharmāpekṣī tathācyutaḥ 05,128.017d@007_0012 kṣamate puṇḍarīkākṣaḥ śaktaḥ san pāpakarmaṇām 05,128.017d@007_0013 ete hi yadi govindam icchanti saha rājabhiḥ 05,128.017d@007_0014 adyaivātithayaḥ sarve bhaviṣyanti yamasya te 05,128.017d@007_0015 yathā vāyos tṛṇāgrāṇi vaśaṃ yānti balīyasaḥ 05,128.017d@007_0016 tathā cakrabhṛtaḥ sarve vaśam eṣyanti kauravāḥ 05,128.018a rājan parītakālās te putrāḥ sarve paraṃtapa 05,128.018c ayaśasyam aśakyaṃ ca karma kartuṃ samudyatāḥ 05,128.019a imaṃ hi puṇḍarīkākṣam abhibhūya prasahya ca 05,128.019c nigrahītuṃ kilecchanti sahitā vāsavānujam 05,128.020a imaṃ puruṣaśārdūlam apradhṛṣyaṃ durāsadam 05,128.020c āsādya na bhaviṣyanti pataṃgā iva pāvakam 05,128.020d*0484_01 ete na śaktāḥ sarve hi sāhasāt kartum udyatāḥ 05,128.021a ayam icchan hi tān sarvān yatamānāñ janārdanaḥ 05,128.021c siṃho mṛgān iva kruddho gamayed yamasādanam 05,128.022a na tv ayaṃ ninditaṃ karma kuryāt kṛṣṇaḥ kathaṃ cana 05,128.022c na ca dharmād apakrāmed acyutaḥ puruṣottamaḥ 05,128.023a vidureṇaivam ukte tu keśavo vākyam abravīt 05,128.023c dhṛtarāṣṭram abhiprekṣya suhṛdāṃ śṛṇvatāṃ mithaḥ 05,128.024a rājann ete yadi kruddhā māṃ nigṛhṇīyur ojasā 05,128.024c ete vā mām ahaṃ vainān anujānīhi pārthiva 05,128.025a etān hi sarvān saṃrabdhān niyantum aham utsahe 05,128.025c na tv ahaṃ ninditaṃ karma kuryāṃ pāpaṃ kathaṃ cana 05,128.026a pāṇḍavārthe hi lubhyantaḥ svārthād dhāsyanti te sutāḥ 05,128.026c ete ced evam icchanti kṛtakāryo yudhiṣṭhiraḥ 05,128.026c*0485_01 **** **** sāmātyāḥ saha bandhubhiḥ 05,128.026c*0485_02 adyaiva kṛtakṛtyas tu 05,128.027a adyaiva hy aham etāṃś ca ye caitān anu bhārata 05,128.027b*0486_01 nigṛhya rājye rājānaṃ sthāpayiṣyāmi pāṇḍavam 05,128.027b*0486_02 eṣa me niścayo rājan yady eṣo 'sya viniścayaḥ 05,128.027b*0486_03 nardantu sahitāḥ śaṅkhāḥ paṇavānakanisvanaiḥ 05,128.027b*0486_04 anāyāsena pārthānāṃ vartatāṃ ca śivaṃ mahat 05,128.027c nigṛhya rājan pārthebhyo dadyāṃ kiṃ duṣkṛtaṃ bhavet 05,128.028a idaṃ tu na pravarteyaṃ ninditaṃ karma bhārata 05,128.028c saṃnidhau te mahārāja krodhajaṃ pāpabuddhijam 05,128.029a eṣa duryodhano rājan yathecchati tathāstu tat 05,128.029c ahaṃ tu sarvān samayān anujānāmi bhārata 05,128.030a etac chrutvā tu viduraṃ dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata 05,128.030c kṣipram ānaya taṃ pāpaṃ rājyalubdhaṃ suyodhanam 05,128.031a sahamitraṃ sahāmātyaṃ sasodaryaṃ sahānugam 05,128.031c śaknuyāṃ yadi panthānam avatārayituṃ punaḥ 05,128.032a tato duryodhanaṃ kṣattā punaḥ prāveśayat sabhām 05,128.032c akāmaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ rājabhiḥ parivāritam 05,128.033a atha duryodhanaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata 05,128.033c karṇaduḥśāsanābhyāṃ ca rājabhiś cābhisaṃvṛtam 05,128.034a nṛśaṃsa pāpabhūyiṣṭha kṣudrakarmasahāyavān 05,128.034c pāpaiḥ sahāyaiḥ saṃhatya pāpaṃ karma cikīrṣasi 05,128.035a aśakyam ayaśasyaṃ ca sadbhiś cāpi vigarhitam 05,128.035c yathā tvādṛśako mūḍho vyavasyet kulapāṃsanaḥ 05,128.036a tvam imaṃ puṇḍarīkākṣam apradhṛṣyaṃ durāsadam 05,128.036c pāpaiḥ sahāyaiḥ saṃhatya nigrahītuṃ kilecchasi 05,128.037a yo na śakyo balātkartuṃ devair api savāsavaiḥ 05,128.037c taṃ tvaṃ prārthayase manda bālaś candramasaṃ yathā 05,128.038a devair manuṣyair gandharvair asurair uragaiś ca yaḥ 05,128.038c na soḍhuṃ samare śakyas taṃ na budhyasi keśavam 05,128.039a durgrahaḥ pāṇinā vāyur duḥsparśaḥ pāṇinā śaśī 05,128.039c durdharā pṛthivī mūrdhnā durgrahaḥ keśavo balāt 05,128.040a ity ukte dhṛtarāṣṭreṇa kṣattāpi viduro 'bravīt 05,128.040c duryodhanam abhiprekṣya dhārtarāṣṭram amarṣaṇam 05,128.041a saubhadvāre vānarendro dvivido nāma nāmataḥ 05,128.041c śilāvarṣeṇa mahatā chādayām āsa keśavam 05,128.041d*0487_01 duryodhana nibodhedaṃ vacanaṃ mama sāṃpratam 05,128.042a grahītukāmo vikramya sarvayatnena mādhavam 05,128.042c grahītuṃ nāśakat tatra taṃ tvaṃ prārthayase balāt 05,128.043a nirmocane ṣaṭ sahasrāḥ pāśair baddhvā mahāsurāḥ 05,128.043c grahītuṃ nāśakaṃś cainaṃ taṃ tvaṃ prārthayase balāt 05,128.044a prāgjyotiṣagataṃ śauriṃ narakaḥ saha dānavaiḥ 05,128.044c grahītuṃ nāśakat tatra taṃ tvaṃ prārthayase balāt 05,128.044d*0488_01 anekayugavarṣāyur nihatya narakaṃ mṛdhe 05,128.044d*0488_02 nītvā kanyāsahasrāṇi upayeme yathāvidhi 05,128.045a anena hi hatā bālye pūtanā śiśunā tathā 05,128.045c govardhano dhāritaś ca gavārthe bharatarṣabha 05,128.046a ariṣṭo dhenukaś caiva cāṇūraś ca mahābalaḥ 05,128.046c aśvarājaś ca nihataḥ kaṃsaś cāriṣṭam ācaran 05,128.047a jarāsaṃdhaś ca vakraś ca śiśupālaś ca vīryavān 05,128.047c bāṇaś ca nihataḥ saṃkhye rājānaś ca niṣūditāḥ 05,128.048a varuṇo nirjito rājā pāvakaś cāmitaujasā 05,128.048c pārijātaṃ ca haratā jitaḥ sākṣāc chacīpatiḥ 05,128.049a ekārṇave śayānena hatau tau madhukaiṭabhau 05,128.049b*0489_01 janmāntaram upāgamya hatavān vālinaṃ tathā 05,128.049b*0489_02 anye ca bhrātaras tasya kumbhakarṇādayo mṛdhe 05,128.049b*0489_03 bibhīṣaṇaṃ tu saṃsthāpya sītāṃ cādāya maithilīm 05,128.049b*0489_04 pālayām āsa vidhivad rājyaṃ nihatakaṇṭakam 05,128.049c janmāntaram upāgamya hayagrīvas tathā hataḥ 05,128.050a ayaṃ kartā na kriyate kāraṇaṃ cāpi pauruṣe 05,128.050c yad yad icched ayaṃ śauris tat tat kuryād ayatnataḥ 05,128.051a taṃ na budhyasi govindaṃ ghoravikramam acyutam 05,128.051c āśīviṣam iva kruddhaṃ tejorāśim anirjitam 05,128.052a pradharṣayan mahābāhuṃ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam 05,128.052c pataṃgo 'gnim ivāsādya sāmātyo na bhaviṣyasi 05,128.052d*0490_01 tato 'nādṛtya vākyāni duḥśāsanapurogamāḥ 05,128.052d*0490_02 niyantumanaso duṣṭāḥ kṛṣṇaṃ matvā suyodhanam 05,128.052d*0490_03 babandhuḥ pāśajālena devamāyāvimohitāḥ 05,128.052d*0490_04 prākrośantaṃ ca rājānaṃ pratimucya savismayāḥ 05,128.052d*0490_05 ity adhikaṃ kva cit pustake dṛṣṭaṃ tad asaṃbaddhaṃ pratīyate 05,128.052d*0490_05 katham āsīd idam iti tad adbhutam ivābhavat 05,129.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,129.001a vidureṇaivam ukte tu keśavaḥ śatrupūgahā 05,129.001c duryodhanaṃ dhārtarāṣṭram abhyabhāṣata vīryavān 05,129.001d*0491_01 yadā yadā paśyasi vānaradhvajaṃ 05,129.001d*0491_02 dhanurdharaṃ pāṇḍavamadhyamaṃ raṇe 05,129.001d*0491_03 gadāgrahastaṃ bhramataṃ vṛkodaraṃ 05,129.001d*0491_04 tadā tadā dāsyasi sarvamedinīm 05,129.002a eko 'ham iti yan mohān manyase māṃ suyodhana 05,129.002c paribhūya ca durbuddhe grahītuṃ māṃ cikīrṣasi 05,129.003a ihaiva pāṇḍavāḥ sarve tathaivāndhakavṛṣṇayaḥ 05,129.003c ihādityāś ca rudrāś ca vasavaś ca maharṣibhiḥ 05,129.004a evam uktvā jahāsoccaiḥ keśavaḥ paravīrahā 05,129.004c tasya saṃsmayataḥ śaurer vidyudrūpā mahātmanaḥ 05,129.004d*0492_01 yugapac ca viniṣpetuḥ sahitāḥ sarvadevatāḥ 05,129.004e aṅguṣṭhamātrās tridaśā mumucuḥ pāvakārciṣaḥ 05,129.005a tasya brahmā lalāṭastho rudro vakṣasi cābhavat 05,129.005c lokapālā bhujeṣv āsann agnir āsyād ajāyata 05,129.005d*0493_01 ugrāyudhadharāḥ sarve divyena vapuṣānvitāḥ 05,129.006a ādityāś caiva sādhyāś ca vasavo 'thāśvināv api 05,129.006c marutaś ca sahendreṇa viśvedevās tathaiva ca 05,129.006e babhūvuś caiva rūpāṇi yakṣagandharvarakṣasām 05,129.007a prādurāstāṃ tathā dorbhyāṃ saṃkarṣaṇadhanaṃjayau 05,129.007c dakṣiṇe 'thārjuno dhanvī halī rāmaś ca savyataḥ 05,129.008a bhīmo yudhiṣṭhiraś caiva mādrīputrau ca pṛṣṭhataḥ 05,129.008c andhakā vṛṣṇayaś caiva pradyumnapramukhās tataḥ 05,129.009a agre babhūvuḥ kṛṣṇasya samudyatamahāyudhāḥ 05,129.009c śaṅkhacakragadāśaktiśārṅgalāṅgalanandakāḥ 05,129.010a adṛśyantodyatāny eva sarvapraharaṇāni ca 05,129.010c nānābāhuṣu kṛṣṇasya dīpyamānāni sarvaśaḥ 05,129.011a netrābhyāṃ nas tataś caiva śrotrābhyāṃ ca samantataḥ 05,129.011c prādurāsan mahāraudrāḥ sadhūmāḥ pāvakārciṣaḥ 05,129.011e romakūpeṣu ca tathā sūryasyeva marīcayaḥ 05,129.011f*0494_01 sahasracaraṇaḥ śrīmāñ śatabāhuḥ sahasradṛk 05,129.011f*0494_02 talāni nāgalokaś ca gulphādho dadṛśe tadā 05,129.011f*0494_03 candrasūryau tathā netre grahā vai sarvataḥ sthitāḥ 05,129.011f*0494_04 ūrdhvalokāś ca sarve 'pi kukṣau tasya vyavasthitāḥ 05,129.011f*0494_05 saritaḥ sāgarāś caiva svedas tasya mahātmanaḥ 05,129.011f*0494_06 asthīni parvatāḥ sarve vṛkṣā romāṇi tasya hi 05,129.011f*0494_07 nimeṣaṇaṃ rātryahani jihvāyāṃ śāradā tathā 05,129.012a taṃ dṛṣṭvā ghoram ātmānaṃ keśavasya mahātmanaḥ 05,129.012c nyamīlayanta netrāṇi rājānas trastacetasaḥ 05,129.013a ṛte droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca viduraṃ ca mahāmatim 05,129.013c saṃjayaṃ ca mahābhāgam ṛṣīṃś caiva tapodhanān 05,129.013e prādāt teṣāṃ sa bhagavān divyaṃ cakṣur janārdanaḥ 05,129.013f*0495_01 tatrādbhutam abhūd rājan dhṛtarāṣṭraḥ svacakṣuṣī 05,129.013f*0495_02 labdhavān vāsudevasya viśvarūpadidṛkṣayā 05,129.013f*0495_03 labdhacakṣuṣam āsīnaṃ dhṛtarāṣṭraṃ narādhipāḥ 05,129.013f*0495_04 vismitā ṛṣibhiḥ sārdhaṃ tuṣṭuvur madhusūdanam 05,129.013f@008_0001 dhṛtarāṣṭrāya pradadau bhagavān divyacakṣuṣī 05,129.013f@008_0002 dadarśa paramaṃ rūpaṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ 05,129.013f@008_0003 tato devāḥ sagandharvāḥ kiṃnarāś ca mahoragāḥ 05,129.013f@008_0004 ṛṣayaś ca mahābhāgā lokapālaiḥ samanvitāḥ 05,129.013f@008_0005 praṇamya śirasā devaṃ tuṣṭuvuḥ prāñjali sthitāḥ 05,129.013f@008_0006 krodhaṃ prabho saṃhara saṃhara svaṃ 05,129.013f@008_0007 rūpaṃ ca yad darśitam ātmasaṃstham 05,129.013f@008_0008 yāvat tv ime devagaṇaiḥ sametā 05,129.013f@008_0009 lokāḥ samastā bhuvi nāśam īyuḥ 05,129.013f@008_0010 tvaṃ ca kartā vikartā ca tvam eva parirakṣase 05,129.013f@008_0011 tvayā vyāptam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam 05,129.013f@008_0012 kiyanmātrā mahīpālāḥ kiṃvīryāḥ kiṃparākramāḥ 05,129.013f@008_0013 yeṣām arthe mahābāho divyaṃ rūpaṃ pradarśivān 05,129.013f@008_0014 evam uccāritā vācaḥ saha devair vibhus tathā 05,129.014a tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ mādhavasya sabhātale 05,129.014c devadundubhayo neduḥ puṣpavarṣaṃ papāta ca 05,129.014d*0496_01 tvam eva puṇḍarīkākṣa sarvasya jagataḥ prabhuḥ 05,129.014d*0496_02 tasmān me yādavaśreṣṭha prasādaṃ kartum arhasi 05,129.014d*0496_03 bhagavan mama netrāṇām antardhānaṃ vṛṇe punaḥ 05,129.014d*0496_04 vaiśaṃpāyana uvāca 05,129.014d*0496_04 bhavantaṃ dṛṣṭavān asmi nānyaṃ draṣṭum ihotsahe 05,129.014d*0496_05 tato 'bravīn mahābāhur dhṛtarāṣṭraṃ janārdanaḥ 05,129.014d*0496_06 adṛśyamāne netre dve bhavetāṃ kurunandana 05,129.015a cacāla ca mahī kṛtsnā sāgaraś cāpi cukṣubhe 05,129.015c vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ pārthivā bharatarṣabha 05,129.015d*0497_01 duryodhano 'tha durbuddhiḥ karṇādyair durjanaiḥ saha 05,129.015d*0497_02 mādhavasya vapur dṛṣṭvā babhūva trastacetanaḥ 05,129.016a tataḥ sa puruṣavyāghraḥ saṃjahāra vapuḥ svakam 05,129.016c tāṃ divyām adbhutāṃ citrām ṛddhimattām ariṃdamaḥ 05,129.016d*0498_01 sarvalokeśvaraḥ śauriḥ sarvadevābhivanditaḥ 05,129.017a tataḥ sātyakim ādāya pāṇau hārdikyam eva ca 05,129.017c ṛṣibhis tair anujñāto niryayau madhusūdanaḥ 05,129.018a ṛṣayo 'ntarhitā jagmus tatas te nāradādayaḥ 05,129.018c tasmin kolāhale vṛtte tad adbhutam abhūt tadā 05,129.019a taṃ prasthitam abhiprekṣya kauravāḥ saha rājabhiḥ 05,129.019c anujagmur naravyāghraṃ devā iva śatakratum 05,129.020a acintayann ameyātmā sarvaṃ tad rājamaṇḍalam 05,129.020c niścakrāma tataḥ śauriḥ sadhūma iva pāvakaḥ 05,129.021a tato rathena śubhreṇa mahatā kiṅkiṇīkinā 05,129.021c hemajālavicitreṇa laghunā meghanādinā 05,129.022a sūpaskareṇa śubhreṇa vaiyāghreṇa varūthinā 05,129.022c sainyasugrīvayuktena pratyadṛśyata dārukaḥ 05,129.023a tathaiva ratham āsthāya kṛtavarmā mahārathaḥ 05,129.023c vṛṣṇīnāṃ saṃmato vīro hārdikyaḥ pratyadṛśyata 05,129.024a upasthitarathaṃ śauriṃ prayāsyantam ariṃdamam 05,129.024c dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ punar evābhyabhāṣata 05,129.025a yāvad balaṃ me putreṣu paśyasy etaj janārdana 05,129.025c pratyakṣaṃ te na te kiṃ cit parokṣaṃ śatrukarśana 05,129.026a kurūṇāṃ śamam icchantaṃ yatamānaṃ ca keśava 05,129.026c viditvaitām avasthāṃ me nātiśaṅkitum arhasi 05,129.026d*0499_01 nirguṇair api govinda putrair upakṛtaṃ mama 05,129.026d*0499_02 trailokyanātha pādau te yadayatnān namaskṛtau 05,129.027a na me pāpo 'sty abhiprāyaḥ pāṇḍavān prati keśava 05,129.027c jñātam eva hi te vākyaṃ yan mayoktaḥ suyodhanaḥ 05,129.028a jānanti kuravaḥ sarve rājānaś caiva pārthivāḥ 05,129.028c śame prayatamānaṃ māṃ sarvayatnena mādhava 05,129.029a tato 'bravīn mahābāhur dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram 05,129.029c droṇaṃ pitāmahaṃ bhīṣmaṃ kṣattāraṃ bāhlikaṃ kṛpam 05,129.030a pratyakṣam etad bhavatāṃ yad vṛttaṃ kurusaṃsadi 05,129.030c yathā cāśiṣṭavan mando roṣād asakṛd utthitaḥ 05,129.031a vadaty anīśam ātmānaṃ dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ 05,129.031c āpṛcche bhavataḥ sarvān gamiṣyāmi yudhiṣṭhiram 05,129.032a āmantrya prasthitaṃ śauriṃ rathasthaṃ puruṣarṣabham 05,129.032c anujagmur maheṣvāsāḥ pravīrā bharatarṣabhāḥ 05,129.033a bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ kṣattā dhṛtarāṣṭro 'tha bāhlikaḥ 05,129.033c aśvatthāmā vikarṇaś ca yuyutsuś ca mahārathaḥ 05,129.034a tato rathena śubhreṇa mahatā kiṅkiṇīkinā 05,129.034c kurūṇāṃ paśyatāṃ prāyāt pṛthāṃ draṣṭuṃ pitṛṣvasām 05,130.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,130.001a praviśyātha gṛhaṃ tasyāś caraṇāv abhivādya ca 05,130.001c ācakhyau tat samāsena yad vṛttaṃ kurusaṃsadi 05,130.002 vāsudeva uvāca 05,130.002a uktaṃ bahuvidhaṃ vākyaṃ grahaṇīyaṃ sahetukam 05,130.002c ṛṣibhiś ca mayā caiva na cāsau tad gṛhītavān 05,130.003a kālapakvam idaṃ sarvaṃ duryodhanavaśānugam 05,130.003b*0500_01 sarvaṃ kṣatraṃ kṣaṇenaiva dahyate pārthavahninā 05,130.003c āpṛcche bhavatīṃ śīghraṃ prayāsye pāṇḍavān prati 05,130.004a kiṃ vācyāḥ pāṇḍaveyās te bhavatyā vacanān mayā 05,130.004c tad brūhi tvaṃ mahāprājñe śuśrūṣe vacanaṃ tava 05,130.005 kunty uvāca 05,130.005a brūyāḥ keśava rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram 05,130.005c bhūyāṃs te hīyate dharmo mā putraka vṛthā kṛthāḥ 05,130.006a śrotriyasyeva te rājan mandakasyāvipaścitaḥ 05,130.006c anuvākahatā buddhir dharmam evaikam īkṣate 05,130.007a aṅgāvekṣasva dharmaṃ tvaṃ yathā sṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā 05,130.007c urastaḥ kṣatriyaḥ sṛṣṭo bāhuvīryopajīvitā 05,130.007e krūrāya karmaṇe nityaṃ prajānāṃ paripālane 05,130.008a śṛṇu cātropamām ekāṃ yā vṛddhebhyaḥ śrutā mayā 05,130.008c mucukundasya rājarṣer adadāt pṛthivīm imām 05,130.008e purā vaiśravaṇaḥ prīto na cāsau tāṃ gṛhītavān 05,130.009a bāhuvīryārjitaṃ rājyam aśnīyām iti kāmaye 05,130.009c tato vaiśravaṇaḥ prīto vismitaḥ samapadyata 05,130.010a mucukundas tato rājā so 'nvaśāsad vasuṃdharām 05,130.010c bāhuvīryārjitāṃ samyak kṣatradharmam anuvrataḥ 05,130.011a yaṃ hi dharmaṃ carantīha prajā rājñā surakṣitāḥ 05,130.011c caturthaṃ tasya dharmasya rājā bhārata vindati 05,130.012a rājā carati ced dharmaṃ devatvāyaiva kalpate 05,130.012c sa ced adharmaṃ carati narakāyaiva gacchati 05,130.013a daṇḍanītiḥ svadharmeṇa cāturvarṇyaṃ niyacchati 05,130.013c prayuktā svāminā samyag adharmebhyaś ca yacchati 05,130.014a daṇḍanītyāṃ yadā rājā samyak kārtsnyena vartate 05,130.014c tadā kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate 05,130.015a kālo vā kāraṇaṃ rājño rājā vā kālakāraṇam 05,130.015c iti te saṃśayo mā bhūd rājā kālasya kāraṇam 05,130.016a rājā kṛtayugasraṣṭā tretāyā dvāparasya ca 05,130.016c yugasya ca caturthasya rājā bhavati kāraṇam 05,130.017a kṛtasya kāraṇād rājā svargam atyantam aśnute 05,130.017c tretāyāḥ kāraṇād rājā svargaṃ nātyantam aśnute 05,130.017e pravartanād dvāparasya yathābhāgam upāśnute 05,130.017f*0501_01 kaleḥ pravartanād rājā pāpam atyantam aśnute 05,130.018a tato vasati duṣkarmā narake śāśvatīḥ samāḥ 05,130.018a*0502_01 **** **** kālaṃ bhavati kāraṇam 05,130.018a*0502_02 anityarājā vasati 05,130.018c rājadoṣeṇa hi jagat spṛśyate jagataḥ sa ca 05,130.019a rājadharmān avekṣasva pitṛpaitāmahocitān 05,130.019c naitad rājarṣivṛttaṃ hi yatra tvaṃ sthātum icchasi 05,130.020a na hi vaiklavyasaṃsṛṣṭa ānṛśaṃsye vyavasthitaḥ 05,130.020c prajāpālanasaṃbhūtaṃ kiṃ cit prāpa phalaṃ nṛpaḥ 05,130.021a na hy etām āśiṣaṃ pāṇḍur na cāhaṃ na pitāmahaḥ 05,130.021c prayuktavantaḥ pūrvaṃ te yayā carasi medhayā 05,130.022a yajño dānaṃ tapaḥ śauryaṃ prajāsaṃtānam eva ca 05,130.022c māhātmyaṃ balam ojaś ca nityam āśaṃsitaṃ mayā 05,130.023a nityaṃ svāhā svadhā nityaṃ dadur mānuṣadevatāḥ 05,130.023c dīrgham āyur dhanaṃ putrān samyag ārādhitāḥ śubhāḥ 05,130.024a putreṣv āśāsate nityaṃ pitaro daivatāni ca 05,130.024c dānam adhyayanaṃ yajñaṃ prajānāṃ paripālanam 05,130.025a etad dharmam adharmaṃ vā janmanaivābhyajāyathāḥ 05,130.025c te stha vaidyāḥ kule jātā avṛttyā tāta pīḍitāḥ 05,130.026a yat tu dānapatiṃ śūraṃ kṣudhitāḥ pṛthivīcarāḥ 05,130.026c prāpya tṛptāḥ pratiṣṭhante dharmaḥ ko 'bhyadhikas tataḥ 05,130.027a dānenānyaṃ balenānyaṃ tathā sūnṛtayāparam 05,130.027c sarvataḥ pratigṛhṇīyād rājyaṃ prāpyeha dhārmikaḥ 05,130.028a brāhmaṇaḥ pracared bhaikṣaṃ kṣatriyaḥ paripālayet 05,130.028c vaiśyo dhanārjanaṃ kuryāc chūdraḥ paricarec ca tān 05,130.029a bhaikṣaṃ vipratiṣiddhaṃ te kṛṣir naivopapadyate 05,130.029c kṣatriyo 'si kṣatāt trātā bāhuvīryopajīvitā 05,130.030a pitryam aṃśaṃ mahābāho nimagnaṃ punar uddhara 05,130.030c sāmnā dānena bhedena daṇḍenātha nayena ca 05,130.031a ito duḥkhataraṃ kiṃ nu yad ahaṃ hīnabāndhavā 05,130.031c parapiṇḍam udīkṣāmi tvāṃ sūtvāmitranandana 05,130.032a yudhyasva rājadharmeṇa mā nimajjīḥ pitāmahān 05,130.032c mā gamaḥ kṣīṇapuṇyas tvaṃ sānujaḥ pāpikāṃ gatim 05,130.037*0503_01 parair vihanyamānasya jīvitenāpi kiṃ phalam 05,131.001 kunty uvāca 05,131.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam 05,131.001c vidurāyāś ca saṃvādaṃ putrasya ca paraṃtapa 05,131.002a atra śreyaś ca bhūyaś ca yathā sā vaktum arhati 05,131.002c yaśasvinī manyumatī kule jātā vibhāvarī 05,131.003a kṣatradharmaratā dhanyā vidurā dīrghadarśinī 05,131.003c viśrutā rājasaṃsatsu śrutavākyā bahuśrutā 05,131.004a vidurā nāma vai satyā jagarhe putram aurasam 05,131.004c nirjitaṃ sindhurājena śayānaṃ dīnacetasam 05,131.004e anandanam adharmajñaṃ dviṣatāṃ harṣavardhanam 05,131.005a na mayā tvaṃ na pitrāsi jātaḥ kvābhyāgato hy asi 05,131.005c nirmanyur upaśākhīyaḥ puruṣaḥ klībasādhanaḥ 05,131.006a yāvajjīvaṃ nirāśo 'si kalyāṇāya dhuraṃ vaha 05,131.006c mātmānam avamanyasva mainam alpena bībharaḥ 05,131.006e manaḥ kṛtvā sukalyāṇaṃ mā bhais tvaṃ pratisaṃstabha 05,131.007a uttiṣṭha he kāpuruṣa mā śeṣvaivaṃ parājitaḥ 05,131.007c amitrān nandayan sarvān nirmāno bandhuśokadaḥ 05,131.008a supūrā vai kunadikā supūro mūṣikāñjaliḥ 05,131.008c susaṃtoṣaḥ kāpuruṣaḥ svalpakenāpi tuṣyati 05,131.009a apy arer ārujan daṃṣṭrām āśveva nidhanaṃ vraja 05,131.009c api vā saṃśayaṃ prāpya jīvite 'pi parākrama 05,131.010a apy areḥ śyenavac chidraṃ paśyes tvaṃ viparikraman 05,131.010c vinadan vātha vā tūṣṇīṃ vyomni vāpariśaṅkitaḥ 05,131.011a tvam evaṃ pretavac cheṣe kasmād vajrahato yathā 05,131.011c uttiṣṭha he kāpuruṣa mā śeṣvaivaṃ parājitaḥ 05,131.012a māstaṃ gamas tvaṃ kṛpaṇo viśrūyasva svakarmaṇā 05,131.012c mā madhye mā jaghanye tvaṃ mādho bhūs tiṣṭha corjitaḥ 05,131.013a alātaṃ tindukasyeva muhūrtam api vijvala 05,131.013c mā tuṣāgnir ivānarciḥ kākaraṅkhā jijīviṣuḥ 05,131.013e muhūrtaṃ jvalitaṃ śreyo na tu dhūmāyitaṃ ciram 05,131.014a mā ha sma kasya cid gehe janī rājñaḥ kharīmṛduḥ 05,131.014c kṛtvā mānuṣyakaṃ karma sṛtvājiṃ yāvad uttamam 05,131.014e dharmasyānṛṇyam āpnoti na cātmānaṃ vigarhate 05,131.015a alabdhvā yadi vā labdhvā nānuśocanti paṇḍitāḥ 05,131.015c ānantaryaṃ cārabhate na prāṇānāṃ dhanāyate 05,131.016a udbhāvayasva vīryaṃ vā tāṃ vā gaccha dhruvāṃ gatim 05,131.016c dharmaṃ putrāgrataḥ kṛtvā kiṃnimittaṃ hi jīvasi 05,131.017a iṣṭāpūrtaṃ hi te klība kīrtiś ca sakalā hatā 05,131.017c vicchinnaṃ bhogamūlaṃ te kiṃnimittaṃ hi jīvasi 05,131.018a śatrur nimajjatā grāhyo jaṅghāyāṃ prapatiṣyatā 05,131.018c viparicchinnamūlo 'pi na viṣīdet kathaṃ cana 05,131.018e udyamya dhuram utkarṣed ājāneyakṛtaṃ smaran 05,131.019a kuru sattvaṃ ca mānaṃ ca viddhi pauruṣam ātmanaḥ 05,131.019c udbhāvaya kulaṃ magnaṃ tvatkṛte svayam eva hi 05,131.020a yasya vṛttaṃ na jalpanti mānavā mahad adbhutam 05,131.020c rāśivardhanamātraṃ sa naiva strī na punaḥ pumān 05,131.021a dāne tapasi śaurye ca yasya na prathitaṃ yaśaḥ 05,131.021c vidyāyām arthalābhe vā mātur uccāra eva saḥ 05,131.022a śrutena tapasā vāpi śriyā vā vikrameṇa vā 05,131.022c janān yo 'bhibhavaty anyān karmaṇā hi sa vai pumān 05,131.023a na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi 05,131.023c nṛśaṃsyām ayaśasyāṃ ca duḥkhāṃ kāpuruṣocitām 05,131.024a yam enam abhinandeyur amitrāḥ puruṣaṃ kṛśam 05,131.024c lokasya samavajñātaṃ nihīnāśanavāsasam 05,131.025a aholābhakaraṃ dīnam alpajīvanam alpakam 05,131.025c nedṛśaṃ bandhum āsādya bāndhavaḥ sukham edhate 05,131.026a avṛttyaiva vipatsyāmo vayaṃ rāṣṭrāt pravāsitāḥ 05,131.026c sarvakāmarasair hīnāḥ sthānabhraṣṭā akiṃcanāḥ 05,131.027a avarṇakāriṇaṃ satsu kulavaṃśasya nāśanam 05,131.027c kaliṃ putrapravādena saṃjaya tvām ajījanam 05,131.028a niramarṣaṃ nirutsāhaṃ nirvīryam arinandanam 05,131.028c mā sma sīmantinī kā cij janayet putram īdṛśam 05,131.029a mā dhūmāya jvalātyantam ākramya jahi śātravān 05,131.029c jvala mūrdhany amitrāṇāṃ muhūrtam api vā kṣaṇam 05,131.030a etāvān eva puruṣo yad amarṣī yad akṣamī 05,131.030c kṣamāvān niramarṣaś ca naiva strī na punaḥ pumān 05,131.031a saṃtoṣo vai śriyaṃ hanti tathānukrośa eva ca 05,131.031c anutthānabhaye cobhe nirīho nāśnute mahat 05,131.032a ebhyo nikṛtipāpebhyaḥ pramuñcātmānam ātmanā 05,131.032c āyasaṃ hṛdayaṃ kṛtvā mṛgayasva punaḥ svakam 05,131.033a puraṃ viṣahate yasmāt tasmāt puruṣa ucyate 05,131.033c tam āhur vyarthanāmānaṃ strīvad ya iha jīvati 05,131.034a śūrasyorjitasattvasya siṃhavikrāntagāminaḥ 05,131.034c diṣṭabhāvaṃ gatasyāpi vighase modate prajā 05,131.035a ya ātmanaḥ priyasukhe hitvā mṛgayate śriyam 05,131.035c amātyānām atho harṣam ādadhāty acireṇa saḥ 05,131.036 putra uvāca 05,131.036a kiṃ nu te mām apaśyantyāḥ pṛthivyā api sarvayā 05,131.036c kim ābharaṇakṛtyaṃ te kiṃ bhogair jīvitena vā 05,131.037 mātovāca 05,131.037a kim adyakānāṃ ye lokā dviṣantas tān avāpnuyuḥ 05,131.037c ye tv ādṛtātmanāṃ lokāḥ suhṛdas tān vrajantu naḥ 05,131.038a bhṛtyair vihīyamānānāṃ parapiṇḍopajīvinām 05,131.038c kṛpaṇānām asattvānāṃ mā vṛttim anuvartithāḥ 05,131.039a anu tvāṃ tāta jīvantu brāhmaṇāḥ suhṛdas tathā 05,131.039c parjanyam iva bhūtāni devā iva śatakratum 05,131.040a yam ājīvanti puruṣaṃ sarvabhūtāni saṃjaya 05,131.040c pakvaṃ drumam ivāsādya tasya jīvitam arthavat 05,131.041a yasya śūrasya vikrāntair edhante bāndhavāḥ sukham 05,131.041c tridaśā iva śakrasya sādhu tasyeha jīvitam 05,131.042a svabāhubalam āśritya yo 'bhyujjīvati mānavaḥ 05,131.042c sa loke labhate kīrtiṃ paratra ca śubhāṃ gatim 05,132.001 vidurovāca 05,132.001a athaitasyām avasthāyāṃ pauruṣaṃ hātum icchasi 05,132.001c nihīnasevitaṃ mārgaṃ gamiṣyasy acirād iva 05,132.002a yo hi tejo yathāśakti na darśayati vikramāt 05,132.002c kṣatriyo jīvitākāṅkṣī stena ity eva taṃ viduḥ 05,132.003a arthavanty upapannāni vākyāni guṇavanti ca 05,132.003c naiva saṃprāpnuvanti tvāṃ mumūrṣum iva bheṣajam 05,132.004a santi vai sindhurājasya saṃtuṣṭā bahavo janāḥ 05,132.004c daurbalyād āsate mūḍhā vyasanaughapratīkṣiṇaḥ 05,132.005a sahāyopacayaṃ kṛtvā vyavasāyya tatas tataḥ 05,132.005c anuduṣyeyur apare paśyantas tava pauruṣam 05,132.006a taiḥ kṛtvā saha saṃghātaṃ giridurgālayāṃś cara 05,132.006c kāle vyasanam ākāṅkṣan naivāyam ajarāmaraḥ 05,132.007a saṃjayo nāmataś ca tvaṃ na ca paśyāmi tat tvayi 05,132.007c anvarthanāmā bhava me putra mā vyarthanāmakaḥ 05,132.008a samyagdṛṣṭir mahāprājño bālaṃ tvāṃ brāhmaṇo 'bravīt 05,132.008c ayaṃ prāpya mahat kṛcchraṃ punar vṛddhiṃ gamiṣyati 05,132.009a tasya smarantī vacanam āśaṃse vijayaṃ tava 05,132.009c tasmāt tāta bravīmi tvāṃ vakṣyāmi ca punaḥ punaḥ 05,132.010a yasya hy arthābhinirvṛttau bhavanty āpyāyitāḥ pare 05,132.010c tasyārthasiddhir niyatā nayeṣv arthānusāriṇaḥ 05,132.011a samṛddhir asamṛddhir vā pūrveṣāṃ mama saṃjaya 05,132.011c evaṃ vidvān yuddhamanā bhava mā pratyupāhara 05,132.012a nātaḥ pāpīyasīṃ kāṃ cid avasthāṃ śambaro 'bravīt 05,132.012c yatra naivādya na prātar bhojanaṃ pratidṛśyate 05,132.013a patiputravadhād etat paramaṃ duḥkham abravīt 05,132.013c dāridryam iti yat proktaṃ paryāyamaraṇaṃ hi tat 05,132.014a ahaṃ mahākule jātā hradād dhradam ivāgatā 05,132.014c īśvarī sarvakalyāṇair bhartrā paramapūjitā 05,132.015a mahārhamālyābharaṇāṃ sumṛṣṭāmbaravāsasam 05,132.015c purā dṛṣṭvā suhṛdvargo mām apaśyat sudurgatām 05,132.016a yadā māṃ caiva bhāryāṃ ca draṣṭāsi bhṛśadurbale 05,132.016c na tadā jīvitenārtho bhavitā tava saṃjaya 05,132.017a dāsakarmakarān bhṛtyān ācāryartvik purohitān 05,132.017c avṛttyāsmān prajahato dṛṣṭvā kiṃ jīvitena te 05,132.018a yadi kṛtyaṃ na paśyāmi tavādyeha yathā purā 05,132.018c ślāghanīyaṃ yaśasyaṃ ca kā śāntir hṛdayasya me 05,132.019a neti ced brāhmaṇān brūyāṃ dīryate hṛdayaṃ mama 05,132.019c na hy ahaṃ na ca me bhartā neti brāhmaṇam uktavān 05,132.020a vayam āśrayaṇīyāḥ sma nāśritāraḥ parasya ca 05,132.020c sānyān āśritya jīvantī parityakṣyāmi jīvitam 05,132.021a apāre bhava naḥ pāram aplave bhava naḥ plavaḥ 05,132.021c kuruṣva sthānam asthāne mṛtān saṃjīvayasva naḥ 05,132.022a sarve te śatravaḥ sahyā na cej jīvitum icchasi 05,132.022c atha ced īdṛśīṃ vṛttiṃ klībām abhyupapadyase 05,132.023a nirviṇṇātmā hatamanā muñcaitāṃ pāpajīvikām 05,132.023c ekaśatruvadhenaiva śūro gacchati viśrutim 05,132.024a indro vṛtravadhenaiva mahendraḥ samapadyata 05,132.024c māhendraṃ ca grahaṃ lebhe lokānāṃ ceśvaro 'bhavat 05,132.025a nāma viśrāvya vā saṃkhye śatrūn āhūya daṃśitān 05,132.025c senāgraṃ vāpi vidrāvya hatvā vā puruṣaṃ varam 05,132.026a yadaiva labhate vīraḥ suyuddhena mahad yaśaḥ 05,132.026c tadaiva pravyathante 'sya śatravo vinamanti ca 05,132.027a tyaktvātmānaṃ raṇe dakṣaṃ śūraṃ kāpuruṣā janāḥ 05,132.027c avaśāḥ pūrayanti sma sarvakāmasamṛddhibhiḥ 05,132.028a rājyaṃ vāpy ugravibhraṃśaṃ saṃśayo jīvitasya vā 05,132.028c pralabdhasya hi śatror vai śeṣaṃ kurvanti sādhavaḥ 05,132.029a svargadvāropamaṃ rājyam atha vāpy amṛtopamam 05,132.029c ruddham ekāyane matvā patolmuka ivāriṣu 05,132.029d*0504_01 bhuṅkṣva yuddhena me śatrūñ jitvā tu raṇamūrdhani 05,132.029d*0505_01 niyacchann itarān varṇān vinayan sarvaduṣkṛtān 05,132.030a jahi śatrūn raṇe rājan svadharmam anupālaya 05,132.030c mā tvā paśyet sukṛpaṇaṃ śatruḥ śrīmān kadā cana 05,132.031a asmadīyaiś ca śocadbhir nadadbhiś ca parair vṛtam 05,132.031c api tvāṃ nānupaśyeyaṃ dīnā dīnam avasthitam 05,132.032a uṣya sauvīrakanyābhiḥ ślāghasvārthair yathā purā 05,132.032c mā ca saindhavakanyānām avasan no vaśaṃ gamaḥ 05,132.033a yuvā rūpeṇa saṃpanno vidyayābhijanena ca 05,132.033c yas tvādṛśo vikurvīta yaśasvī lokaviśrutaḥ 05,132.033e voḍhavye dhury anaḍuvan manye maraṇam eva tat 05,132.034a yadi tvām anupaśyāmi parasya priyavādinam 05,132.034c pṛṣṭhato 'nuvrajantaṃ vā kā śāntir hṛdayasya me 05,132.035a nāsmiñ jātu kule jāto gacched yo 'nyasya pṛṣṭhataḥ 05,132.035c na tvaṃ parasyānudhuraṃ tāta jīvitum arhasi 05,132.036a ahaṃ hi kṣatrahṛdayaṃ veda yat pariśāśvatam 05,132.036c pūrvaiḥ pūrvataraiḥ proktaṃ paraiḥ paratarair api 05,132.036d*0506_01 śāśvataṃ cāvyayaṃ caiva prajāpativinirmitam 05,132.037a yo vai kaś cid ihājātaḥ kṣatriyaḥ kṣatradharmavit 05,132.037c bhayād vṛttisamīkṣo vā na named iha kasya cit 05,132.038a udyacched eva na named udyamo hy eva pauruṣam 05,132.038c apy aparvaṇi bhajyeta na named iha kasya cit 05,132.039a mātaṅgo matta iva ca parīyāt sumahāmanāḥ 05,132.039c brāhmaṇebhyo namen nityaṃ dharmāyaiva ca saṃjaya 05,132.040a niyacchann itarān varṇān vinighnan sarvaduṣkṛtaḥ 05,132.040c sasahāyo 'sahāyo vā yāvajjīvaṃ tathā bhavet 05,133.001 putra uvāca 05,133.001a kṛṣṇāyasasyeva ca te saṃhatya hṛdayaṃ kṛtam 05,133.001c mama mātas tv akaruṇe vairaprajñe hy amarṣaṇe 05,133.002a aho kṣatrasamācāro yatra mām aparaṃ yathā 05,133.002b*0507_01 niyojayasi yuddhāya paramāteva māṃ tathā 05,133.002c īdṛśaṃ vacanaṃ brūyād bhavatī putram ekajam 05,133.003a kiṃ nu te mām apaśyantyāḥ pṛthivyā api sarvayā 05,133.003c kim ābharaṇakṛtyaṃ te kiṃ bhogair jīvitena vā 05,133.003d*0508_01 mayi vā saṃgarahate priyaputre viśeṣataḥ 05,133.003d*0509_01 mohāt saṃgarhase mātaḥ priyaṃ putraṃ viśeṣataḥ 05,133.004 mātovāca 05,133.004a sarvārambhā hi viduṣāṃ tāta dharmārthakāraṇāt 05,133.004c tān evābhisamīkṣyāhaṃ saṃjaya tvām acūcudam 05,133.005a sa samīkṣyakramopeto mukhyaḥ kālo 'yam āgataḥ 05,133.005c asmiṃś ced āgate kāle kāryaṃ na pratipadyase 05,133.005e asaṃbhāvitarūpas tvaṃ sunṛśaṃsaṃ kariṣyasi 05,133.006a taṃ tvām ayaśasā spṛṣṭaṃ na brūyāṃ yadi saṃjaya 05,133.006b*0510_01 aham eva bhaveyaṃ te ripur atyantaro mahān 05,133.006c kharīvātsalyam āhus tan niḥsāmarthyam ahetukam 05,133.007a sadbhir vigarhitaṃ mārgaṃ tyaja mūrkhaniṣevitam 05,133.007c avidyā vai mahaty asti yām imāṃ saṃśritāḥ prajāḥ 05,133.008a tava syād yadi sadvṛttaṃ tena me tvaṃ priyo bhaveḥ 05,133.008c dharmārthaguṇayuktena netareṇa kathaṃ cana 05,133.008e daivamānuṣayuktena sadbhir ācaritena ca 05,133.009a yo hy evam avinītena ramate putranaptṛṇā 05,133.009c anutthānavatā cāpi moghaṃ tasya prajāphalam 05,133.009c*0511_01 **** **** durvinītena durdhiyā 05,133.009c*0511_02 ramate yas tu putreṇa 05,133.010a akurvanto hi karmāṇi kurvanto ninditāni ca 05,133.010c sukhaṃ naiveha nāmutra labhante puruṣādhamāḥ 05,133.011a yuddhāya kṣatriyaḥ sṛṣṭaḥ saṃjayeha jayāya ca 05,133.011c krūrāya karmaṇe nityaṃ prajānāṃ paripālane 05,133.011e jayan vā vadhyamāno vā prāpnotīndrasalokatām 05,133.012a na śakrabhavane puṇye divi tad vidyate sukham 05,133.012c yad amitrān vaśe kṛtvā kṣatriyaḥ sukham aśnute 05,133.013a manyunā dahyamānena puruṣeṇa manasvinā 05,133.013c nikṛteneha bahuśaḥ śatrūn pratijigīṣayā 05,133.014a ātmānaṃ vā parityajya śatrūn vā vinipātya vai 05,133.014b*0512_01 yat sukhaṃ prāpyate tena na tad anyatra vidyate 05,133.014b*0513_01 prāpyate neha śāntir hi nityam eva tu saṃjaya 05,133.014c ato 'nyena prakāreṇa śāntir asya kuto bhavet 05,133.015a iha prājño hi puruṣaḥ svalpam apriyam icchati 05,133.015c yasya svalpaṃ priyaṃ loke dhruvaṃ tasyālpam apriyam 05,133.016a priyābhāvāc ca puruṣo naiva prāpnoti śobhanam 05,133.016c dhruvaṃ cābhāvam abhyeti gatvā gaṅgeva sāgaram 05,133.017 putra uvāca 05,133.017a neyaṃ matis tvayā vācyā mātaḥ putre viśeṣataḥ 05,133.017c kāruṇyam evātra paśya bhūtveha jaḍamūkavat 05,133.018 mātovāca 05,133.018a ato me bhūyasī nandir yad evam anupaśyasi 05,133.018c codyaṃ māṃ codayasy etad bhṛśaṃ vai codayāmi te 05,133.019a atha tvāṃ pūjayiṣyāmi hatvā vai sarvasaindhavān 05,133.019c ahaṃ paśyāmi vijayaṃ kṛtsnaṃ bhāvinam eva te 05,133.020 putra uvāca 05,133.020a akośasyāsahāyasya kutaḥ svid vijayo mama 05,133.020c ity avasthāṃ viditvemām ātmanātmani dāruṇām 05,133.020e rājyād bhāvo nivṛtto me tridivād iva duṣkṛteḥ 05,133.021a īdṛśaṃ bhavatī kaṃ cid upāyam anupaśyati 05,133.021c tan me pariṇataprajñe samyak prabrūhi pṛcchate 05,133.021e kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yathāvad anuśāsanam 05,133.022 mātovāca 05,133.022a putrātmā nāvamantavyaḥ pūrvābhir asamṛddhibhiḥ 05,133.022c abhūtvā hi bhavanty arthā bhūtvā naśyanti cāpare 05,133.023a amarṣeṇaiva cāpy arthā nārabdhavyāḥ subāliśaiḥ 05,133.023c sarveṣāṃ karmaṇāṃ tāta phale nityam anityatā 05,133.024a anityam iti jānanto na bhavanti bhavanti ca 05,133.024c atha ye naiva kurvanti naiva jātu bhavanti te 05,133.025a aikaguṇyam anīhāyām abhāvaḥ karmaṇāṃ phalam 05,133.025c atha dvaiguṇyam īhāyāṃ phalaṃ bhavati vā na vā 05,133.026a yasya prāg eva viditā sarvārthānām anityatā 05,133.026c nuded vṛddhisamṛddhī sa pratikūle nṛpātmaja 05,133.027a utthātavyaṃ jāgṛtavyaṃ yoktavyaṃ bhūtikarmasu 05,133.027c bhaviṣyatīty eva manaḥ kṛtvā satatam avyathaiḥ 05,133.027e maṅgalāni puraskṛtya brāhmaṇaiś ceśvaraiḥ saha 05,133.028a prājñasya nṛpater āśu vṛddhir bhavati putraka 05,133.028c abhivartati lakṣmīs taṃ prācīm iva divākaraḥ 05,133.029a nidarśanāny upāyāṃś ca bahūny uddharṣaṇāni ca 05,133.029c anudarśitarūpo 'si paśyāmi kuru pauruṣam 05,133.029e puruṣārtham abhipretaṃ samāhartum ihārhasi 05,133.030a kruddhāṃl lubdhān parikṣīṇān avakṣiptān vimānitān 05,133.030c spardhinaś caiva ye ke cit tān yukta upadhāraya 05,133.031a etena tvaṃ prakāreṇa mahato bhetsyase gaṇān 05,133.031c mahāvega ivoddhūto mātariśvā balāhakān 05,133.032a teṣām agrapradāyī syāḥ kalyotthāyī priyaṃvadaḥ 05,133.032c te tvāṃ priyaṃ kariṣyanti puro dhāsyanti ca dhruvam 05,133.033a yadaiva śatrur jānīyāt sapatnaṃ tyaktajīvitam 05,133.033c tadaivāsmād udvijate sarpād veśmagatād iva 05,133.034a taṃ viditvā parākrāntaṃ vaśe na kurute yadi 05,133.034c nirvādair nirvaded enam antatas tad bhaviṣyati 05,133.035a nirvādād āspadaṃ labdhvā dhanavṛddhir bhaviṣyati 05,133.035c dhanavantaṃ hi mitrāṇi bhajante cāśrayanti ca 05,133.036a skhalitārthaṃ punas tāta saṃtyajanty api bāndhavāḥ 05,133.036c apy asminn āśrayante ca jugupsanti ca tādṛśam 05,133.037a śatruṃ kṛtvā yaḥ sahāyaṃ viśvāsam upagacchati 05,133.037c ataḥ saṃbhāvyam evaitad yad rājyaṃ prāpnuyād iti 05,134.001 mātovāca 05,134.001a naiva rājñā daraḥ kāryo jātu kasyāṃ cid āpadi 05,134.001c atha ced api dīrṇaḥ syān naiva varteta dīrṇavat 05,134.002a dīrṇaṃ hi dṛṣṭvā rājānaṃ sarvam evānudīryate 05,134.002c rāṣṭraṃ balam amātyāś ca pṛthak kurvanti te matim 05,134.003a śatrūn eke prapadyante prajahaty apare punaḥ 05,134.003c anv eke prajihīrṣanti ye purastād vimānitāḥ 05,134.004a ya evātyantasuhṛdas ta enaṃ paryupāsate 05,134.004c aśaktayaḥ svastikāmā baddhavatsā iḍā iva 05,134.004e śocantam anuśocanti pratītān iva bāndhavān 05,134.005a api te pūjitāḥ pūrvam api te suhṛdo matāḥ 05,134.005c ye rāṣṭram abhimanyante rājño vyasanam īyuṣaḥ 05,134.005e mā dīdaras tvaṃ suhṛdo mā tvāṃ dīrṇaṃ prahāsiṣuḥ 05,134.006a prabhāvaṃ pauruṣaṃ buddhiṃ jijñāsantyā mayā tava 05,134.006c ullapantyā samāśvāsaṃ balavān iva durbalam 05,134.007a yady etat saṃvijānāsi yadi samyag bravīmy aham 05,134.007c kṛtvāsaumyam ivātmānaṃ jayāyottiṣṭha saṃjaya 05,134.008a asti naḥ kośanicayo mahān aviditas tava 05,134.008c tam ahaṃ veda nānyas tam upasaṃpādayāmi te 05,134.009a santi naikaśatā bhūyaḥ suhṛdas tava saṃjaya 05,134.009c sukhaduḥkhasahā vīra śatārhā anivartinaḥ 05,134.010a tādṛśā hi sahāyā vai puruṣasya bubhūṣataḥ 05,134.010c īṣad ujjihataḥ kiṃ cit sacivāḥ śatrukarśanāḥ 05,134.011 putra uvāca 05,134.011a kasya tv īdṛśakaṃ vākyaṃ śrutvāpi svalpacetasaḥ 05,134.011c tamo na vyapahanyeta sucitrārthapadākṣaram 05,134.012a udake dhūr iyaṃ dhāryā sartavyaṃ pravaṇe mayā 05,134.012c yasya me bhavatī netrī bhaviṣyad bhūtadarśinī 05,134.013a ahaṃ hi vacanaṃ tvattaḥ śuśrūṣur aparāparam 05,134.013c kiṃ cit kiṃ cit prativadaṃs tūṣṇīm āsaṃ muhur muhuḥ 05,134.014a atṛpyann amṛtasyeva kṛcchrāl labdhasya bāndhavāt 05,134.014c udyacchāmy eṣa śatrūṇāṃ niyamāya jayāya ca 05,134.015 kunty uvāca 05,134.015a sadaśva iva sa kṣiptaḥ praṇunno vākyasāyakaiḥ 05,134.015c tac cakāra tathā sarvaṃ yathāvad anuśāsanam 05,134.016a idam uddharṣaṇaṃ bhīmaṃ tejovardhanam uttamam 05,134.016c rājānaṃ śrāvayen mantrī sīdantaṃ śatrupīḍitam 05,134.017a jayo nāmetihāso 'yaṃ śrotavyo vijigīṣuṇā 05,134.017c mahīṃ vijayate kṣipraṃ śrutvā śatrūṃś ca mardati 05,134.018a idaṃ puṃsavanaṃ caiva vīrājananam eva ca 05,134.018c abhīkṣṇaṃ garbhiṇī śrutvā dhruvaṃ vīraṃ prajāyate 05,134.019a vidyāśūraṃ tapaḥśūraṃ damaśūraṃ tapasvinam 05,134.019c brāhmyā śriyā dīpyamānaṃ sādhuvādena saṃmatam 05,134.020a arciṣmantaṃ balopetaṃ mahābhāgaṃ mahāratham 05,134.020c dhṛṣṭavantam anādhṛṣyaṃ jetāram aparājitam 05,134.021a niyantāram asādhūnāṃ goptāraṃ dharmacāriṇām 05,134.021c tadarthaṃ kṣatriyā sūte vīraṃ satyaparākramam 05,134.021d*0514_01 iti śrutvā vaco mātuḥ saṃjayaḥ śatrubhiḥ saha 05,134.021d*0514_02 kṛtavān saṃyugaṃ kṛṣṇa jayaṃ ca prāptavān dhruvam 05,135.001 kunty uvāca 05,135.001a arjunaṃ keśava brūyās tvayi jāte sma sūtake 05,135.001c upopaviṣṭā nārībhir āśrame parivāritā 05,135.002a athāntarikṣe vāg āsīd divyarūpā manoramā 05,135.002c sahasrākṣasamaḥ kunti bhaviṣyaty eṣa te sutaḥ 05,135.003a eṣa jeṣyati saṃgrāme kurūn sarvān samāgatān 05,135.003c bhīmasenadvitīyaś ca lokam udvartayiṣyati 05,135.004a putras te pṛthivīṃ jetā yaśaś cāsya divaspṛśam 05,135.004c hatvā kurūn grāmajanye vāsudevasahāyavān 05,135.005a pitryam aṃśaṃ pranaṣṭaṃ ca punar apy uddhariṣyati 05,135.005c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ śrīmāṃs trīn medhān āhariṣyati 05,135.005d*0515_01 tathā cares tvaṃ śvetāśva yathā vāg abhyabhāṣata 05,135.006a taṃ satyasaṃdhaṃ bībhatsuṃ savyasācinam acyuta 05,135.006c yathāham evaṃ jānāmi balavantaṃ durāsadam 05,135.006e tathā tad astu dāśārha yathā vāg abhyabhāṣata 05,135.007a dharmaś ced asti vārṣṇeya tathā satyaṃ bhaviṣyati 05,135.007c tvaṃ cāpi tat tathā kṛṣṇa sarvaṃ saṃpādayiṣyasi 05,135.008a nāhaṃ tad abhyasūyāmi yathā vāg abhyabhāṣata 05,135.008c namo dharmāya mahate dharmo dhārayati prajāḥ 05,135.009a etad dhanaṃjayo vācyo nityodyukto vṛkodaraḥ 05,135.009c yadarthaṃ kṣatriyā sūte tasya kālo 'yam āgataḥ 05,135.009e na hi vairaṃ samāsādya sīdanti puruṣarṣabhāḥ 05,135.010a viditā te sadā buddhir bhīmasya na sa śāmyati 05,135.010c yāvadantaṃ na kurute śatrūṇāṃ śatrukarśanaḥ 05,135.010d*0516_01 tāvad eva mahābāhur niśāsu na sukhaṃ labhet 05,135.011a sarvadharmaviśeṣajñāṃ snuṣāṃ pāṇḍor mahātmanaḥ 05,135.011c brūyā mādhava kalyāṇīṃ kṛṣṇāṃ kṛṣṇa yaśasvinīm 05,135.012a yuktam etan mahābhāge kule jāte yaśasvini 05,135.012c yan me putreṣu sarveṣu yathāvat tvam avartithāḥ 05,135.013a mādrīputrau ca vaktavyau kṣatradharmaratāv ubhau 05,135.013b*0517_01 vikramādhigatā hy arthāḥ kṣatradharmaratāv ubhau 05,135.013c vikrameṇārjitān bhogān vṛṇītaṃ jīvitād api 05,135.014a vikramādhigatā hy arthāḥ kṣatradharmeṇa jīvataḥ 05,135.014c mano manuṣyasya sadā prīṇanti puruṣottama 05,135.015a yac ca vaḥ prekṣamāṇānāṃ sarvadharmopacāyinī 05,135.015c pāñcālī paruṣāṇy uktā ko nu tat kṣantum arhati 05,135.016a na rājyaharaṇaṃ duḥkhaṃ dyūte cāpi parājayaḥ 05,135.016c pravrājanaṃ sutānāṃ vā na me tad duḥkhakāraṇam 05,135.016d*0518_01 sarvadharmaviśeṣajñāṃ kule jātāṃ yaśasvinīm 05,135.017a yat tu sā bṛhatī śyāmā sabhāyāṃ rudatī tadā 05,135.017c aśrauṣīt paruṣā vācas tan me duḥkhataraṃ matam 05,135.018a strīdharmiṇī varārohā kṣatradharmaratā sadā 05,135.018c nādhyagacchat tadā nāthaṃ kṛṣṇā nāthavatī satī 05,135.019a taṃ vai brūhi mahābāho sarvaśastrabhṛtāṃ varam 05,135.019c arjunaṃ puruṣavyāghraṃ draupadyāḥ padavīṃ cara 05,135.020a viditau hi tavātyantaṃ kruddhāv iva yamāntakau 05,135.020c bhīmārjunau nayetāṃ hi devān api parāṃ gatim 05,135.021a tayoś caitad avajñānaṃ yat sā kṛṣṇā sabhāgatā 05,135.021c duḥśāsanaś ca yad bhīmaṃ kaṭukāny abhyabhāṣata 05,135.021e paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ tac ca saṃsmārayeḥ punaḥ 05,135.022a pāṇḍavān kuśalaṃ pṛccheḥ saputrān kṛṣṇayā saha 05,135.022c māṃ ca kuśalinīṃ brūyās teṣu bhūyo janārdana 05,135.022e ariṣṭaṃ gaccha panthānaṃ putrān me paripālaya 05,135.023 vaiśaṃpāyana uvāca 05,135.023a abhivādyātha tāṃ kṛṣṇaḥ kṛtvā cābhipradakṣiṇam 05,135.023c niścakrāma mahābāhuḥ siṃhakhelagatis tataḥ 05,135.024a tato visarjayām āsa bhīṣmādīn kurupuṃgavān 05,135.024c āropya ca rathe karṇaṃ prāyāt sātyakinā saha 05,135.025a tataḥ prayāte dāśārhe kuravaḥ saṃgatā mithaḥ 05,135.025c jajalpur mahad āścaryaṃ keśave paramādbhutam 05,135.026a pramūḍhā pṛthivī sarvā mṛtyupāśasitā kṛtā 05,135.026c duryodhanasya bāliśyān naitad astīti cābruvan 05,135.027a tato niryāya nagarāt prayayau puruṣottamaḥ 05,135.027c mantrayām āsa ca tadā karṇena suciraṃ saha 05,135.028a visarjayitvā rādheyaṃ sarvayādavanandanaḥ 05,135.028b*0519_01 aśvatthāmānam āhūya mantrayitvā punaḥ punaḥ 05,135.028c tato javena mahatā tūrṇam aśvān acodayat 05,135.029a te pibanta ivākāśaṃ dārukeṇa pracoditāḥ 05,135.029c hayā jagmur mahāvegā manomārutaraṃhasaḥ 05,135.030a te vyatītya tam adhvānaṃ kṣipraṃ śyenā ivāśugāḥ 05,135.030c uccaiḥ sūryam upaplavyaṃ śārṅgadhanvānam āvahan 05,136.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,136.001a kuntyās tu vacanaṃ śrutvā bhīṣmadroṇau mahārathau 05,136.001c duryodhanam idaṃ vākyam ūcatuḥ śāsanātigam 05,136.002a śrutaṃ te puruṣavyāghra kuntyāḥ kṛṣṇasya saṃnidhau 05,136.002c vākyam arthavad avyagram uktaṃ dharmyam anuttamam 05,136.003a tat kariṣyanti kaunteyā vāsudevasya saṃmatam 05,136.003c na hi te jātu śāmyerann ṛte rājyena kaurava 05,136.004a kleśitā hi tvayā pārthā dharmapāśasitās tadā 05,136.004c sabhāyāṃ draupadī caiva taiś ca tan marṣitaṃ tava 05,136.005a kṛtāstraṃ hy arjunaṃ prāpya bhīmaṃ ca kṛtaniśramam 05,136.005c gāṇḍīvaṃ ceṣudhī caiva rathaṃ ca dhvajam eva ca 05,136.005d*0520_01 nakulaṃ sahadevaṃ ca balavīryasamanvitau 05,136.005e sahāyaṃ vāsudevaṃ ca na kṣaṃsyati yudhiṣṭhiraḥ 05,136.006a pratyakṣaṃ te mahābāho yathā pārthena dhīmatā 05,136.006c virāṭanagare pūrvaṃ sarve sma yudhi nirjitāḥ 05,136.007a dānavān ghorakarmāṇo nivātakavacān yudhi 05,136.007c raudram astraṃ samādhāya dagdhavān astravahninā 05,136.008a karṇaprabhṛtayaś ceme tvaṃ cāpi kavacī rathī 05,136.008c mokṣitā ghoṣayātrāyāṃ paryāptaṃ tan nidarśanam 05,136.009a praśāmya bharataśreṣṭha bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ 05,136.009c rakṣemāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ mṛtyor daṃṣṭrāntaraṃ gatām 05,136.010a jyeṣṭho bhrātā dharmaśīlo vatsalaḥ ślakṣṇavāk śuciḥ 05,136.010c taṃ gaccha puruṣavyāghraṃ vyapanīyeha kilbiṣam 05,136.011a dṛṣṭaś cet tvaṃ pāṇḍavena vyapanītaśarāsanaḥ 05,136.011c prasannabhrukuṭiḥ śrīmān kṛtā śāntiḥ kulasya naḥ 05,136.012a tam abhyetya sahāmātyaḥ pariṣvajya nṛpātmajam 05,136.012c abhivādaya rājānaṃ yathāpūrvam ariṃdama 05,136.013a abhivādayamānaṃ tvāṃ pāṇibhyāṃ bhīmapūrvajaḥ 05,136.013c pratigṛhṇātu sauhārdāt kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,136.014a siṃhaskandhorubāhus tvāṃ vṛttāyatamahābhujaḥ 05,136.014c pariṣvajatu bāhubhyāṃ bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ 05,136.015a siṃhagrīvo guḍākeśas tatas tvāṃ puṣkarekṣaṇaḥ 05,136.015c abhivādayatāṃ pārthaḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ 05,136.016a āśvineyau naravyāghrau rūpeṇāpratimau bhuvi 05,136.016c tau ca tvāṃ guruvat premṇā pūjayā pratyudīyatām 05,136.017a muñcantv ānandajāśrūṇi dāśārhapramukhā nṛpāḥ 05,136.017c saṃgaccha bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ mānaṃ saṃtyajya pārthiva 05,136.018a praśādhi pṛthivīṃ kṛtsnāṃ tatas taṃ bhrātṛbhiḥ saha 05,136.018c samāliṅgya ca harṣeṇa nṛpā yāntu parasparam 05,136.019a alaṃ yuddhena rājendra suhṛdāṃ śṛṇu kāraṇam 05,136.019c dhruvaṃ vināśo yuddhe hi kṣatriyāṇāṃ pradṛśyate 05,136.020a jyotīṃṣi pratikūlāni dāruṇā mṛgapakṣiṇaḥ 05,136.020c utpātā vividhā vīra dṛśyante kṣatranāśanāḥ 05,136.021a viśeṣata ihāsmākaṃ nimittāni vināśane 05,136.021c ulkābhir hi pradīptābhir vadhyate pṛtanā tava 05,136.022a vāhanāny aprahṛṣṭāni rudantīva viśāṃ pate 05,136.022c gṛdhrās te paryupāsante sainyāni ca samantataḥ 05,136.023a nagaraṃ na yathāpūrvaṃ tathā rājaniveśanam 05,136.023c śivāś cāśivanirghoṣā dīptāṃ sevanti vai diśam 05,136.024a kuru vākyaṃ pitur mātur asmākaṃ ca hitaiṣiṇām 05,136.024c tvayy āyatto mahābāho śamo vyāyāma eva ca 05,136.025a na cet kariṣyasi vacaḥ suhṛdām arikarśana 05,136.025c tapsyase vāhinīṃ dṛṣṭvā pārthabāṇaprapīḍitām 05,136.026a bhīmasya ca mahānādaṃ nadataḥ śuṣmiṇo raṇe 05,136.026c śrutvā smartāsi me vākyaṃ gāṇḍīvasya ca nisvanam 05,136.026e yady etad apasavyaṃ te bhaviṣyati vaco mama 05,137.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,137.001a evam uktas tu vimanās tiryagdṛṣṭir adhomukhaḥ 05,137.001c saṃhatya ca bhruvor madhyaṃ na kiṃ cid vyājahāra ha 05,137.002a taṃ vai vimanasaṃ dṛṣṭvā saṃprekṣyānyonyam antikāt 05,137.002c punar evottaraṃ vākyam uktavantau nararṣabhau 05,137.003 bhīṣma uvāca 05,137.003a śuśrūṣum anasūyaṃ ca brahmaṇyaṃ satyasaṃgaram 05,137.003c pratiyotsyāmahe pārtham ato duḥkhataraṃ nu kim 05,137.004 droṇa uvāca 05,137.004a aśvatthāmni yathā putre bhūyo mama dhanaṃjaye 05,137.004c bahumānaḥ paro rājan saṃnatiś ca kapidhvaje 05,137.005a taṃ cet putrāt priyataraṃ pratiyotsye dhanaṃjayam 05,137.005c kṣatradharmam anuṣṭhāya dhig astu kṣatrajīvikām 05,137.006a yasya loke samo nāsti kaś cid anyo dhanurdharaḥ 05,137.006c matprasādāt sa bībhatsuḥ śreyān anyair dhanurdharaiḥ 05,137.007a mitradhrug duṣṭabhāvaś ca nāstiko 'thānṛjuḥ śaṭhaḥ 05,137.007c na satsu labhate pūjāṃ yajñe mūrkha ivāgataḥ 05,137.008a vāryamāṇo 'pi pāpebhyaḥ pāpātmā pāpam icchati 05,137.008c codyamāno 'pi pāpena śubhātmā śubham icchati 05,137.009a mithyopacaritā hy ete vartamānā hy anu priye 05,137.009c ahitatvāya kalpante doṣā bharatasattama 05,137.010a tvam uktaḥ kuruvṛddhena mayā ca vidureṇa ca 05,137.010c vāsudevena ca tathā śreyo naivābhipadyase 05,137.011a asti me balam ity eva sahasā tvaṃ titīrṣasi 05,137.011c sagrāhanakramakaraṃ gaṅgāvegam ivoṣṇage 05,137.012a vāsa eva yathā hi tvaṃ prāvṛṇvāno 'dya manyase 05,137.012c srajaṃ tyaktām iva prāpya lobhād yaudhiṣṭhirīṃ śriyam 05,137.013a draupadīsahitaṃ pārthaṃ sāyudhair bhrātṛbhir vṛtam 05,137.013c vanastham api rājyasthaḥ pāṇḍavaṃ ko 'tijīvati 05,137.014a nideśe yasya rājānaḥ sarve tiṣṭhanti kiṃkarāḥ 05,137.014c tam ailavilam āsādya dharmarājo vyarājata 05,137.015a kuberasadanaṃ prāpya tato ratnāny avāpya ca 05,137.015c sphītam ākramya te rāṣṭraṃ rājyam icchanti pāṇḍavāḥ 05,137.016a dattaṃ hutam adhītaṃ ca brāhmaṇās tarpitā dhanaiḥ 05,137.016c āvayor gatam āyuś ca kṛtakṛtyau ca viddhi nau 05,137.017a tvaṃ tu hitvā sukhaṃ rājyaṃ mitrāṇi ca dhanāni ca 05,137.017c vigrahaṃ pāṇḍavaiḥ kṛtvā mahad vyasanam āpsyasi 05,137.018a draupadī yasya cāśāste vijayaṃ satyavādinī 05,137.018c tapoghoravratā devī na tvaṃ jeṣyasi pāṇḍavam 05,137.019a mantrī janārdano yasya bhrātā yasya dhanaṃjayaḥ 05,137.019c sarvaśastrabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ kathaṃ jeṣyasi pāṇḍavam 05,137.020a sahāyā brāhmaṇā yasya dhṛtimanto jitendriyāḥ 05,137.020c tam ugratapasaṃ vīraṃ kathaṃ jeṣyasi pāṇḍavam 05,137.021a punar uktaṃ ca vakṣyāmi yat kāryaṃ bhūtim icchatā 05,137.021c suhṛdā majjamāneṣu suhṛtsu vyasanārṇave 05,137.022a alaṃ yuddhena tair vīraiḥ śāmya tvaṃ kuruvṛddhaye 05,137.022c mā gamaḥ sasutāmātyaḥ sabalaś ca parābhavam 05,138.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,138.001a rājaputraiḥ parivṛtas tathāmātyaiś ca saṃjaya 05,138.001c upāropya rathe karṇaṃ niryāto madhusūdanaḥ 05,138.002a kim abravīd rathopasthe rādheyaṃ paravīrahā 05,138.002c kāni sāntvāni govindaḥ sūtaputre prayuktavān 05,138.003a oghameghasvanaḥ kāle yat kṛṣṇaḥ karṇam abravīt 05,138.003c mṛdu vā yadi vā tīkṣṇaṃ tan mamācakṣva saṃjaya 05,138.004 saṃjaya uvāca 05,138.004a ānupūrvyeṇa vākyāni ślakṣṇāni ca mṛdūni ca 05,138.004c priyāṇi dharmayuktāni satyāni ca hitāni ca 05,138.005a hṛdayagrahaṇīyāni rādheyaṃ madhusūdanaḥ 05,138.005c yāny abravīd ameyātmā tāni me śṛṇu bhārata 05,138.006 vāsudeva uvāca 05,138.006a upāsitās te rādheya brāhmaṇā vedapāragāḥ 05,138.006c tattvārthaṃ paripṛṣṭāś ca niyatenānasūyayā 05,138.007a tvam eva karṇa jānāsi vedavādān sanātanān 05,138.007c tvaṃ hy eva dharmaśāstreṣu sūkṣmeṣu pariniṣṭhitaḥ 05,138.008a kānīnaś ca sahoḍhaś ca kanyāyāṃ yaś ca jāyate 05,138.008c voḍhāraṃ pitaraṃ tasya prāhuḥ śāstravido janāḥ 05,138.009a so 'si karṇa tathā jātaḥ pāṇḍoḥ putro 'si dharmataḥ 05,138.009c nigrahād dharmaśāstrāṇām ehi rājā bhaviṣyasi 05,138.010a pitṛpakṣe hi te pārthā mātṛpakṣe ca vṛṣṇayaḥ 05,138.010c dvau pakṣāv abhijānīhi tvam etau puruṣarṣabha 05,138.011a mayā sārdham ito yātam adya tvāṃ tāta pāṇḍavāḥ 05,138.011c abhijānantu kaunteyaṃ pūrvajātaṃ yudhiṣṭhirāt 05,138.012a pādau tava grahīṣyanti bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ 05,138.012c draupadeyās tathā pañca saubhadraś cāparājitaḥ 05,138.013a rājāno rājaputrāś ca pāṇḍavārthe samāgatāḥ 05,138.013c pādau tava grahīṣyanti sarve cāndhakavṛṣṇayaḥ 05,138.014a hiraṇmayāṃś ca te kumbhān rājatān pārthivāṃs tathā 05,138.014c oṣadhyaḥ sarvabījāni sarvaratnāni vīrudhaḥ 05,138.015a rājanyā rājakanyāś cāpy ānayantv abhiṣecanam 05,138.015c ṣaṣṭhe ca tvāṃ tathā kāle draupady upagamiṣyati 05,138.015d*0521_01 agniṃ juhotu vai dhaumyaḥ saṃśitātmā dvijottamaḥ 05,138.016a adya tvām abhiṣiñcantu cāturvaidyā dvijātayaḥ 05,138.016c purohitaḥ pāṇḍavānāṃ vyāghracarmaṇy avasthitam 05,138.017a tathaiva bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ 05,138.017c draupadeyās tathā pañca pāñcālāś cedayas tathā 05,138.018a ahaṃ ca tvābhiṣekṣyāmi rājānaṃ pṛthivīpatim 05,138.018c yuvarājo 'stu te rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,138.019a gṛhītvā vyajanaṃ śvetaṃ dharmātmā saṃśitavrataḥ 05,138.019c upānvārohatu rathaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,138.020a chatraṃ ca te mahac chvetaṃ bhīmaseno mahābalaḥ 05,138.020c abhiṣiktasya kaunteya kaunteyo dhārayiṣyati 05,138.021a kiṅkiṇīśatanirghoṣaṃ vaiyāghraparivāraṇam 05,138.021c rathaṃ śvetahayair yuktam arjuno vāhayiṣyati 05,138.022a abhimanyuś ca te nityaṃ pratyāsanno bhaviṣyati 05,138.022c nakulaḥ sahadevaś ca draupadeyāś ca pañca ye 05,138.023a pāñcālās tvānuyāsyanti śikhaṇḍī ca mahārathaḥ 05,138.023c ahaṃ ca tvānuyāsyāmi sarve cāndhakavṛṣṇayaḥ 05,138.023e dāśārhāḥ parivārās te dāśārṇāś ca viśāṃ pate 05,138.024a bhuṅkṣva rājyaṃ mahābāho bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ 05,138.024b*0522_01 āroha tu rathaṃ pārthair bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ 05,138.024c japair homaiś ca saṃyukto maṅgalaiś ca pṛthagvidhaiḥ 05,138.025a purogamāś ca te santu draviḍāḥ saha kuntalaiḥ 05,138.025c āndhrās tālacarāś caiva cūcupā veṇupās tathā 05,138.026a stuvantu tvādya bahuśaḥ stutibhiḥ sūtamāgadhāḥ 05,138.026c vijayaṃ vasuṣeṇasya ghoṣayantu ca pāṇḍavāḥ 05,138.027a sa tvaṃ parivṛtaḥ pārthair nakṣatrair iva candramāḥ 05,138.027c praśādhi rājyaṃ kaunteya kuntīṃ ca pratinandaya 05,138.028a mitrāṇi te prahṛṣyantu vyathantu ripavas tathā 05,138.028c saubhrātraṃ caiva te 'dyāstu bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ 05,139.001 karṇa uvāca 05,139.001a asaṃśayaṃ sauhṛdān me praṇayāc cāttha keśava 05,139.001c sakhyena caiva vārṣṇeya śreyaskāmatayaiva ca 05,139.002a sarvaṃ caivābhijānāmi pāṇḍoḥ putro 'smi dharmataḥ 05,139.002c nigrahād dharmaśāstrāṇāṃ yathā tvaṃ kṛṣṇa manyase 05,139.003a kanyā garbhaṃ samādhatta bhāskarān māṃ janārdana 05,139.003c ādityavacanāc caiva jātaṃ māṃ sā vyasarjayat 05,139.004a so 'smi kṛṣṇa tathā jātaḥ pāṇḍoḥ putro 'smi dharmataḥ 05,139.004c kuntyā tv aham apākīrṇo yathā na kuśalaṃ tathā 05,139.005a sūto hi mām adhiratho dṛṣṭvaiva anayad gṛhān 05,139.005c rādhāyāś caiva māṃ prādāt sauhārdān madhusūdana 05,139.006a matsnehāc caiva rādhāyāḥ sadyaḥ kṣīram avātarat 05,139.006c sā me mūtraṃ purīṣaṃ ca pratijagrāha mādhava 05,139.007a tasyāḥ piṇḍavyapanayaṃ kuryād asmadvidhaḥ katham 05,139.007c dharmavid dharmaśāstrāṇāṃ śravaṇe satataṃ rataḥ 05,139.008a tathā mām abhijānāti sūtaś cādhirathaḥ sutam 05,139.008c pitaraṃ cābhijānāmi tam ahaṃ sauhṛdāt sadā 05,139.009a sa hi me jātakarmādi kārayām āsa mādhava 05,139.009c śāstradṛṣṭena vidhinā putraprītyā janārdana 05,139.010a nāma me vasuṣeṇeti kārayām āsa vai dvijaiḥ 05,139.010c bhāryāś coḍhā mama prāpte yauvane tena keśava 05,139.011a tāsu putrāś ca pautrāś ca mama jātā janārdana 05,139.011c tāsu me hṛdayaṃ kṛṣṇa saṃjātaṃ kāmabandhanam 05,139.012a na pṛthivyā sakalayā na suvarṇasya rāśibhiḥ 05,139.012c harṣād bhayād vā govinda anṛtaṃ vaktum utsahe 05,139.013a dhṛtarāṣṭrakule kṛṣṇa duryodhanasamāśrayāt 05,139.013c mayā trayodaśa samā bhuktaṃ rājyam akaṇṭakam 05,139.014a iṣṭaṃ ca bahubhir yajñaiḥ saha sūtair mayāsakṛt 05,139.014c āvāhāś ca vivāhāś ca saha sūtaiḥ kṛtā mayā 05,139.015a māṃ ca kṛṣṇa samāśritya kṛtaḥ śastrasamudyamaḥ 05,139.015c duryodhanena vārṣṇeya vigrahaś cāpi pāṇḍavaiḥ 05,139.016a tasmād raṇe dvairathe māṃ pratyudyātāram acyuta 05,139.016c vṛtavān paramaṃ hṛṣṭaḥ pratīpaṃ savyasācinaḥ 05,139.017a vadhād bandhād bhayād vāpi lobhād vāpi janārdana 05,139.017c anṛtaṃ notsahe kartuṃ dhārtarāṣṭrasya dhīmataḥ 05,139.018a yadi hy adya na gaccheyaṃ dvairathaṃ savyasācinā 05,139.018c akīrtiḥ syād dhṛṣīkeśa mama pārthasya cobhayoḥ 05,139.019a asaṃśayaṃ hitārthāya brūyās tvaṃ madhusūdana 05,139.019c sarvaṃ ca pāṇḍavāḥ kuryus tvadvaśitvān na saṃśayaḥ 05,139.020a mantrasya niyamaṃ kuryās tvam atra puruṣottama 05,139.020c etad atra hitaṃ manye sarvayādavanandana 05,139.021a yadi jānāti māṃ rājā dharmātmā saṃśitavrataḥ 05,139.021c kuntyāḥ prathamajaṃ putraṃ na sa rājyaṃ grahīṣyati 05,139.022a prāpya cāpi mahad rājyaṃ tad ahaṃ madhusūdana 05,139.022c sphītaṃ duryodhanāyaiva saṃpradadyām ariṃdama 05,139.023a sa eva rājā dharmātmā śāśvato 'stu yudhiṣṭhiraḥ 05,139.023c netā yasya hṛṣīkeśo yoddhā yasya dhanaṃjayaḥ 05,139.024a pṛthivī tasya rāṣṭraṃ ca yasya bhīmo mahārathaḥ 05,139.024c nakulaḥ sahadevaś ca draupadeyāś ca mādhava 05,139.024d*0523_01 dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ sātyakiś ca mahārathaḥ 05,139.025a uttamaujā yudhāmanyuḥ satyadharmā ca somakiḥ 05,139.025c caidyaś ca cekitānaś ca śikhaṇḍī cāparājitaḥ 05,139.026a indragopakavarṇāś ca kekayā bhrātaras tathā 05,139.026c indrāyudhasavarṇaś ca kuntibhojo mahārathaḥ 05,139.027a mātulo bhīmasenasya senajic ca mahārathaḥ 05,139.027c śaṅkhaḥ putro virāṭasya nidhis tvaṃ ca janārdana 05,139.028a mahān ayaṃ kṛṣṇa kṛtaḥ kṣatrasya samudānayaḥ 05,139.028c rājyaṃ prāptam idaṃ dīptaṃ prathitaṃ sarvarājasu 05,139.029a dhārtarāṣṭrasya vārṣṇeya śastrayajño bhaviṣyati 05,139.029c asya yajñasya vettā tvaṃ bhaviṣyasi janārdana 05,139.029e ādhvaryavaṃ ca te kṛṣṇa kratāv asmin bhaviṣyati 05,139.030a hotā caivātra bībhatsuḥ saṃnaddhaḥ sa kapidhvajaḥ 05,139.030c gāṇḍīvaṃ sruk tathājyaṃ ca vīryaṃ puṃsāṃ bhaviṣyati 05,139.031a aindraṃ pāśupataṃ brāhmaṃ sthūṇākarṇaṃ ca mādhava 05,139.031c mantrās tatra bhaviṣyanti prayuktāḥ savyasācinā 05,139.032a anuyātaś ca pitaram adhiko vā parākrame 05,139.032c grāvastotraṃ sa saubhadraḥ samyak tatra kariṣyati 05,139.033a udgātātra punar bhīmaḥ prastotā sumahābalaḥ 05,139.033c vinadan sa naravyāghro nāgānīkāntakṛd raṇe 05,139.034a sa caiva tatra dharmātmā śaśvad rājā yudhiṣṭhiraḥ 05,139.034c japair homaiś ca saṃyukto brahmatvaṃ kārayiṣyati 05,139.035a śaṅkhaśabdāḥ samurajā bheryaś ca madhusūdana 05,139.035c utkṛṣṭasiṃhanādāś ca subrahmaṇyo bhaviṣyati 05,139.036a nakulaḥ sahadevaś ca mādrīputrau yaśasvinau 05,139.036c śāmitraṃ tau mahāvīryau samyak tatra kariṣyataḥ 05,139.036d*0524_01 rathadhvajāś ca kalpante yūpāś ca vitate kratau 05,139.036d*0525_01 maitrāvaruṇa āgnīdhrau mahāvīryau bhaviṣyataḥ 05,139.037a kalmāṣadaṇḍā govinda vimalā rathaśaktayaḥ 05,139.037c yūpāḥ samupakalpantām asmin yajñe janārdana 05,139.038a karṇinālīkanārācā vatsadantopabṛṃhaṇāḥ 05,139.038c tomarāḥ somakalaśāḥ pavitrāṇi dhanūṃṣi ca 05,139.039a asayo 'tra kapālāni puroḍāśāḥ śirāṃsi ca 05,139.039c havis tu rudhiraṃ kṛṣṇa asmin yajñe bhaviṣyati 05,139.040a idhmāḥ paridhayaś caiva śaktyo 'tha vimalā gadāḥ 05,139.040c sadasyā droṇaśiṣyāś ca kṛpasya ca śaradvataḥ 05,139.041a iṣavo 'tra paristomā muktā gāṇḍīvadhanvanā 05,139.041c mahārathaprayuktāś ca droṇadrauṇipracoditāḥ 05,139.042a prātiprasthānikaṃ karma sātyakiḥ sa kariṣyati 05,139.042c dīkṣito dhārtarāṣṭro 'tra patnī cāsya mahācamūḥ 05,139.043a ghaṭotkaco 'tra śāmitraṃ kariṣyati mahābalaḥ 05,139.043c atirātre mahābāho vitate yajñakarmaṇi 05,139.044a dakṣiṇā tv asya yajñasya dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān 05,139.044c vaitāne karmaṇi tate jāto yaḥ kṛṣṇa pāvakāt 05,139.045a yad abruvam ahaṃ kṛṣṇa kaṭukāni sma pāṇḍavān 05,139.045c priyārthaṃ dhārtarāṣṭrasya tena tapye 'dya karmaṇā 05,139.046a yadā drakṣyasi māṃ kṛṣṇa nihataṃ savyasācinā 05,139.046c punaś citis tadā cāsya yajñasyātha bhaviṣyati 05,139.047a duḥśāsanasya rudhiraṃ yadā pāsyati pāṇḍavaḥ 05,139.047c ānardaṃ nardataḥ samyak tadā sutyaṃ bhaviṣyati 05,139.048a yadā droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca pāñcālyau pātayiṣyataḥ 05,139.048c tadā yajñāvasānaṃ tad bhaviṣyati janārdana 05,139.049a duryodhanaṃ yadā hantā bhīmaseno mahābalaḥ 05,139.049c tadā samāpsyate yajño dhārtarāṣṭrasya mādhava 05,139.050a snuṣāś ca prasnuṣāś caiva dhṛtarāṣṭrasya saṃgatāḥ 05,139.050c hateśvarā hatasutā hatanāthāś ca keśava 05,139.051a gāndhāryā saha rodantyaḥ śvagṛdhrakurarākule 05,139.051c sa yajñe 'sminn avabhṛtho bhaviṣyati janārdana 05,139.052a vidyāvṛddhā vayovṛddhāḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha 05,139.052c vṛthāmṛtyuṃ na kurvīraṃs tvatkṛte madhusūdana 05,139.053a śastreṇa nidhanaṃ gacchet samṛddhaṃ kṣatramaṇḍalam 05,139.053c kurukṣetre puṇyatame trailokyasyāpi keśava 05,139.054a tad atra puṇḍarīkākṣa vidhatsva yad abhīpsitam 05,139.054c yathā kārtsnyena vārṣṇeya kṣatraṃ svargam avāpnuyāt 05,139.055a yāvat sthāsyanti girayaḥ saritaś ca janārdana 05,139.055c tāvat kīrtibhavaḥ śabdaḥ śāśvato 'yaṃ bhaviṣyati 05,139.056a brāhmaṇāḥ kathayiṣyanti mahābhāratam āhavam 05,139.056c samāgameṣu vārṣṇeya kṣatriyāṇāṃ yaśodharam 05,139.056d*0526_01 teṣām āyuś ca putrāś ca dhanaṃ caiva bhaviṣyati 05,139.056d*0526_02 śṛṇvatāṃ cāpi martyānāṃ svargasthānaṃ bhaviṣyati 05,139.057a samupānaya kaunteyaṃ yuddhāya mama keśava 05,139.057c mantrasaṃvaraṇaṃ kurvan nityam eva paraṃtapa 05,140.001 saṃjaya uvāca 05,140.001a karṇasya vacanaṃ śrutvā keśavaḥ paravīrahā 05,140.001c uvāca prahasan vākyaṃ smitapūrvam idaṃ tadā 05,140.002a api tvāṃ na tapet karṇa rājyalābhopapādanā 05,140.002c mayā dattāṃ hi pṛthivīṃ na praśāsitum icchasi 05,140.003a dhruvo jayaḥ pāṇḍavānām itīdaṃ; na saṃśayaḥ kaś cana vidyate 'tra 05,140.003c jayadhvajo dṛśyate pāṇḍavasya; samucchrito vānararāja ugraḥ 05,140.004a divyā māyā vihitā bhauvanena; samucchritā indraketuprakāśā 05,140.004c divyāni bhūtāni bhayāvahāni; dṛśyanti caivātra bhayānakāni 05,140.005a na sajjate śailavanaspatibhya; ūrdhvaṃ tiryag yojanamātrarūpaḥ 05,140.005c śrīmān dhvajaḥ karṇa dhanaṃjayasya; samucchritaḥ pāvakatulyarūpaḥ 05,140.006a yadā drakṣyasi saṃgrāme śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim 05,140.006c aindram astraṃ vikurvāṇam ubhe caivāgnimārute 05,140.007a gāṇḍīvasya ca nirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ 05,140.007c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca 05,140.008a yadā drakṣyasi saṃgrāme kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram 05,140.008c japahomasamāyuktaṃ svāṃ rakṣantaṃ mahācamūm 05,140.009a ādityam iva durdharṣaṃ tapantaṃ śatruvāhinīm 05,140.009c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca 05,140.010a yadā drakṣyasi saṃgrāme bhīmasenaṃ mahābalam 05,140.010c duḥśāsanasya rudhiraṃ pītvā nṛtyantam āhave 05,140.011a prabhinnam iva mātaṅgaṃ pratidviradaghātinam 05,140.011c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca 05,140.011d*0527_01 na yāty aśūnya eko 'pi na ca śūnyaṃ pratiṣṭhitam 05,140.011d*0527_02 na lokapālās tiṣṭhanti na ca te dviguṇāḥ smṛtāḥ 05,140.011d*0527_03 naiva sapta tathānye vai nava saṃkhyā na vidyate 05,140.011d*0527_04 etadvādvapadaṃ tatra bhaviṣyati kathaṃ cana 05,140.012a yadā drakṣyasi saṃgrāme mādrīputrau mahārathau 05,140.012c vāhinīṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ kṣobhayantau gajāv iva 05,140.013a vigāḍhe śastrasaṃpāte paravīrarathārujau 05,140.013c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca 05,140.014a yadā drakṣyasi saṃgrāme droṇaṃ śāṃtanavaṃ kṛpam 05,140.014c suyodhanaṃ ca rājānaṃ saindhavaṃ ca jayadratham 05,140.015a yuddhāyāpatatas tūrṇaṃ vāritān savyasācinā 05,140.015c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca 05,140.016a brūyāḥ karṇa ito gatvā droṇaṃ śāṃtanavaṃ kṛpam 05,140.016c saumyo 'yaṃ vartate māsaḥ suprāpayavasendhanaḥ 05,140.017a pakvauṣadhivanasphītaḥ phalavān alpamakṣikaḥ 05,140.017c niṣpaṅko rasavat toyo nātyuṣṇaśiśiraḥ sukhaḥ 05,140.018a saptamāc cāpi divasād amāvāsyā bhaviṣyati 05,140.018c saṃgrāmaṃ yojayet tatra tāṃ hy āhuḥ śakradevatām 05,140.019a tathā rājño vadeḥ sarvān ye yuddhāyābhyupāgatāḥ 05,140.019c yad vo manīṣitaṃ tad vai sarvaṃ saṃpādayāmi vaḥ 05,140.020a rājāno rājaputrāś ca duryodhanavaśānugāḥ 05,140.020c prāpya śastreṇa nidhanaṃ prāpsyanti gatim uttamām 05,141.001 saṃjaya uvāca 05,141.001a keśavasya tu tad vākyaṃ karṇaḥ śrutvā hitaṃ śubham 05,141.001c abravīd abhisaṃpūjya kṛṣṇaṃ madhuniṣūdanam 05,141.001e jānan māṃ kiṃ mahābāho saṃmohayitum icchasi 05,141.002a yo 'yaṃ pṛthivyāḥ kārtsnyena vināśaḥ samupasthitaḥ 05,141.002c nimittaṃ tatra śakunir ahaṃ duḥśāsanas tathā 05,141.002e duryodhanaś ca nṛpatir dhṛtarāṣṭrasuto 'bhavat 05,141.003a asaṃśayam idaṃ kṛṣṇa mahad yuddham upasthitam 05,141.003c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca ghoraṃ rudhirakardamam 05,141.004a rājāno rājaputrāś ca duryodhanavaśānugāḥ 05,141.004c raṇe śastrāgninā dagdhāḥ prāpsyanti yamasādanam 05,141.005a svapnā hi bahavo ghorā dṛśyante madhusūdana 05,141.005c nimittāni ca ghorāṇi tathotpātāḥ sudāruṇāḥ 05,141.006a parājayaṃ dhārtarāṣṭre vijayaṃ ca yudhiṣṭhire 05,141.006c śaṃsanta iva vārṣṇeya vividhā lomaharṣaṇāḥ 05,141.007a prājāpatyaṃ hi nakṣatraṃ grahas tīkṣṇo mahādyutiḥ 05,141.007c śanaiścaraḥ pīḍayati pīḍayan prāṇino 'dhikam 05,141.008a kṛtvā cāṅgārako vakraṃ jyeṣṭhāyāṃ madhusūdana 05,141.008c anurādhāṃ prārthayate maitraṃ saṃśamayann iva 05,141.009a nūnaṃ mahad bhayaṃ kṛṣṇa kurūṇāṃ samupasthitam 05,141.009c viśeṣeṇa hi vārṣṇeya citrāṃ pīḍayate grahaḥ 05,141.010a somasya lakṣma vyāvṛttaṃ rāhur arkam upeṣyati 05,141.010c divaś colkāḥ patanty etāḥ sanirghātāḥ sakampanāḥ 05,141.011a niṣṭananti ca mātaṅgā muñcanty aśrūṇi vājinaḥ 05,141.011c pānīyaṃ yavasaṃ cāpi nābhinandanti mādhava 05,141.012a prādurbhūteṣu caiteṣu bhayam āhur upasthitam 05,141.012c nimitteṣu mahābāho dāruṇaṃ prāṇināśanam 05,141.013a alpe bhukte purīṣaṃ ca prabhūtam iha dṛśyate 05,141.013c vājināṃ vāraṇānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ca keśava 05,141.014a dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu sarveṣu madhusūdana 05,141.014c parābhavasya tal liṅgam iti prāhur manīṣiṇaḥ 05,141.015a prahṛṣṭaṃ vāhanaṃ kṛṣṇa pāṇḍavānāṃ pracakṣate 05,141.015c pradakṣiṇā mṛgāś caiva tat teṣāṃ jayalakṣaṇam 05,141.016a apasavyā mṛgāḥ sarve dhārtarāṣṭrasya keśava 05,141.016c vācaś cāpy aśarīriṇyas tat parābhavalakṣaṇam 05,141.016d*0528_01 janasyāsvasthakāriṇyas tat parābhavalakṣaṇam 05,141.017a mayūrāḥ puṣpaśakunā haṃsāḥ sārasacātakāḥ 05,141.017c jīvaṃ jīvakasaṃghāś cāpy anugacchanti pāṇḍavān 05,141.018a gṛdhrāḥ kākā baḍāḥ śyenā yātudhānāḥ śalāvṛkāḥ 05,141.018c makṣikāṇāṃ ca saṃghātā anugacchanti kauravān 05,141.019a dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu bherīṇāṃ nāsti nisvanaḥ 05,141.019c anāhatāḥ pāṇḍavānāṃ nadanti paṭahāḥ kila 05,141.020a udapānāś ca nardanti yathā govṛṣabhās tathā 05,141.020c dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu tat parābhavalakṣaṇam 05,141.021a māṃsaśoṇitavarṣaṃ ca vṛṣṭaṃ devena mādhava 05,141.021c tathā gandharvanagaraṃ bhānumantam upasthitam 05,141.021e saprākāraṃ saparikhaṃ savapraṃ cārutoraṇam 05,141.022a kṛṣṇaś ca parighas tatra bhānum āvṛtya tiṣṭhati 05,141.022c udayāstamaye saṃdhye vedayāno mahad bhayam 05,141.022d*0529_01 ekapakṣākṣicaraṇā nartakā ghoradarśanāḥ 05,141.022d*0529_02 pakṣiṇo vyasṛjan ghoraṃ tat parābhavalakṣaṇam 05,141.022e ekā sṛg vāśate ghoraṃ tat parābhavalakṣaṇam 05,141.023a kṛṣṇagrīvāś ca śakunā lambamānā bhayānakāḥ 05,141.023c saṃdhyām abhimukhā yānti tat parābhavalakṣaṇam 05,141.024a brāhmaṇān prathamaṃ dveṣṭi gurūṃś ca madhusūdana 05,141.024c bhṛtyān bhaktimataś cāpi tat parābhavalakṣaṇam 05,141.025a pūrvā dig lohitākārā śastravarṇā ca dakṣiṇā 05,141.025c āmapātrapratīkāśā paścimā madhusūdana 05,141.025d*0530_01 uttarā śaṅkhavarṇābhā diśāṃ varṇā udāhṛtāḥ 05,141.026a pradīptāś ca diśaḥ sarvā dhārtarāṣṭrasya mādhava 05,141.026c mahad bhayaṃ vedayanti tasminn utpātalakṣaṇe 05,141.027a sahasrapādaṃ prāsādaṃ svapnānte sma yudhiṣṭhiraḥ 05,141.027c adhirohan mayā dṛṣṭaḥ saha bhrātṛbhir acyuta 05,141.028a śvetoṣṇīṣāś ca dṛśyante sarve te śuklavāsasaḥ 05,141.028c āsanāni ca śubhrāṇi sarveṣām upalakṣaye 05,141.029a tava cāpi mayā kṛṣṇa svapnānte rudhirāvilā 05,141.029c āntreṇa pṛthivī dṛṣṭā parikṣiptā janārdana 05,141.030a asthisaṃcayam ārūḍhaś cāmitaujā yudhiṣṭhiraḥ 05,141.030c suvarṇapātryāṃ saṃhṛṣṭo bhuktavān ghṛtapāyasam 05,141.031a yudhiṣṭhiro mayā dṛṣṭo grasamāno vasuṃdharām 05,141.031c tvayā dattām imāṃ vyaktaṃ bhokṣyate sa vasuṃdharām 05,141.032a uccaṃ parvatam ārūḍho bhīmakarmā vṛkodaraḥ 05,141.032c gadāpāṇir naravyāghro vīkṣann iva mahīm imām 05,141.033a kṣapayiṣyati naḥ sarvān sa suvyaktaṃ mahāraṇe 05,141.033c viditaṃ me hṛṣīkeśa yato dharmas tato jayaḥ 05,141.034a pāṇḍuraṃ gajam ārūḍho gāṇḍīvī sa dhanaṃjayaḥ 05,141.034c tvayā sārdhaṃ hṛṣīkeśa śriyā paramayā jvalan 05,141.035a yūyaṃ sarvān vadhiṣyadhvaṃ tatra me nāsti saṃśayaḥ 05,141.035c pārthivān samare kṛṣṇa duryodhanapurogamān 05,141.036a nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ 05,141.036c śuddhakeyūrakaṇṭhatrāḥ śuklamālyāmbarāvṛtāḥ 05,141.037a adhirūḍhā naravyāghrā naravāhanam uttamam 05,141.037c traya ete mahāmātrāḥ pāṇḍuracchatravāsasaḥ 05,141.038a śvetoṣṇīṣāś ca dṛśyante traya eva janārdana 05,141.038c dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu tān vijānīhi keśava 05,141.039a aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ 05,141.039c raktoṣṇīṣāś ca dṛśyante sarve mādhava pārthivāḥ 05,141.040a uṣṭrayuktaṃ samārūḍhau bhīṣmadroṇau janārdana 05,141.040c mayā sārdhaṃ mahābāho dhārtarāṣṭreṇa cābhibho 05,141.041a agastyaśāstāṃ ca diśaṃ prayātāḥ sma janārdana 05,141.041c acireṇaiva kālena prāpsyāmo yamasādanam 05,141.042a ahaṃ cānye ca rājāno yac ca tat kṣatramaṇḍalam 05,141.042c gāṇḍīvāgniṃ pravekṣyāma iti me nāsti saṃśayaḥ 05,141.043 kṛṣṇa uvāca 05,141.043a upasthitavināśeyaṃ nūnam adya vasuṃdharā 05,141.043c tathā hi me vacaḥ karṇa nopaiti hṛdayaṃ tava 05,141.044a sarveṣāṃ tāta bhūtānāṃ vināśe samupasthite 05,141.044c anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati 05,141.045 karṇa uvāca 05,141.045a api tvā kṛṣṇa paśyāma jīvanto 'smān mahāraṇāt 05,141.045c samuttīrṇā mahābāho vīrakṣayavināśanāt 05,141.046a atha vā saṃgamaḥ kṛṣṇa svarge no bhavitā dhruvam 05,141.046c tatredānīṃ sameṣyāmaḥ punaḥ sārdhaṃ tvayānagha 05,141.047 saṃjaya uvāca 05,141.047a ity uktvā mādhavaṃ karṇaḥ pariṣvajya ca pīḍitam 05,141.047c visarjitaḥ keśavena rathopasthād avātarat 05,141.048a tataḥ svaratham āsthāya jāmbūnadavibhūṣitam 05,141.048c sahāsmābhir nivavṛte rādheyo dīnamānasaḥ 05,141.049a tataḥ śīghrataraṃ prāyāt keśavaḥ sahasātyakiḥ 05,141.049c punar uccārayan vāṇīṃ yāhi yāhīti sārathim 05,142.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,142.001a asiddhānunaye kṛṣṇe kurubhyaḥ pāṇḍavān gate 05,142.001c abhigamya pṛthāṃ kṣattā śanaiḥ śocann ivābravīt 05,142.002a jānāsi me jīvaputre bhāvaṃ nityam anugrahe 05,142.002c krośato na ca gṛhṇīte vacanaṃ me suyodhanaḥ 05,142.003a upapanno hy asau rājā cedipāñcālakekayaiḥ 05,142.003c bhīmārjunābhyāṃ kṛṣṇena yuyudhānayamair api 05,142.004a upaplavye niviṣṭo 'pi dharmam eva yudhiṣṭhiraḥ 05,142.004c kāṅkṣate jñātisauhārdād balavān durbalo yathā 05,142.005a rājā tu dhṛtarāṣṭro 'yaṃ vayovṛddho na śāmyati 05,142.005c mattaḥ putramadenaiva vidharme pathi vartate 05,142.006a jayadrathasya karṇasya tathā duḥśāsanasya ca 05,142.006c saubalasya ca durbuddhyā mithobhedaḥ pravartate 05,142.007a adharmeṇa hi dharmiṣṭhaṃ hṛtaṃ vai rājyam īdṛśam 05,142.007c yeṣāṃ teṣām ayaṃ dharmaḥ sānubandho bhaviṣyati 05,142.008a hriyamāṇe balād dharme kurubhiḥ ko na saṃjvaret 05,142.008c asāmnā keśave yāte samudyokṣyanti pāṇḍavāḥ 05,142.009a tataḥ kurūṇām anayo bhavitā vīranāśanaḥ 05,142.009c cintayan na labhe nidrām ahaḥsu ca niśāsu ca 05,142.010a śrutvā tu kuntī tad vākyam arthakāmena bhāṣitam 05,142.010c aniṣṭanantī duḥkhārtā manasā vimamarśa ha 05,142.011a dhig astv arthaṃ yatkṛte 'yaṃ mahāñ jñātivadhe kṣayaḥ 05,142.011c vartsyate suhṛdāṃ hy eṣāṃ yuddhe 'smin vai parābhavaḥ 05,142.012a pāṇḍavāś cedipāñcālā yādavāś ca samāgatāḥ 05,142.012c bhāratair yadi yotsyanti kiṃ nu duḥkham ataḥ param 05,142.013a paśye doṣaṃ dhruvaṃ yuddhe tathā yuddhe parābhavam 05,142.013c adhanasya mṛtaṃ śreyo na hi jñātikṣaye jayaḥ 05,142.013d*0531_01 iti me cintayantyā vai hṛdi duḥkhaṃ pravartate 05,142.014a pitāmahaḥ śāṃtanava ācāryaś ca yudhāṃ patiḥ 05,142.014c karṇaś ca dhārtarāṣṭrārthaṃ vardhayanti bhayaṃ mama 05,142.015a nācāryaḥ kāmavāñ śiṣyair droṇo yudhyeta jātu cit 05,142.015c pāṇḍaveṣu kathaṃ hārdaṃ kuryān na ca pitāmahaḥ 05,142.016a ayaṃ tv eko vṛthādṛṣṭir dhārtarāṣṭrasya durmateḥ 05,142.016c mohānuvartī satataṃ pāpo dveṣṭi ca pāṇḍavān 05,142.017a mahaty anarthe nirbandhī balavāṃś ca viśeṣataḥ 05,142.017c karṇaḥ sadā pāṇḍavānāṃ tan me dahati sāṃpratam 05,142.018a āśaṃse tv adya karṇasya mano 'haṃ pāṇḍavān prati 05,142.018c prasādayitum āsādya darśayantī yathātatham 05,142.019a toṣito bhagavān yatra durvāsā me varaṃ dadau 05,142.019c āhvānaṃ devasaṃyuktaṃ vasantyāḥ pitṛveśmani 05,142.020a sāham antaḥpure rājñaḥ kuntibhojapuraskṛtā 05,142.020c cintayantī bahuvidhaṃ hṛdayena vidūyatā 05,142.021a balābalaṃ ca mantrāṇāṃ brāhmaṇasya ca vāgbalam 05,142.021c strībhāvād bālabhāvāc ca cintayantī punaḥ punaḥ 05,142.022a dhātryā viśrabdhayā guptā sakhījanavṛtā tadā 05,142.022c doṣaṃ pariharantī ca pituś cāritrarakṣiṇī 05,142.023a kathaṃ nu sukṛtaṃ me syān nāparādhavatī katham 05,142.023c bhaveyam iti saṃcintya brāhmaṇaṃ taṃ namasya ca 05,142.024a kautūhalāt tu taṃ labdhvā bāliśyād ācaraṃ tadā 05,142.024c kanyā satī devam arkam āsādayam ahaṃ tataḥ 05,142.025a yo 'sau kānīnagarbho me putravat parivartitaḥ 05,142.025c kasmān na kuryād vacanaṃ pathyaṃ bhrātṛhitaṃ tathā 05,142.026a iti kuntī viniścitya kāryaṃ niścitam uttamam 05,142.026c kāryārtham abhiniryāya yayau bhāgīrathīṃ prati 05,142.027a ātmajasya tatas tasya ghṛṇinaḥ satyasaṅginaḥ 05,142.027b*0532_01 gaṅgātīre pṛthāpaśyad upasthānagataṃ vṛṣam 05,142.027c gaṅgātīre pṛthāśṛṇvad upādhyayananisvanam 05,142.028a prāṅmukhasyordhvabāhoḥ sā paryatiṣṭhata pṛṣṭhataḥ 05,142.028c japyāvasānaṃ kāryārthaṃ pratīkṣantī tapasvinī 05,142.029a atiṣṭhat sūryatāpārtā karṇasyottaravāsasi 05,142.029c kauravyapatnī vārṣṇeyī padmamāleva śuṣyatī 05,142.030a ā pṛṣṭhatāpāj japtvā sa parivṛtya yatavrataḥ 05,142.030c dṛṣṭvā kuntīm upātiṣṭhad abhivādya kṛtāñjaliḥ 05,142.030e yathānyāyaṃ mahātejā mānī dharmabhṛtāṃ varaḥ 05,142.030f*0533_01 utsmayan praṇataḥ prāha kuntīṃ vaikartano vṛṣaḥ 05,143.001 karṇa uvāca 05,143.001a rādheyo 'ham ādhirathiḥ karṇas tvām abhivādaye 05,143.001c prāptā kimarthaṃ bhavatī brūhi kiṃ karavāṇi te 05,143.002 kunty uvāca 05,143.002a kaunteyas tvaṃ na rādheyo na tavādhirathaḥ pitā 05,143.002c nāsi sūtakule jātaḥ karṇa tad viddhi me vacaḥ 05,143.003a kānīnas tvaṃ mayā jātaḥ pūrvajaḥ kukṣiṇā dhṛtaḥ 05,143.003c kuntibhojasya bhavane pārthas tvam asi putraka 05,143.004a prakāśakarmā tapano yo 'yaṃ devo virocanaḥ 05,143.004c ajījanat tvāṃ mayy eṣa karṇa śastrabhṛtāṃ varam 05,143.005a kuṇḍalī baddhakavaco devagarbhaḥ śriyā vṛtaḥ 05,143.005c jātas tvam asi durdharṣa mayā putra pitur gṛhe 05,143.006a sa tvaṃ bhrātṝn asaṃbuddhvā mohād yad upasevase 05,143.006c dhārtarāṣṭrān na tad yuktaṃ tvayi putra viśeṣataḥ 05,143.007a etad dharmaphalaṃ putra narāṇāṃ dharmaniścaye 05,143.007c yat tuṣyanty asya pitaro mātā cāpy ekadarśinī 05,143.008a arjunenārjitāṃ pūrvaṃ hṛtāṃ lobhād asādhubhiḥ 05,143.008c ācchidya dhārtarāṣṭrebhyo bhuṅkṣva yaudhiṣṭhirīṃ śriyam 05,143.009a adya paśyantu kuravaḥ karṇārjunasamāgamam 05,143.009c saubhrātreṇa tad ālakṣya saṃnamantām asādhavaḥ 05,143.010a karṇārjunau vai bhavatāṃ yathā rāmajanārdanau 05,143.010c asādhyaṃ kiṃ nu loke syād yuvayoḥ sahitātmanoḥ 05,143.011a karṇa śobhiṣyase nūnaṃ pañcabhir bhrātṛbhir vṛtaḥ 05,143.011c vedaiḥ parivṛto brahmā yathā vedāṅgapañcamaiḥ 05,143.012a upapanno guṇaiḥ śreṣṭho jyeṣṭhaḥ śreṣṭheṣu bandhuṣu 05,143.012c sūtaputreti mā śabdaḥ pārthas tvam asi vīryavān 05,144.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,144.001a tataḥ sūryān niścaritāṃ karṇaḥ śuśrāva bhāratīm 05,144.001c duratyayāṃ praṇayinīṃ pitṛvad bhāskareritām 05,144.002a satyam āha pṛthā vākyaṃ karṇa mātṛvacaḥ kuru 05,144.002c śreyas te syān naravyāghra sarvam ācaratas tathā 05,144.003a evam uktasya mātrā ca svayaṃ pitrā ca bhānunā 05,144.003c cacāla naiva karṇasya matiḥ satyadhṛtes tadā 05,144.004 karṇa uvāca 05,144.004a na te na śraddadhe vākyaṃ kṣatriye bhāṣitaṃ tvayā 05,144.004c dharmadvāraṃ mamaitat syān niyogakaraṇaṃ tava 05,144.005a akaron mayi yat pāpaṃ bhavatī sumahātyayam 05,144.005c avakīrṇo 'smi te tena tad yaśaḥkīrtināśanam 05,144.006a ahaṃ ca kṣatriyo jāto na prāptaḥ kṣatrasatkriyām 05,144.006c tvatkṛte kiṃ nu pāpīyaḥ śatruḥ kuryān mamāhitam 05,144.007a kriyākāle tv anukrośam akṛtvā tvam imaṃ mama 05,144.007c hīnasaṃskārasamayam adya māṃ samacūcudaḥ 05,144.008a na vai mama hitaṃ pūrvaṃ mātṛvac ceṣṭitaṃ tvayā 05,144.008c sā māṃ saṃbodhayasy adya kevalātmahitaiṣiṇī 05,144.009a kṛṣṇena sahitāt ko vai na vyatheta dhanaṃjayāt 05,144.009c ko 'dya bhītaṃ na māṃ vidyāt pārthānāṃ samitiṃ gatam 05,144.010a abhrātā viditaḥ pūrvaṃ yuddhakāle prakāśitaḥ 05,144.010c pāṇḍavān yadi gacchāmi kiṃ māṃ kṣatraṃ vadiṣyati 05,144.011a sarvakāmaiḥ saṃvibhaktaḥ pūjitaś ca sadā bhṛśam 05,144.011c ahaṃ vai dhārtarāṣṭrāṇāṃ kuryāṃ tad aphalaṃ katham 05,144.012a upanahya parair vairaṃ ye māṃ nityam upāsate 05,144.012c namaskurvanti ca sadā vasavo vāsavaṃ yathā 05,144.013a mama prāṇena ye śatrūñ śaktāḥ pratisamāsitum 05,144.013c manyante 'dya kathaṃ teṣām ahaṃ bhindyāṃ manoratham 05,144.014a mayā plavena saṃgrāmaṃ titīrṣanti duratyayam 05,144.014c apāre pārakāmā ye tyajeyaṃ tān ahaṃ katham 05,144.015a ayaṃ hi kālaḥ saṃprāpto dhārtarāṣṭropajīvinām 05,144.015c nirveṣṭavyaṃ mayā tatra prāṇān aparirakṣatā 05,144.016a kṛtārthāḥ subhṛtā ye hi kṛtyakāla upasthite 05,144.016c anavekṣya kṛtaṃ pāpā vikurvanty anavasthitāḥ 05,144.017a rājakilbiṣiṇāṃ teṣāṃ bhartṛpiṇḍāpahāriṇām 05,144.017c naivāyaṃ na paro loko vidyate pāpakarmaṇām 05,144.018a dhṛtarāṣṭrasya putrāṇām arthe yotsyāmi te sutaiḥ 05,144.018c balaṃ ca śaktiṃ cāsthāya na vai tvayy anṛtaṃ vade 05,144.019a ānṛśaṃsyam atho vṛttaṃ rakṣan satpuruṣocitam 05,144.019c ato 'rthakaram apy etan na karomy adya te vacaḥ 05,144.020a na tu te 'yaṃ samārambho mayi mogho bhaviṣyati 05,144.020c vadhyān viṣahyān saṃgrāme na haniṣyāmi te sutān 05,144.020e yudhiṣṭhiraṃ ca bhīmaṃ ca yamau caivārjunād ṛte 05,144.021a arjunena samaṃ yuddhaṃ mama yaudhiṣṭhire bale 05,144.021c arjunaṃ hi nihatyājau saṃprāptaṃ syāt phalaṃ mayā 05,144.021e yaśasā cāpi yujyeyaṃ nihataḥ savyasācinā 05,144.022a na te jātu naśiṣyanti putrāḥ pañca yaśasvini 05,144.022c nirarjunāḥ sakarṇā vā sārjunā vā hate mayi 05,144.023 vaiśaṃpāyana uvāca 05,144.023a iti karṇavacaḥ śrutvā kuntī duḥkhāt pravepatī 05,144.023c uvāca putram āśliṣya karṇaṃ dhairyād akampitam 05,144.024a evaṃ vai bhāvyam etena kṣayaṃ yāsyanti kauravāḥ 05,144.024c yathā tvaṃ bhāṣase karṇa daivaṃ tu balavattaram 05,144.025a tvayā caturṇāṃ bhrātṝṇām abhayaṃ śatrukarśana 05,144.025c dattaṃ tat pratijānīhi saṃgarapratimocanam 05,144.026a anāmayaṃ svasti ceti pṛthātho karṇam abravīt 05,144.026c tāṃ karṇo 'bhyavadat prītas tatas tau jagmatuḥ pṛthak 05,145.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,145.001a āgamya hāstinapurād upaplavyam ariṃdamaḥ 05,145.001c pāṇḍavānāṃ yathāvṛttaṃ keśavaḥ sarvam uktavān 05,145.002a saṃbhāṣya suciraṃ kālaṃ mantrayitvā punaḥ punaḥ 05,145.002c svam evāvasathaṃ śaurir viśrāmārthaṃ jagāma ha 05,145.003a visṛjya sarvān nṛpatīn virāṭapramukhāṃs tadā 05,145.003c pāṇḍavā bhrātaraḥ pañca bhānāv astaṃgate sati 05,145.004a saṃdhyām upāsya dhyāyantas tam eva gatamānasāḥ 05,145.004c ānāyya kṛṣṇaṃ dāśārhaṃ punar mantram amantrayan 05,145.005 yudhiṣṭhira uvāca 05,145.005a tvayā nāgapuraṃ gatvā sabhāyāṃ dhṛtarāṣṭrajaḥ 05,145.005c kim uktaḥ puṇḍarīkākṣa tan naḥ śaṃsitum arhasi 05,145.006 vāsudeva uvāca 05,145.006a mayā nāgapuraṃ gatvā sabhāyāṃ dhṛtarāṣṭrajaḥ 05,145.006c tathyaṃ pathyaṃ hitaṃ cokto na ca gṛhṇāti durmatiḥ 05,145.007 yudhiṣṭhira uvāca 05,145.007a tasminn utpatham āpanne kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ 05,145.007c kim uktavān hṛṣīkeśa duryodhanam amarṣaṇam 05,145.007e ācāryo vā mahābāho bhāradvājaḥ kim abravīt 05,145.007f*0534_01 pitā vā dhṛtarāṣṭras taṃ gāndhārī vā kim abravīt 05,145.008a pitā yavīyān asmākaṃ kṣattā dharmabhṛtāṃ varaḥ 05,145.008c putraśokābhisaṃtaptaḥ kim āha dhṛtarāṣṭrajam 05,145.009a kiṃ ca sarve nṛpatayaḥ sabhāyāṃ ye samāsate 05,145.009c uktavanto yathātattvaṃ tad brūhi tvaṃ janārdana 05,145.010a uktavān hi bhavān sarvaṃ vacanaṃ kurumukhyayoḥ 05,145.010b*0535_01 dhārtarāṣṭrasya teṣāṃ hi vacanaṃ kurusaṃsadi 05,145.010b*0536_01 pratikūlam ayuktaṃ ca hṛdayaṃ nopasarpati 05,145.010c kāmalobhābhibhūtasya mandasya prājñamāninaḥ 05,145.011a apriyaṃ hṛdaye mahyaṃ tan na tiṣṭhati keśava 05,145.011c teṣāṃ vākyāni govinda śrotum icchāmy ahaṃ vibho 05,145.012a yathā ca nābhipadyeta kālas tāta tathā kuru 05,145.012c bhavān hi no gatiḥ kṛṣṇa bhavān nātho bhavān guruḥ 05,145.013 vāsudeva uvāca 05,145.013a śṛṇu rājan yathā vākyam ukto rājā suyodhanaḥ 05,145.013c madhye kurūṇāṃ rājendra sabhāyāṃ tan nibodha me 05,145.014a mayā vai śrāvite vākye jahāsa dhṛtarāṣṭrajaḥ 05,145.014c atha bhīṣmaḥ susaṃkruddha idaṃ vacanam abravīt 05,145.015a duryodhana nibodhedaṃ kulārthe yad bravīmi te 05,145.015c tac chrutvā rājaśārdūla svakulasya hitaṃ kuru 05,145.016a mama tāta pitā rājañ śaṃtanur lokaviśrutaḥ 05,145.016c tasyāham eka evāsaṃ putraḥ putravatāṃ varaḥ 05,145.017a tasya buddhiḥ samutpannā dvitīyaḥ syāt kathaṃ sutaḥ 05,145.017c ekaputram aputraṃ vai pravadanti manīṣiṇaḥ 05,145.018a na cocchedaṃ kulaṃ yāyād vistīryeta kathaṃ yaśaḥ 05,145.018c tasyāham īpsitaṃ buddhvā kālīṃ mātaram āvaham 05,145.019a pratijñāṃ duṣkarāṃ kṛtvā pitur arthe kulasya ca 05,145.019c arājā cordhvaretāś ca yathā suviditaṃ tava 05,145.019e pratīto nivasāmy eṣa pratijñām anupālayan 05,145.020a tasyāṃ jajñe mahābāhuḥ śrīmān kurukulodvahaḥ 05,145.020c vicitravīryo dharmātmā kanīyān mama pārthivaḥ 05,145.021a svaryāte 'haṃ pitari taṃ svarājye saṃnyaveśayam 05,145.021c vicitravīryaṃ rājānaṃ bhṛtyo bhūtvā hy adhaścaraḥ 05,145.022a tasyāhaṃ sadṛśān dārān rājendra samudāvaham 05,145.022c jitvā pārthivasaṃghātam api te bahuśaḥ śrutam 05,145.023a tato rāmeṇa samare dvandvayuddham upāgamam 05,145.023c sa hi rāmabhayād ebhir nāgarair vipravāsitaḥ 05,145.023e dāreṣv atiprasaktaś ca yakṣmāṇaṃ samapadyata 05,145.024a yadā tv arājake rāṣṭre na vavarṣa sureśvaraḥ 05,145.024c tadābhyadhāvan mām eva prajāḥ kṣudbhayapīḍitāḥ 05,145.025 prajā ūcuḥ 05,145.025a upakṣīṇāḥ prajāḥ sarvā rājā bhava bhavāya naḥ 05,145.025c ītayo nuda bhadraṃ te śaṃtanoḥ kulavardhana 05,145.026a pīḍyante te prajāḥ sarvā vyādhibhir bhṛśadāruṇaiḥ 05,145.026c alpāvaśiṣṭā gāṅgeya tāḥ paritrātum arhasi 05,145.027a vyādhīn praṇudya vīra tvaṃ prajā dharmeṇa pālaya 05,145.027c tvayi jīvati mā rāṣṭraṃ vināśam upagacchatu 05,145.028 bhīṣma uvāca 05,145.028a prajānāṃ krośatīnāṃ vai naivākṣubhyata me manaḥ 05,145.028c pratijñāṃ rakṣamāṇasya sadvṛttaṃ smaratas tathā 05,145.029a tataḥ paurā mahārāja mātā kālī ca me śubhā 05,145.029c bhṛtyāḥ purohitācāryā brāhmaṇāś ca bahuśrutāḥ 05,145.029e mām ūcur bhṛśasaṃtaptā bhava rājeti saṃtatam 05,145.030a pratīparakṣitaṃ rāṣṭraṃ tvāṃ prāpya vinaśiṣyati 05,145.030c sa tvam asmaddhitārthaṃ vai rājā bhava mahāmate 05,145.031a ity uktaḥ prāñjalir bhūtvā duḥkhito bhṛśam āturaḥ 05,145.031c tebhyo nyavedayaṃ putra pratijñāṃ pitṛgauravāt 05,145.031e ūrdhvaretā hy arājā ca kulasyārthe punaḥ punaḥ 05,145.032a tato 'haṃ prāñjalir bhūtvā mātaraṃ saṃprasādayam 05,145.032c nāmba śaṃtanunā jātaḥ kauravaṃ vaṃśam udvahan 05,145.032e pratijñāṃ vitathāṃ kuryām iti rājan punaḥ punaḥ 05,145.033a viśeṣatas tvadarthaṃ ca dhuri mā māṃ niyojaya 05,145.033c ahaṃ preṣyaś ca dāsaś ca tavāmba sutavatsale 05,145.034a evaṃ tām anunīyāhaṃ mātaraṃ janam eva ca 05,145.034c ayācaṃ bhrātṛdāreṣu tadā vyāsaṃ mahāmunim 05,145.035a saha mātrā mahārāja prasādya tam ṛṣiṃ tadā 05,145.035c apatyārtham ayācaṃ vai prasādaṃ kṛtavāṃś ca saḥ 05,145.035e trīn sa putrān ajanayat tadā bharatasattama 05,145.036a andhaḥ karaṇahīneti na vai rājā pitā tava 05,145.036c rājā tu pāṇḍur abhavan mahātmā lokaviśrutaḥ 05,145.037a sa rājā tasya te putrāḥ pitur dāyādyahāriṇaḥ 05,145.037c mā tāta kalahaṃ kārṣī rājyasyārdhaṃ pradīyatām 05,145.038a mayi jīvati rājyaṃ kaḥ saṃpraśāset pumān iha 05,145.038c māvamaṃsthā vaco mahyaṃ śamam icchāmi vaḥ sadā 05,145.039a na viśeṣo 'sti me putra tvayi teṣu ca pārthiva 05,145.039c matam etat pitus tubhyaṃ gāndhāryā vidurasya ca 05,145.040a śrotavyaṃ yadi vṛddhānāṃ mātiśaṅkīr vaco mama 05,145.040c nāśayiṣyasi mā sarvam ātmānaṃ pṛthivīṃ tathā 05,146.001 vāsudeva uvāca 05,146.001a bhīṣmeṇokte tato droṇo duryodhanam abhāṣata 05,146.001c madhye nṛpāṇāṃ bhadraṃ te vacanaṃ vacanakṣamaḥ 05,146.002a prātīpaḥ śaṃtanus tāta kulasyārthe yathotthitaḥ 05,146.002c tathā devavrato bhīṣmaḥ kulasyārthe sthito 'bhavat 05,146.003a tataḥ pāṇḍur narapatiḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ 05,146.003c rājā kurūṇāṃ dharmātmā suvrataḥ susamāhitaḥ 05,146.004a jyeṣṭhāya rājyam adadād dhṛtarāṣṭrāya dhīmate 05,146.004c yavīyasas tathā kṣattuḥ kuruvaṃśavivardhanaḥ 05,146.005a tataḥ siṃhāsane rājan sthāpayitvainam acyutam 05,146.005c vanaṃ jagāma kauravyo bhāryābhyāṃ sahito 'nagha 05,146.006a nīcaiḥ sthitvā tu vidura upāste sma vinītavat 05,146.006c preṣyavat puruṣavyāghro vālavyajanam utkṣipan 05,146.007a tataḥ sarvāḥ prajās tāta dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram 05,146.007c anvapadyanta vidhivad yathā pāṇḍuṃ narādhipam 05,146.008a visṛjya dhṛtarāṣṭrāya rājyaṃ sa vidurāya ca 05,146.008c cacāra pṛthivīṃ pāṇḍuḥ sarvāṃ parapuraṃjayaḥ 05,146.009a kośasaṃjanane dāne bhṛtyānāṃ cānvavekṣaṇe 05,146.009c bharaṇe caiva sarvasya viduraḥ satyasaṃgaraḥ 05,146.010a saṃdhivigrahasaṃyukto rājñaḥ saṃvāhanakriyāḥ 05,146.010c avaikṣata mahātejā bhīṣmaḥ parapuraṃjayaḥ 05,146.011a siṃhāsanastho nṛpatir dhṛtarāṣṭro mahābalaḥ 05,146.011c anvāsyamānaḥ satataṃ vidureṇa mahātmanā 05,146.012a kathaṃ tasya kule jātaḥ kulabhedaṃ vyavasyasi 05,146.012c saṃbhūya bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ bhuṅkṣva bhogāñ janādhipa 05,146.013a bravīmy ahaṃ na kārpaṇyān nārthahetoḥ kathaṃ cana 05,146.013c bhīṣmeṇa dattam aśnāmi na tvayā rājasattama 05,146.014a nāhaṃ tvatto 'bhikāṅkṣiṣye vṛttyupāyaṃ janādhipa 05,146.014c yato bhīṣmas tato droṇo yad bhīṣmas tv āha tat kuru 05,146.015a dīyatāṃ pāṇḍuputrebhyo rājyārdham arikarśana 05,146.015c samam ācāryakaṃ tāta tava teṣāṃ ca me sadā 05,146.016a aśvatthāmā yathā mahyaṃ tathā śvetahayo mama 05,146.016c bahunā kiṃ pralāpena yato dharmas tato jayaḥ 05,146.017a evam ukte mahārāja droṇenāmitatejasā 05,146.017c vyājahāra tato vākyaṃ viduraḥ satyasaṃgaraḥ 05,146.017e pitur vadanam anvīkṣya parivṛtya ca dharmavit 05,146.018a devavrata nibodhedaṃ vacanaṃ mama bhāṣataḥ 05,146.018c pranaṣṭaḥ kauravo vaṃśas tvayāyaṃ punar uddhṛtaḥ 05,146.019a tan me vilapamānasya vacanaṃ samupekṣase 05,146.019c ko 'yaṃ duryodhano nāma kule 'smin kulapāṃsanaḥ 05,146.020a yasya lobhābhibhūtasya matiṃ samanuvartase 05,146.020c anāryasyākṛtajñasya lobhopahatacetasaḥ 05,146.020e atikrāmati yaḥ śāstraṃ pitur dharmārthadarśinaḥ 05,146.021a ete naśyanti kuravo duryodhanakṛtena vai 05,146.021c yathā te na praṇaśyeyur mahārāja tathā kuru 05,146.022a māṃ caiva dhṛtarāṣṭraṃ ca pūrvam eva mahādyute 05,146.022c citrakāra ivālekhyaṃ kṛtvā mā sma vināśaya 05,146.022e prajāpatiḥ prajāḥ sṛṣṭvā yathā saṃharate tathā 05,146.023a nopekṣasva mahābāho paśyamānaḥ kulakṣayam 05,146.023c atha te 'dya matir naṣṭā vināśe pratyupasthite 05,146.023e vanaṃ gaccha mayā sārdhaṃ dhṛtarāṣṭreṇa caiva ha 05,146.024a baddhvā vā nikṛtiprajñaṃ dhārtarāṣṭraṃ sudurmatim 05,146.024c sādhv idaṃ rājyam adyāstu pāṇḍavair abhirakṣitam 05,146.025a prasīda rājaśārdūla vināśo dṛśyate mahān 05,146.025c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca rājñāṃ cāmitatejasām 05,146.026a virarāmaivam uktvā tu viduro dīnamānasaḥ 05,146.026c pradhyāyamānaḥ sa tadā niḥśvasaṃś ca punaḥ punaḥ 05,146.027a tato 'tha rājñaḥ subalasya putrī; dharmārthayuktaṃ kulanāśabhītā 05,146.027c duryodhanaṃ pāpamatiṃ nṛśaṃsaṃ; rājñāṃ samakṣaṃ sutam āha kopāt 05,146.028a ye pārthivā rājasabhāṃ praviṣṭā; brahmarṣayo ye ca sabhāsado 'nye 05,146.028c śṛṇvantu vakṣyāmi tavāparādhaṃ; pāpasya sāmātyaparicchadasya 05,146.029a rājyaṃ kurūṇām anupūrvabhogyaṃ; kramāgato naḥ kuladharma eṣaḥ 05,146.029c tvaṃ pāpabuddhe 'tinṛśaṃsakarman; rājyaṃ kurūṇām anayād vihaṃsi 05,146.030a rājye sthito dhṛtarāṣṭro manīṣī; tasyānujo viduro dīrghadarśī 05,146.030c etāv atikramya kathaṃ nṛpatvaṃ; duryodhana prārthayase 'dya mohāt 05,146.031a rājā ca kṣattā ca mahānubhāvau; bhīṣme sthite paravantau bhavetām 05,146.031c ayaṃ tu dharmajñatayā mahātmā; na rājyakāmo nṛvaro nadījaḥ 05,146.032a rājyaṃ tu pāṇḍor idam apradhṛṣyaṃ; tasyādya putrāḥ prabhavanti nānye 05,146.032c rājyaṃ tad etan nikhilaṃ pāṇḍavānāṃ; paitāmahaṃ putrapautrānugāmi 05,146.033a yad vai brūte kurumukhyo mahātmā; devavrataḥ satyasaṃdho manīṣī 05,146.033c sarvaṃ tad asmābhir ahatya dharmaṃ; grāhyaṃ svadharmaṃ paripālayadbhiḥ 05,146.034a anujñayā cātha mahāvratasya; brūyān nṛpo yad viduras tathaiva 05,146.034c kāryaṃ bhavet tat suhṛdbhir niyujya; dharmaṃ puraskṛtya sudīrghakālam 05,146.035a nyāyāgataṃ rājyam idaṃ kurūṇāṃ; yudhiṣṭhiraḥ śāstu vai dharmaputraḥ 05,146.035c pracodito dhṛtarāṣṭreṇa rājñā; puraskṛtaḥ śāṃtanavena caiva 05,147.001 vāsudeva uvāca 05,147.001a evam ukte tu gāndhāryā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ 05,147.001c duryodhanam uvācedaṃ nṛpamadhye janādhipa 05,147.002a duryodhana nibodhedaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi putraka 05,147.002c tathā tat kuru bhadraṃ te yady asti pitṛgauravam 05,147.003a somaḥ prajāpatiḥ pūrvaṃ kurūṇāṃ vaṃśavardhanaḥ 05,147.003c somād babhūva ṣaṣṭho vai yayātir nahuṣātmajaḥ 05,147.004a tasya putrā babhūvuś ca pañca rājarṣisattamāḥ 05,147.004c teṣāṃ yadur mahātejā jyeṣṭhaḥ samabhavat prabhuḥ 05,147.004d*0537_01 tasyābhavaṃs trayaḥ putrā druhyo 'nuḥ pūrur eva ca 05,147.005a pūrur yavīyāṃś ca tato yo 'smākaṃ vaṃśavardhanaḥ 05,147.005c śarmiṣṭhāyāḥ saṃprasūto duhitur vṛṣaparvaṇaḥ 05,147.006a yaduś ca bharataśreṣṭha devayānyāḥ suto 'bhavat 05,147.006c dauhitras tāta śukrasya kāvyasyāmitatejasaḥ 05,147.007a yādavānāṃ kulakaro balavān vīryasaṃmataḥ 05,147.007c avamene sa tu kṣatraṃ darpapūrṇaḥ sumandadhīḥ 05,147.008a na cātiṣṭhat pituḥ śāstre baladarpavimohitaḥ 05,147.008b*0538_01 kulakṣayaṃ cakārāsau rājyalobhād akāraṇāt 05,147.008c avamene ca pitaraṃ bhrātṝṃś cāpy aparājitaḥ 05,147.009a pṛthivyāṃ caturantāyāṃ yadur evābhavad balī 05,147.009c vaśe kṛtvā sa nṛpatīn avasan nāgasāhvaye 05,147.010a taṃ pitā paramakruddho yayātir nahuṣātmajaḥ 05,147.010c śaśāpa putraṃ gāndhāre rājyāc ca vyaparopayat 05,147.011a ya cainam anvavartanta bhrātaro baladarpitam 05,147.011c śaśāpa tān api kruddho yayātis tanayān atha 05,147.012a yavīyāṃsaṃ tataḥ pūruṃ putraṃ svavaśavartinam 05,147.012c rājye niveśayām āsa vidheyaṃ nṛpasattamaḥ 05,147.013a evaṃ jyeṣṭho 'py athotsikto na rājyam abhijāyate 05,147.013c yavīyāṃso 'bhijāyante rājyaṃ vṛddhopasevayā 05,147.014a tathaiva sarvadharmajñaḥ pitur mama pitāmahaḥ 05,147.014c pratīpaḥ pṛthivīpālas triṣu lokeṣu viśrutaḥ 05,147.015a tasya pārthivasiṃhasya rājyaṃ dharmeṇa śāsataḥ 05,147.015c trayaḥ prajajñire putrā devakalpā yaśasvinaḥ 05,147.016a devāpir abhavaj jyeṣṭho bāhlīkas tadanantaram 05,147.016c tṛtīyaḥ śaṃtanus tāta dhṛtimān me pitāmahaḥ 05,147.017a devāpis tu mahātejās tvagdoṣī rājasattamaḥ 05,147.017c dhārmikaḥ satyavādī ca pituḥ śuśrūṣaṇe rataḥ 05,147.018a paurajānapadānāṃ ca saṃmataḥ sādhusatkṛtaḥ 05,147.018c sarveṣāṃ bālavṛddhānāṃ devāpir hṛdayaṃgamaḥ 05,147.019a prājñaś ca satyasaṃdhaś ca sarvabhūtahite rataḥ 05,147.019c vartamānaḥ pituḥ śāstre brāhmaṇānāṃ tathaiva ca 05,147.020a bāhlīkasya priyo bhrātā śaṃtanoś ca mahātmanaḥ 05,147.020c saubhrātraṃ ca paraṃ teṣāṃ sahitānāṃ mahātmanām 05,147.021a atha kālasya paryāye vṛddho nṛpatisattamaḥ 05,147.021c saṃbhārān abhiṣekārthaṃ kārayām āsa śāstrataḥ 05,147.021e maṅgalāni ca sarvāṇi kārayām āsa cābhibhūḥ 05,147.022a taṃ brāhmaṇāś ca vṛddhāś ca paurajānapadaiḥ saha 05,147.022c sarve nivārayām āsur devāper abhiṣecanam 05,147.023a sa tac chrutvā tu nṛpatir abhiṣekanivāraṇam 05,147.023c aśrukaṇṭho 'bhavad rājā paryaśocata cātmajam 05,147.024a evaṃ vadānyo dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca so 'bhavat 05,147.024c priyaḥ prajānām api saṃs tvagdoṣeṇa pradūṣitaḥ 05,147.025a hīnāṅgaṃ pṛthivīpālaṃ nābhinandanti devatāḥ 05,147.025c iti kṛtvā nṛpaśreṣṭhaṃ pratyaṣedhan dvijarṣabhāḥ 05,147.026a tataḥ pravyathitātmāsau putraśokasamanvitaḥ 05,147.026c mamāra taṃ mṛtaṃ dṛṣṭvā devāpiḥ saṃśrito vanam 05,147.027a bāhlīko mātulakule tyaktvā rājyaṃ vyavasthitaḥ 05,147.027c pitṛbhrātṝn parityajya prāptavān puram ṛddhimat 05,147.028a bāhlīkena tv anujñātaḥ śaṃtanur lokaviśrutaḥ 05,147.028c pitary uparate rājan rājā rājyam akārayat 05,147.029a tathaivāhaṃ matimatā paricintyeha pāṇḍunā 05,147.029c jyeṣṭhaḥ prabhraṃśito rājyād dhīnāṅga iti bhārata 05,147.030a pāṇḍus tu rājyaṃ saṃprāptaḥ kanīyān api san nṛpaḥ 05,147.030c vināśe tasya putrāṇām idaṃ rājyam ariṃdama 05,147.030e mayy abhāgini rājyāya kathaṃ tvaṃ rājyam icchasi 05,147.030f*0539_01 arājaputro hy asvāmī pārakyaṃ hartum icchasi 05,147.031a yudhiṣṭhiro rājaputro mahātmā; nyāyāgataṃ rājyam idaṃ ca tasya 05,147.031c sa kauravasyāsya janasya bhartā; praśāsitā caiva mahānubhāvaḥ 05,147.032a sa satyasaṃdhaḥ satatāpramattaḥ; śāstre sthito bandhujanasya sādhuḥ 05,147.032c priyaḥ prajānāṃ suhṛdānukampī; jitendriyaḥ sādhujanasya bhartā 05,147.033a kṣamā titikṣā dama ārjavaṃ ca; satyavratatvaṃ śrutam apramādaḥ 05,147.033c bhūtānukampā hy anuśāsanaṃ ca; yudhiṣṭhire rājaguṇāḥ samastāḥ 05,147.034a arājaputras tvam anāryavṛtto; lubdhas tathā bandhuṣu pāpabuddhiḥ 05,147.034c kramāgataṃ rājyam idaṃ pareṣāṃ; hartuṃ kathaṃ śakṣyasi durvinītaḥ 05,147.035a prayaccha rājyārdham apetamohaḥ; savāhanaṃ tvaṃ saparicchadaṃ ca 05,147.035c tato 'vaśeṣaṃ tava jīvitasya; sahānujasyaiva bhaven narendra 05,148.001 vāsudeva uvāca 05,148.001a evam ukte tu bhīṣmeṇa droṇena vidureṇa ca 05,148.001c gāndhāryā dhṛtarāṣṭreṇa na ca mando 'nvabudhyata 05,148.002a avadhūyotthitaḥ kruddho roṣāt saṃraktalocanaḥ 05,148.002c anvadravanta taṃ paścād rājānas tyaktajīvitāḥ 05,148.003a ajñāpayac ca rājñas tān pārthivān duṣṭacetasaḥ 05,148.003c prayādhvaṃ vai kurukṣetraṃ puṣyo 'dyeti punaḥ punaḥ 05,148.004a tatas te pṛthivīpālāḥ prayayuḥ sahasainikāḥ 05,148.004c bhīṣmaṃ senāpatiṃ kṛtvā saṃhṛṣṭāḥ kālacoditāḥ 05,148.005a akṣauhiṇyo daśaikā ca pārthivānāṃ samāgatāḥ 05,148.005c tāsāṃ pramukhato bhīṣmas tālaketur vyarocata 05,148.005e yad atra yuktaṃ prāptaṃ ca tad vidhatsva viśāṃ pate 05,148.006a uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ droṇena vidureṇa ca 05,148.006c gāndhāryā dhṛtarāṣṭreṇa samakṣaṃ mama bhārata 05,148.006e etat te kathitaṃ rājan yadvṛttaṃ kurusaṃsadi 05,148.007a sāma ādau prayuktaṃ me rājan saubhrātram icchatā 05,148.007c abhedāt kuruvaṃśasya prajānāṃ ca vivṛddhaye 05,148.008a punar bhedaś ca me yukto yadā sāma na gṛhyate 05,148.008c karmānukīrtanaṃ caiva devamānuṣasaṃhitam 05,148.009a yadā nādriyate vākyaṃ sāmapūrvaṃ suyodhanaḥ 05,148.009c tadā mayā samānīya bheditāḥ sarvapārthivāḥ 05,148.010a adbhutāni ca ghorāṇi dāruṇāni ca bhārata 05,148.010c amānuṣāṇi karmāṇi darśitāni ca me vibho 05,148.011a bhartsayitvā tu rājñas tāṃs tṛṇīkṛtya suyodhanam 05,148.011c rādheyaṃ bhīṣayitvā ca saubalaṃ ca punaḥ punaḥ 05,148.012a nyūnatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ nindāṃ caiva punaḥ punaḥ 05,148.012c bhedayitvā nṛpān sarvān vāgbhir mantreṇa cāsakṛt 05,148.013a punaḥ sāmābhisaṃyuktaṃ saṃpradānam athābruvam 05,148.013c abhedāt kuruvaṃśasya kāryayogāt tathaiva ca 05,148.014a te bālā dhṛtarāṣṭrasya bhīṣmasya vidurasya ca 05,148.014c tiṣṭheyuḥ pāṇḍavāḥ sarve hitvā mānam adhaścarāḥ 05,148.015a prayacchantu ca te rājyam anīśās te bhavantu ca 05,148.015c yathāha rājā gāṅgeyo viduraś ca tathāstu tat 05,148.016a sarvaṃ bhavatu te rājyaṃ pañca grāmān visarjaya 05,148.016c avaśyaṃ bharaṇīyā hi pitus te rājasattama 05,148.017a evam uktas tu duṣṭātmā naiva bhāvaṃ vyamuñcata 05,148.017c daṇḍaṃ caturthaṃ paśyāmi teṣu pāpeṣu nānyathā 05,148.018a niryātāś ca vināśāya kurukṣetraṃ narādhipāḥ 05,148.018c etat te kathitaṃ sarvaṃ yadvṛttaṃ kurusaṃsadi 05,148.019a na te rājyaṃ prayacchanti vinā yuddhena pāṇḍava 05,148.019c vināśahetavaḥ sarve pratyupasthitamṛtyavaḥ 05,149.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,149.001a janārdanavacaḥ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ 05,149.001c bhrātṝn uvāca dharmātmā samakṣaṃ keśavasya ha 05,149.002a śrutaṃ bhavadbhir yadvṛttaṃ sabhāyāṃ kurusaṃsadi 05,149.002c keśavasyāpi yad vākyaṃ tat sarvam avadhāritam 05,149.003a tasmāt senāvibhāgaṃ me kurudhvaṃ narasattamāḥ 05,149.003c akṣauhiṇyas tu saptaitāḥ sametā vijayāya vai 05,149.004a tāsāṃ me patayaḥ sapta vikhyātās tān nibodhata 05,149.004c drupadaś ca virāṭaś ca dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau 05,149.005a sātyakiś cekitānaś ca bhīmasenaś ca vīryavān 05,149.005c ete senāpraṇetāro vīrāḥ sarve tanutyajaḥ 05,149.006a sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve sucaritavratāḥ 05,149.006c hrīmanto nītimantaś ca sarve yuddhaviśāradāḥ 05,149.006e iṣvastrakuśalāś caiva tathā sarvāstrayodhinaḥ 05,149.007a saptānām api yo netā senānāṃ pravibhāgavit 05,149.007c yaḥ saheta raṇe bhīṣmaṃ śarārciḥpāvakopamam 05,149.008a tvaṃ tāvat sahadevātra prabrūhi kurunandana 05,149.008c svamataṃ puruṣavyāghra ko naḥ senāpatiḥ kṣamaḥ 05,149.009 sahadeva uvāca 05,149.009a saṃyukta ekaduḥkhaś ca vīryavāṃś ca mahīpatiḥ 05,149.009c yaṃ samāśritya dharmajñaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe 05,149.010a matsyo virāṭo balavān kṛtāstro yuddhadurmadaḥ 05,149.010c prasahiṣyati saṃgrāme bhīṣmaṃ tāṃś ca mahārathān 05,149.011 vaiśaṃpāyana uvāca 05,149.011a tathokte sahadevena vākye vākyaviśāradaḥ 05,149.011c nakulo 'nantaraṃ tasmād idaṃ vacanam ādade 05,149.012a vayasā śāstrato dhairyāt kulenābhijanena ca 05,149.012c hrīmān kulānvitaḥ śrīmān sarvaśāstraviśāradaḥ 05,149.013a veda cāstraṃ bharadvājād durdharṣaḥ satyasaṃgaraḥ 05,149.013c yo nityaṃ spardhate droṇaṃ bhīṣmaṃ caiva mahābalam 05,149.014a ślāghyaḥ pārthivasaṃghasya pramukhe vāhinīpatiḥ 05,149.014c putrapautraiḥ parivṛtaḥ śataśākha iva drumaḥ 05,149.015a yas tatāpa tapo ghoraṃ sadāraḥ pṛthivīpatiḥ 05,149.015c roṣād droṇavināśāya vīraḥ samitiśobhanaḥ 05,149.016a pitevāsmān samādhatte yaḥ sadā pārthivarṣabhaḥ 05,149.016c śvaśuro drupado 'smākaṃ senām agre prakarṣatu 05,149.017a sa droṇabhīṣmāv āyāntau sahed iti matir mama 05,149.017c sa hi divyāstravid rājā sakhā cāṅgiraso nṛpaḥ 05,149.018a mādrīsutābhyām ukte tu svamate kurunandanaḥ 05,149.018c vāsavir vāsavasamaḥ savyasācy abravīd vacaḥ 05,149.019a yo 'yaṃ tapaḥprabhāvena ṛṣisaṃtoṣaṇena ca 05,149.019c divyaḥ puruṣa utpanno jvālāvarṇo mahābalaḥ 05,149.020a dhanuṣmān kavacī khaḍgī ratham āruhya daṃśitaḥ 05,149.020c divyair hayavarair yuktam agnikuṇḍāt samutthitaḥ 05,149.021a garjann iva mahāmegho rathaghoṣeṇa vīryavān 05,149.021c siṃhasaṃhanano vīraḥ siṃhavikrāntavikramaḥ 05,149.022a siṃhorasko mahābāhuḥ siṃhavakṣā mahābalaḥ 05,149.022c siṃhapragarjano vīraḥ siṃhaskandho mahādyutiḥ 05,149.023a subhrūḥ sudaṃṣṭraḥ suhanuḥ subāhuḥ sumukho 'kṛśaḥ 05,149.023c sujatruḥ suviśālākṣaḥ supādaḥ supratiṣṭhitaḥ 05,149.024a abhedyaḥ sarvaśastrāṇāṃ prabhinna iva vāraṇaḥ 05,149.024c jajñe droṇavināśāya satyavādī jitendriyaḥ 05,149.025a dhṛṣṭadyumnam ahaṃ manye sahed bhīṣmasya sāyakān 05,149.025c vajrāśanisamasparśān dīptāsyān uragān iva 05,149.026a yamadūtasamān vege nipāte pāvakopamān 05,149.026c rāmeṇājau viṣahitān vajraniṣpeṣadāruṇān 05,149.027a puruṣaṃ taṃ na paśyāmi yaḥ saheta mahāvratam 05,149.027c dhṛṣṭadyumnam ṛte rājann iti me dhīyate matiḥ 05,149.028a kṣiprahastaś citrayodhī mataḥ senāpatir mama 05,149.028c abhedyakavacaḥ śrīmān mātaṅga iva yūthapaḥ 05,149.028d*0540_01 arjunenaivam ukte tu bhīmo vākyaṃ samādade 05,149.029 bhīma uvāca 05,149.029a vadhārthaṃ yaḥ samutpannaḥ śikhaṇḍī drupadātmajaḥ 05,149.029c vadanti siddhā rājendra ṛṣayaś ca samāgatāḥ 05,149.030a yasya saṃgrāmamadhyeṣu divyam astraṃ vikurvataḥ 05,149.030c rūpaṃ drakṣyanti puruṣā rāmasyeva mahātmanaḥ 05,149.031a na taṃ yuddheṣu paśyāmi yo vibhindyāc chikhaṇḍinam 05,149.031c śastreṇa samare rājan saṃnaddhaṃ syandane sthitam 05,149.032a dvairathe viṣahen nānyo bhīṣmaṃ rājan mahāvratam 05,149.032c śikhaṇḍinam ṛte vīraṃ sa me senāpatir mataḥ 05,149.033 yudhiṣṭhira uvāca 05,149.033a sarvasya jagatas tāta sārāsāraṃ balābalam 05,149.033c sarvaṃ jānāti dharmātmā gatam eṣyac ca keśavaḥ 05,149.034a yam āha kṛṣṇo dāśārhaḥ so 'stu no vāhinīpatiḥ 05,149.034c kṛtāstro hy akṛtāstro vā vṛddho vā yadi vā yuvā 05,149.035a eṣa no vijaye mūlam eṣa tāta viparyaye 05,149.035c atra prāṇāś ca rājyaṃ ca bhāvābhāvau sukhāsukhe 05,149.036a eṣa dhātā vidhātā ca siddhir atra pratiṣṭhitā 05,149.036c yam āha kṛṣṇo dāśārhaḥ sa naḥ senāpatiḥ kṣamaḥ 05,149.036e bravītu vadatāṃ śreṣṭho niśā samativartate 05,149.037a tataḥ senāpatiṃ kṛtvā kṛṣṇasya vaśavartinam 05,149.037c rātriśeṣe vyatikrānte prayāsyāmo raṇājiram 05,149.037e adhivāsitaśastrāś ca kṛtakautukamaṅgalāḥ 05,149.038 vaiśaṃpāyana uvāca 05,149.038a tasya tad vacanaṃ śrutvā dharmarājasya dhīmataḥ 05,149.038c abravīt puṇḍarīkākṣo dhanaṃjayam avekṣya ha 05,149.039a mamāpy ete mahārāja bhavadbhir ya udāhṛtāḥ 05,149.039c netāras tava senāyāḥ śūrā vikrāntayodhinaḥ 05,149.039e sarva ete samarthā hi tava śatrūn pramarditum 05,149.040a indrasyāpi bhayaṃ hy ete janayeyur mahāhave 05,149.040c kiṃ punar dhārtarāṣṭrāṇāṃ lubdhānāṃ pāpacetasām 05,149.041a mayāpi hi mahābāho tvatpriyārtham ariṃdama 05,149.041c kṛto yatno mahāṃs tatra śamaḥ syād iti bhārata 05,149.041e dharmasya gatam ānṛṇyaṃ na sma vācyā vivakṣatām 05,149.042a kṛtārthaṃ manyate bālaḥ so ''tmānam avicakṣaṇaḥ 05,149.042c dhārtarāṣṭro balasthaṃ ca manyate ''tmānam āturaḥ 05,149.043a yujyatāṃ vāhinī sādhu vadhasādhyā hi te matāḥ 05,149.043c na dhārtarāṣṭrāḥ śakṣyanti sthātuṃ dṛṣṭvā dhanaṃjayam 05,149.044a bhīmasenaṃ ca saṃkruddhaṃ yamau cāpi yamopamau 05,149.044c yuyudhānadvitīyaṃ ca dhṛṣṭadyumnam amarṣaṇam 05,149.045a abhimanyuṃ draupadeyān virāṭadrupadāv api 05,149.045c akṣauhiṇīpatīṃś cānyān narendrān dṛḍhavikramān 05,149.046a sāravad balam asmākaṃ duṣpradharṣaṃ durāsadam 05,149.046c dhārtarāṣṭrabalaṃ saṃkhye vadhiṣyati na saṃśayaḥ 05,149.046d*0541_01 dhṛṣṭadyumnam ahaṃ manye senāpatim ariṃdama 05,149.047a evam ukte tu kṛṣṇena saṃprahṛṣyan narottamāḥ 05,149.047c teṣāṃ prahṛṣṭamanasāṃ nādaḥ samabhavan mahān 05,149.048a yoga ity atha sainyānāṃ tvaratāṃ saṃpradhāvatām 05,149.048c hayavāraṇaśabdaś ca nemighoṣaś ca sarvaśaḥ 05,149.048e śaṅkhadundubhinirghoṣas tumulaḥ sarvato 'bhavat 05,149.048f*0542_01 tad ugraṃ sāgaranibhaṃ kṣubdhaṃ balasamāgamam 05,149.048f*0542_02 rathapattigajodagraṃ mahormibhir ivākulam 05,149.048f*0542_03 dhāvatām āhvayānānāṃ tanutrāṇi ca badhnatām 05,149.049a prayāsyatāṃ pāṇḍavānāṃ sasainyānāṃ samantataḥ 05,149.049c gaṅgeva pūrṇā durdharṣā samadṛśyata vāhinī 05,149.050a agrānīke bhīmaseno mādrīputrau ca daṃśitau 05,149.050c saubhadro draupadeyāś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 05,149.050e prabhadrakāś ca pāñcālā bhīmasenamukhā yayuḥ 05,149.051a tataḥ śabdaḥ samabhavat samudrasyeva parvaṇi 05,149.051c hṛṣṭānāṃ saṃprayātānāṃ ghoṣo divam ivāspṛśat 05,149.052a prahṛṣṭā daṃśitā yodhāḥ parānīkavidāraṇāḥ 05,149.052c teṣāṃ madhye yayau rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,149.053a śakaṭāpaṇaveśāś ca yānayugyaṃ ca sarvaśaḥ 05,149.053c kośayantrāyudhaṃ caiva ye ca vaidyāś cikitsakāḥ 05,149.054a phalgu yac ca balaṃ kiṃ cit tathaiva kṛśadurbalam 05,149.054c tat saṃgṛhya yayau rājā ye cāpi paricārakāḥ 05,149.055a upaplavye tu pāñcālī draupadī satyavādinī 05,149.055c saha strībhir nivavṛte dāsīdāsasamāvṛtā 05,149.056a kṛtvā mūlapratīkārān gulmaiḥ sthāvarajaṅgamaiḥ 05,149.056c skandhāvāreṇa mahatā prayayuḥ pāṇḍunandanāḥ 05,149.057a dadato gāṃ hiraṇyaṃ ca brāhmaṇair abhisaṃvṛtāḥ 05,149.057c stūyamānā yayū rājan rathair maṇivibhūṣitaiḥ 05,149.058a kekayā dhṛṣṭaketuś ca putraḥ kāśyasya cābhibhūḥ 05,149.058c śreṇimān vasudānaś ca śikhaṇḍī cāparājitaḥ 05,149.059a hṛṣṭās tuṣṭāḥ kavacinaḥ saśastrāḥ samalaṃkṛtāḥ 05,149.059c rājānam anvayuḥ sarve parivārya yudhiṣṭhiram 05,149.060a jaghanārdhe virāṭaś ca yajñasenaś ca somakiḥ 05,149.060c sudharmā kuntibhojaś ca dhṛṣṭadyumnasya cātmajāḥ 05,149.061a rathāyutāni catvāri hayāḥ pañcaguṇās tataḥ 05,149.061c pattisainyaṃ daśaguṇaṃ sādinām ayutāni ṣaṭ 05,149.062a anādhṛṣṭiś cekitānaś cedirājo 'tha sātyakiḥ 05,149.062c parivārya yayuḥ sarve vāsudevadhanaṃjayau 05,149.063a āsādya tu kurukṣetraṃ vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ 05,149.063c pāṇḍavāḥ samadṛśyanta nardanto vṛṣabhā iva 05,149.064a te 'vagāhya kurukṣetraṃ śaṅkhān dadhmur ariṃdamāḥ 05,149.064c tathaiva dadhmatuḥ śaṅkhau vāsudevadhanaṃjayau 05,149.065a pāñcajanyasya nirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ 05,149.065c niśamya sarvasainyāni samahṛṣyanta sarvaśaḥ 05,149.066a śaṅkhadundubhisaṃsṛṣṭaḥ siṃhanādas tarasvinām 05,149.066c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca sāgarāṃś cānvanādayat 05,149.067a tato deśe same snigdhe prabhūtayavasendhane 05,149.067c niveśayām āsa tadā senāṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ 05,149.068a parihṛtya śmaśānāni devatāyatanāni ca 05,149.068c āśramāṃś ca maharṣīṇāṃ tīrthāny āyatanāni ca 05,149.069a madhurānūṣare deśe śive puṇye mahīpatiḥ 05,149.069c niveśaṃ kārayām āsa kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,149.070a tataś ca punar utthāya sukhī viśrāntavāhanaḥ 05,149.070c prayayau pṛthivīpālair vṛtaḥ śatasahasraśaḥ 05,149.071a vidrāvya śataśo gulmān dhārtarāṣṭrasya sainikān 05,149.071c paryakrāmat samantāc ca pārthena saha keśavaḥ 05,149.072a śibiraṃ māpayām āsa dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 05,149.072c sātyakiś ca rathodāro yuyudhānaḥ pratāpavān 05,149.073a āsādya saritaṃ puṇyāṃ kurukṣetre hiraṇvatīm 05,149.073c sūpatīrthāṃ śucijalāṃ śarkarāpaṅkavarjitām 05,149.074a khānayām āsa parikhāṃ keśavas tatra bhārata 05,149.074c guptyartham api cādiśya balaṃ tatra nyaveśayat 05,149.075a vidhir yaḥ śibirasyāsīt pāṇḍavānāṃ mahātmanām 05,149.075c tadvidhāni narendrāṇāṃ kārayām āsa keśavaḥ 05,149.076a prabhūtajalakāṣṭhāni durādharṣatarāṇi ca 05,149.076c bhakṣyabhojyopapannāni śataśo 'tha sahasraśaḥ 05,149.077a śibirāṇi mahārhāṇi rājñāṃ tatra pṛthak pṛthak 05,149.077c vimānānīva rājendra niviṣṭāni mahītale 05,149.078a tatrāsañ śilpinaḥ prājñāḥ śataśo dattavetanāḥ 05,149.078c sarvopakaraṇair yuktā vaidyāś ca suviśāradāḥ 05,149.079a jyādhanurvarmaśastrāṇāṃ tathaiva madhusarpiṣoḥ 05,149.079c sasarja rasapāṃsūnāṃ rāśayaḥ parvatopamāḥ 05,149.080a bahūdakaṃ suyavasaṃ tuṣāṅgārasamanvitam 05,149.080c śibire śibire rājā saṃcakāra yudhiṣṭhiraḥ 05,149.081a mahāyantrāṇi nārācās tomararṣṭiparaśvadhāḥ 05,149.081c dhanūṃṣi kavacādīni hṛdy abhūvan nṛṇāṃ tadā 05,149.082a gajāḥ kaṅkaṭasaṃnāhā lohavarmottaracchadāḥ 05,149.082c adṛśyaṃs tatra giryābhāḥ sahasraśatayodhinaḥ 05,149.083a niviṣṭān pāṇḍavāṃs tatra jñātvā mitrāṇi bhārata 05,149.083c abhisasrur yathoddeśaṃ sabalāḥ sahavāhanāḥ 05,149.084a caritabrahmacaryās te somapā bhūridakṣiṇāḥ 05,149.084c jayāya pāṇḍuputrāṇāṃ samājagmur mahīkṣitaḥ 05,150.001 janamejaya uvāca 05,150.001a yudhiṣṭhiraṃ sahānīkam upayāntaṃ yuyutsayā 05,150.001c saṃniviṣṭaṃ kurukṣetre vāsudevena pālitam 05,150.002a virāṭadrupadābhyāṃ ca saputrābhyāṃ samanvitam 05,150.002c kekayair vṛṣṇibhiś caiva pārthivaiḥ śataśo vṛtam 05,150.003a mahendram iva cādityair abhiguptaṃ mahārathaiḥ 05,150.003c śrutvā duryodhano rājā kiṃ kāryaṃ pratyapadyata 05,150.004a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa tapodhana 05,150.004c saṃbhrame tumule tasmin yadāsīt kurujāṅgale 05,150.005a vyathayeyur hi devānāṃ senām api samāgame 05,150.005c pāṇḍavā vāsudevaś ca virāṭadrupadau tathā 05,150.006a dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ 05,150.006c yuyudhānaś ca vikrānto devair api durāsadaḥ 05,150.007a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa tapodhana 05,150.007c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca yad yad āsīd viceṣṭitam 05,150.008 vaiśaṃpāyana uvāca 05,150.008a pratiyāte tu dāśārhe rājā duryodhanas tadā 05,150.008c karṇaṃ duḥśāsanaṃ caiva śakuniṃ cābravīd idam 05,150.009a akṛtenaiva kāryeṇa gataḥ pārthān adhokṣajaḥ 05,150.009c sa enān manyunāviṣṭo dhruvaṃ vakṣyaty asaṃśayam 05,150.010a iṣṭo hi vāsudevasya pāṇḍavair mama vigrahaḥ 05,150.010c bhīmasenārjunau caiva dāśārhasya mate sthitau 05,150.011a ajātaśatrur apy adya bhīmārjunavaśānugaḥ 05,150.011c nikṛtaś ca mayā pūrvaṃ saha sarvaiḥ sahodaraiḥ 05,150.012a virāṭadrupadau caiva kṛtavairau mayā saha 05,150.012c tau ca senāpraṇetārau vāsudevavaśānugau 05,150.013a bhavitā vigrahaḥ so 'yaṃ tumulo lomaharṣaṇaḥ 05,150.013c tasmāt sāṃgrāmikaṃ sarvaṃ kārayadhvam atandritāḥ 05,150.014a śibirāṇi kurukṣetre kriyantāṃ vasudhādhipāḥ 05,150.014c suparyāptāvakāśāni durādeyāni śatrubhiḥ 05,150.015a āsannajalakāṣṭhāni śataśo 'tha sahasraśaḥ 05,150.015c acchedyāhāramārgāṇi ratnoccayacitāni ca 05,150.015e vividhāyudhapūrṇāni patākādhvajavanti ca 05,150.016a samāś ca teṣāṃ panthānaḥ kriyantāṃ nagarād bahiḥ 05,150.016c prayāṇaṃ ghuṣyatām adya śvobhūta iti māciram 05,150.017a te tatheti pratijñāya śvobhūte cakrire tathā 05,150.017c hṛṣṭarūpā mahātmāno vināśāya mahīkṣitām 05,150.018a tatas te pārthivāḥ sarve tac chrutvā rājaśāsanam 05,150.018c āsanebhyo mahārhebhya udatiṣṭhann amarṣitāḥ 05,150.019a bāhūn parighasaṃkāśān saṃspṛśantaḥ śanaiḥ śanaiḥ 05,150.019c kāñcanāṅgadadīptāṃś ca candanāgarubhūṣitān 05,150.020a uṣṇīṣāṇi niyacchantaḥ puṇḍarīkanibhaiḥ karaiḥ 05,150.020c antarīyottarīyāṇi bhūṣaṇāni ca sarvaśaḥ 05,150.021a te rathān rathinaḥ śreṣṭhā hayāṃś ca hayakovidāḥ 05,150.021c sajjayanti sma nāgāṃś ca nāgaśikṣāsu niṣṭhitāḥ 05,150.022a atha varmāṇi citrāṇi kāñcanāni bahūni ca 05,150.022c vividhāni ca śastrāṇi cakruḥ sajjāni sarvaśaḥ 05,150.023a padātayaś ca puruṣāḥ śastrāṇi vividhāni ca 05,150.023c upajahruḥ śarīreṣu hemacitrāṇy anekaśaḥ 05,150.024a tad utsava ivodagraṃ saṃprahṛṣṭanarāvṛtam 05,150.024c nagaraṃ dhārtarāṣṭrasya bhāratāsīt samākulam 05,150.025a janaughasalilāvarto rathanāgāśvamīnavān 05,150.025c śaṅkhadundubhinirghoṣaḥ kośasaṃcayaratnavān 05,150.026a citrābharaṇavarmormiḥ śastranirmalaphenavān 05,150.026c prāsādamālādrivṛto rathyāpaṇamahāhradaḥ 05,150.027a yodhacandrodayodbhūtaḥ kururājamahārṇavaḥ 05,150.027c adṛśyata tadā rājaṃś candrodaya ivārṇavaḥ 05,151.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,151.001a vāsudevasya tad vākyam anusmṛtya yudhiṣṭhiraḥ 05,151.001c punaḥ papraccha vārṣṇeyaṃ kathaṃ mando 'bravīd idam 05,151.002a asminn abhyāgate kāle kiṃ ca naḥ kṣamam acyuta 05,151.002c kathaṃ ca vartamānā vai svadharmān na cyavemahi 05,151.003a duryodhanasya karṇasya śakuneḥ saubalasya ca 05,151.003c vāsudeva matajño 'si mama sabhrātṛkasya ca 05,151.004a vidurasyāpi te vākyaṃ śrutaṃ bhīṣmasya cobhayoḥ 05,151.004c kuntyāś ca vipulaprajña prajñā kārtsnyena te śrutā 05,151.005a sarvam etad atikramya vicārya ca punaḥ punaḥ 05,151.005c yan naḥ kṣamaṃ mahābāho tad bravīhy avicārayan 05,151.006a śrutvaitad dharmarājasya dharmārthasahitaṃ vacaḥ 05,151.006c meghadundubhinirghoṣaḥ kṛṣṇo vacanam abravīt 05,151.007a uktavān asmi yad vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam 05,151.007c na tu tan nikṛtiprajñe kauravye pratitiṣṭhati 05,151.008a na ca bhīṣmasya durmedhāḥ śṛṇoti vidurasya vā 05,151.008c mama vā bhāṣitaṃ kiṃ cit sarvam evātivartate 05,151.009a na sa kāmayate dharmaṃ na sa kāmayate yaśaḥ 05,151.009c jitaṃ sa manyate sarvaṃ durātmā karṇam āśritaḥ 05,151.010a bandham ājñāpayām āsa mama cāpi suyodhanaḥ 05,151.010c na ca taṃ labdhavān kāmaṃ durātmā śāsanātigaḥ 05,151.011a na ca bhīṣmo na ca droṇo yuktaṃ tatrāhatur vacaḥ 05,151.011c sarve tam anuvartante ṛte viduram acyuta 05,151.012a śakuniḥ saubalaś caiva karṇaduḥśāsanāv api 05,151.012c tvayy ayuktāny abhāṣanta mūḍhā mūḍham amarṣaṇam 05,151.013a kiṃ ca tena mayoktena yāny abhāṣanta kauravāḥ 05,151.013c saṃkṣepeṇa durātmāsau na yuktaṃ tvayi vartate 05,151.014a na pārthiveṣu sarveṣu ya ime tava sainikāḥ 05,151.014c yat pāpaṃ yan na kalyāṇaṃ sarvaṃ tasmin pratiṣṭhitam 05,151.015a na cāpi vayam atyarthaṃ parityāgena karhi cit 05,151.015c kauravaiḥ śamam icchāmas tatra yuddham anantaram 05,151.016a tac chrutvā pārthivāḥ sarve vāsudevasya bhāṣitam 05,151.016c abruvanto mukhaṃ rājñaḥ samudaikṣanta bhārata 05,151.017a yudhiṣṭhiras tv abhiprāyam upalabhya mahīkṣitām 05,151.017c yogam ājñāpayām āsa bhīmārjunayamaiḥ saha 05,151.018a tataḥ kilakilābhūtam anīkaṃ pāṇḍavasya ha 05,151.018c ājñāpite tadā yoge samahṛṣyanta sainikāḥ 05,151.019a avadhyānāṃ vadhaṃ paśyan dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ 05,151.019c niṣṭanan bhīmasenaṃ ca vijayaṃ cedam abravīt 05,151.020a yadarthaṃ vanavāsaś ca prāptaṃ duḥkhaṃ ca yan mayā 05,151.020c so 'yam asmān upaity eva paro 'narthaḥ prayatnataḥ 05,151.021a yasmin yatnaḥ kṛto 'smābhiḥ sa no hīnaḥ prayatnataḥ 05,151.021c akṛte tu prayatne 'smān upāvṛttaḥ kalir mahān 05,151.022a kathaṃ hy avadhyaiḥ saṃgrāmaḥ kāryaḥ saha bhaviṣyati 05,151.022c kathaṃ hatvā gurūn vṛddhān vijayo no bhaviṣyati 05,151.023a tac chrutvā dharmarājasya savyasācī paraṃtapaḥ 05,151.023c yad uktaṃ vāsudevena śrāvayām āsa tad vacaḥ 05,151.024a uktavān devakīputraḥ kuntyāś ca vidurasya ca 05,151.024c vacanaṃ tat tvayā rājan nikhilenāvadhāritam 05,151.025a na ca tau vakṣyato 'dharmam iti me naiṣṭhikī matiḥ 05,151.025c na cāpi yuktaṃ kaunteya nivartitum ayudhyataḥ 05,151.026a tac chrutvā vāsudevo 'pi savyasācivacas tadā 05,151.026c smayamāno 'bravīt pārtham evam etad iti bruvan 05,151.027a tatas te dhṛtasaṃkalpā yuddhāya sahasainikāḥ 05,151.027c pāṇḍaveyā mahārāja tāṃ rātriṃ sukham āvasan 05,152.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,152.001a vyuṣitāyāṃ rajanyāṃ tu rājā duryodhanas tataḥ 05,152.001c vyabhajat tāny anīkāni daśa caikaṃ ca bhārata 05,152.002a narahastirathāśvānāṃ sāraṃ madhyaṃ ca phalgu ca 05,152.002c sarveṣv eteṣv anīkeṣu saṃdideśa mahīpatiḥ 05,152.003a sānukarṣāḥ satūṇīrāḥ savarūthāḥ satomarāḥ 05,152.003c sopāsaṅgāḥ saśaktīkāḥ saniṣaṅgāḥ sapothikāḥ 05,152.004a sadhvajāḥ sapatākāś ca saśarāsanatomarāḥ 05,152.004c rajjubhiś ca vicitrābhiḥ sapāśāḥ saparistarāḥ 05,152.005a sakacagrahavikṣepāḥ satailaguḍavālukāḥ 05,152.005c sāśīviṣaghaṭāḥ sarve sasarjarasapāṃsavaḥ 05,152.006a saghaṇṭāphalakāḥ sarve vāsīvṛkṣādanānvitāḥ 05,152.006a*0543_01 **** **** sāyoguḍajalopalāḥ 05,152.006a*0543_02 saśālabhindipālāś ca samadhūc chiṣṭamudgarāḥ 05,152.006a*0543_03 sakāṇḍadaṇḍakāḥ sarve sasīraviṣatomarāḥ 05,152.006a*0543_04 saśūrpapiṭakāḥ sarve sadātrāṅkuśatomarāḥ 05,152.006a*0543_05 sakīlakrakacāḥ sarve 05,152.006c vyāghracarmaparīvārā vṛtāś ca dvīpicarmabhiḥ 05,152.007a savastayaḥ saśṛṅgāś ca saprāsavividhāyudhāḥ 05,152.007c sakuṭhārāḥ sakuddālāḥ satailakṣaumasarpiṣaḥ 05,152.007d*0544_01 rukmajālapraticchannā nānāmaṇivibhūṣitāḥ 05,152.007d*0545_01 vyāghracarmaparīdhānāḥ suveṣāḥ samalaṃkṛtāḥ 05,152.008a citrānīkāḥ suvapuṣo jvalitā iva pāvakāḥ 05,152.008c tathā kavacinaḥ śūrāḥ śastreṣu kṛtaniśramāḥ 05,152.009a kulīnā hayayonijñāḥ sārathye viniveśitāḥ 05,152.009c baddhāriṣṭā baddhakakṣyā baddhadhvajapatākinaḥ 05,152.009d*0546_01 baddhābharaṇanirvyūhā baddhacarmāsipaṭṭiśāḥ 05,152.010a caturyujo rathāḥ sarve sarve śastrasamāyutāḥ 05,152.010c saṃhṛṣṭavāhanāḥ sarve sarve śataśarāsanāḥ 05,152.011a dhuryayor hayayor ekas tathānyau pārṣṇisārathī 05,152.011c tau cāpi rathināṃ śreṣṭhau rathī ca hayavit tathā 05,152.012a nagarāṇīva guptāni durādeyāni śatrubhiḥ 05,152.012c āsan rathasahasrāṇi hemamālīni sarvaśaḥ 05,152.013a yathā rathās tathā nāgā baddhakakṣyāḥ svalaṃkṛtāḥ 05,152.013c babhūvuḥ sapta puruṣā ratnavanta ivādrayaḥ 05,152.014a dvāv aṅkuśadharau teṣu dvāv uttamadhanurdharau 05,152.014c dvau varāsidharau rājann ekaḥ śaktipatākadhṛk 05,152.015a gajair mattaiḥ samākīrṇaṃ savarmāyudhakośakaiḥ 05,152.015c tad babhūva balaṃ rājan kauravyasya sahasraśaḥ 05,152.016a vicitrakavacāmuktaiḥ sapatākaiḥ svalaṃkṛtaiḥ 05,152.016c sādibhiś copasaṃpannā āsann ayutaśo hayāḥ 05,152.017a susaṃgrāhāḥ susaṃtoṣā hemabhāṇḍaparicchadāḥ 05,152.017c anekaśatasāhasrās te ca sādivaśe sthitāḥ 05,152.018a nānārūpavikārāś ca nānākavacaśastriṇaḥ 05,152.018c padātino narās tatra babhūvur hemamālinaḥ 05,152.019a rathasyāsan daśa gajā gajasya daśa vājinaḥ 05,152.019c narā daśa hayasyāsan pādarakṣāḥ samantataḥ 05,152.020a rathasya nāgāḥ pañcāśan nāgasyāsañ śataṃ hayāḥ 05,152.020c hayasya puruṣāḥ sapta bhinnasaṃdhānakāriṇaḥ 05,152.021a senā pañcaśataṃ nāgā rathās tāvanta eva ca 05,152.021b*0547_01 pañcāśac ca śataṃ cāśvā narāḥ pañcaguṇās tataḥ 05,152.021c daśasenā ca pṛtanā pṛtanā daśavāhinī 05,152.022a vāhinī pṛtanā senā dhvajinī sādinī camūḥ 05,152.022c akṣauhiṇīti paryāyair niruktātha varūthinī 05,152.022e evaṃ vyūḍhāny anīkāni kauraveyeṇa dhīmatā 05,152.023a akṣauhiṇyo daśaikā ca saṃkhyātāḥ sapta caiva ha 05,152.023c akṣauhiṇyas tu saptaiva pāṇḍavānām abhūd balam 05,152.023e akṣauhiṇyo daśaikā ca kauravāṇām abhūd balam 05,152.024a narāṇāṃ pañcapañcāśad eṣā pattir vidhīyate 05,152.024c senāmukhaṃ ca tisras tā gulma ity abhisaṃjñitaḥ 05,152.025a daśa gulmā gaṇas tv āsīd gaṇās tv ayutaśo 'bhavan 05,152.025c duryodhanasya senāsu yotsyamānāḥ prahāriṇaḥ 05,152.026a tatra duryodhano rājā śūrān buddhimato narān 05,152.026c prasamīkṣya mahābāhuś cakre senāpatīṃs tadā 05,152.027a pṛthag akṣauhiṇīnāṃ ca praṇetṝn narasattamān 05,152.027c vidhipūrvaṃ samānīya pārthivān abhyaṣecayat 05,152.028a kṛpaṃ droṇaṃ ca śalyaṃ ca saindhavaṃ ca mahāratham 05,152.028c sudakṣiṇaṃ ca kāmbojaṃ kṛtavarmāṇam eva ca 05,152.029a droṇaputraṃ ca karṇaṃ ca bhūriśravasam eva ca 05,152.029c śakuniṃ saubalaṃ caiva bāhlīkaṃ ca mahāratham 05,152.030a divase divase teṣāṃ prativelaṃ ca bhārata 05,152.030c cakre sa vividhāḥ saṃjñāḥ pratyakṣaṃ ca punaḥ punaḥ 05,152.031a tathā viniyatāḥ sarve ye ca teṣāṃ padānugāḥ 05,152.031b*0548_01 hṛṣṭāḥ puṣṭāḥ susaṃnaddhā vikrame dṛḍhaniścayāḥ 05,152.031c babhūvuḥ sainikā rājan rājñaḥ priyacikīrṣavaḥ 05,153.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,153.001a tataḥ śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ prāñjalir dhṛtarāṣṭrajaḥ 05,153.001c saha sarvair mahīpālair idaṃ vacanam abravīt 05,153.002a ṛte senāpraṇetāraṃ pṛtanā sumahaty api 05,153.002c dīryate yuddham āsādya pipīlikapuṭaṃ yathā 05,153.003a na hi jātu dvayor buddhiḥ samā bhavati karhi cit 05,153.003c śauryaṃ ca nāma netṝṇāṃ spardhate ca parasparam 05,153.004a śrūyate ca mahāprājña haihayān amitaujasaḥ 05,153.004c abhyayur brāhmaṇāḥ sarve samucchritakuśadhvajāḥ 05,153.005a tān anvayus tadā vaiśyāḥ śūdrāś caiva pitāmaha 05,153.005c ekatas tu trayo varṇā ekataḥ kṣatriyarṣabhāḥ 05,153.006a te sma yuddheṣv abhajyanta trayo varṇāḥ punaḥ punaḥ 05,153.006b*0549_01 tathāpi niyatāḥ sarve kṣatriyās tu jaghanyajāḥ 05,153.006c kṣatriyās tu jayanty eva bahulaṃ caikato balam 05,153.007a tatas te kṣatriyān eva papracchur dvijasattamāḥ 05,153.007c tebhyaḥ śaśaṃsur dharmajñā yāthātathyaṃ pitāmaha 05,153.008a vayam ekasya śṛṇumo mahābuddhimato raṇe 05,153.008c bhavantas tu pṛthak sarve svabuddhivaśavartinaḥ 05,153.009a tatas te brāhmaṇāś cakrur ekaṃ senāpatiṃ dvijam 05,153.009c nayeṣu kuśalaṃ śūram ajayan kṣatriyāṃs tataḥ 05,153.010a evaṃ ye kuśalaṃ śūraṃ hite sthitam akalmaṣam 05,153.010c senāpatiṃ prakurvanti te jayanti raṇe ripūn 05,153.011a bhavān uśanasā tulyo hitaiṣī ca sadā mama 05,153.011c asaṃhāryaḥ sthito dharme sa naḥ senāpatir bhava 05,153.012a raśmīvatām ivādityo vīrudhām iva candramāḥ 05,153.012c kubera iva yakṣāṇāṃ marutām iva vāsavaḥ 05,153.013a parvatānāṃ yathā meruḥ suparṇaḥ patatām iva 05,153.013c kumāra iva bhūtānāṃ vasūnām iva havyavāṭ 05,153.014a bhavatā hi vayaṃ guptāḥ śakreṇeva divaukasaḥ 05,153.014c anādhṛṣyā bhaviṣyāmas tridaśānām api dhruvam 05,153.015a prayātu no bhavān agre devānām iva pāvakiḥ 05,153.015c vayaṃ tvām anuyāsyāmaḥ saurabheyā ivarṣabham 05,153.015d*0550_01 ity uktvā pādayos tasya nipapāta narādhipaḥ 05,153.015d*0550_02 rakṣāsmān rājaśārdūla tvām ahaṃ śaraṇaṃ gataḥ 05,153.016 bhīṣma uvāca 05,153.016a evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata 05,153.016c yathaiva hi bhavanto me tathaiva mama pāṇḍavāḥ 05,153.017a api caiva maya śreyo vācyaṃ teṣāṃ narādhipa 05,153.017c yoddhavyaṃ tu tavārthāya yathā sa samayaḥ kṛtaḥ 05,153.018a na tu paśyāmi yoddhāram ātmanaḥ sadṛśaṃ bhuvi 05,153.018c ṛte tasmān naravyāghrāt kuntīputrād dhanaṃjayāt 05,153.019a sa hi veda mahābāhur divyāny astrāṇi sarvaśaḥ 05,153.019c na tu māṃ vivṛto yuddhe jātu yudhyeta pāṇḍavaḥ 05,153.020a ahaṃ sa ca kṣaṇenaiva nirmanuṣyam idaṃ jagat 05,153.020c kuryāṃ śastrabalenaiva sasurāsurarākṣasam 05,153.021a na tv evotsādanīyā me pāṇḍoḥ putrā narādhipa 05,153.021c tasmād yodhān haniṣyāmi prayogeṇāyutaṃ sadā 05,153.022a evam eṣāṃ kariṣyāmi nidhanaṃ kurunandana 05,153.022c na cet te māṃ haniṣyanti pūrvam eva samāgame 05,153.023a senāpatis tv ahaṃ rājan samayenāpareṇa te 05,153.023c bhaviṣyāmi yathākāmaṃ tan me śrotum ihārhasi 05,153.024a karṇo vā yudhyatāṃ pūrvam ahaṃ vā pṛthivīpate 05,153.024c spardhate hi sadātyarthaṃ sūtaputro mayā raṇe 05,153.025 karṇa uvāca 05,153.025a nāhaṃ jīvati gāṅgeye yotsye rājan kathaṃ cana 05,153.025c hate bhīṣme tu yotsyāmi saha gāṇḍīvadhanvanā 05,153.026 vaiśaṃpāyana uvāca 05,153.026a tataḥ senāpatiṃ cakre vidhivad bhūridakṣiṇam 05,153.026c dhṛtarāṣṭrātmajo bhīṣmaṃ so 'bhiṣikto vyarocata 05,153.027a tato bherīś ca śaṅkhāṃś ca śataśaś caiva puṣkarān 05,153.027c vādayām āsur avyagrāḥ puruṣā rājaśāsanāt 05,153.028a siṃhanādāś ca vividhā vāhanānāṃ ca nisvanāḥ 05,153.028c prādurāsann anabhre ca varṣaṃ rudhirakardamam 05,153.029a nirghātāḥ pṛthivīkampā gajabṛṃhitanisvanāḥ 05,153.029c āsaṃś ca sarvayodhānāṃ pātayanto manāṃsy uta 05,153.030a vācaś cāpy aśarīriṇyo divaś colkāḥ prapedire 05,153.030c śivāś ca bhayavedinyo nedur dīptasvarā bhṛśam 05,153.031a senāpatye yadā rājā gāṅgeyam abhiṣiktavān 05,153.031c tadaitāny ugrarūpāṇi abhavañ śataśo nṛpa 05,153.032a tataḥ senāpatiṃ kṛtvā bhīṣmaṃ parabalārdanam 05,153.032c vācayitvā dvijaśreṣṭhān niṣkair gobhiś ca bhūriśaḥ 05,153.033a vardhamāno jayāśīrbhir niryayau sainikair vṛtaḥ 05,153.033c āpageyaṃ puraskṛtya bhrātṛbhiḥ sahitas tadā 05,153.033e skandhāvāreṇa mahatā kurukṣetraṃ jagāma ha 05,153.034a parikramya kurukṣetraṃ karṇena saha kauravaḥ 05,153.034c śibiraṃ māpayām āsa same deśe narādhipaḥ 05,153.035a madhurānūṣare deśe prabhūtayavasendhane 05,153.035c yathaiva hāstinapuraṃ tadvac chibiram ābabhau 05,154.001 janamejaya uvāca 05,154.001a āpageyaṃ mahātmānaṃ bhīṣmaṃ śastrabhṛtāṃ varam 05,154.001c pitāmahaṃ bhāratānāṃ dhvajaṃ sarvamahīkṣitām 05,154.002a bṛhaspatisamaṃ buddhyā kṣamayā pṛthivīsamam 05,154.002c samudram iva gāmbhīrye himavantam iva sthiram 05,154.003a prajāpatim ivaudārye tejasā bhāskaropamam 05,154.003c mahendram iva śatrūṇāṃ dhvaṃsanaṃ śaravṛṣṭibhiḥ 05,154.004a raṇayajñe pratibhaye svābhīle lomaharṣaṇe 05,154.004c dīkṣitaṃ cirarātrāya śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ 05,154.005a kim abravīn mahābāhuḥ sarvadharmaviśāradaḥ 05,154.005c bhīmasenārjunau vāpi kṛṣṇo vā pratyapadyata 05,154.006 vaiśaṃpāyana uvāca 05,154.006a āpaddharmārthakuśalo mahābuddhir yudhiṣṭhiraḥ 05,154.006c sarvān bhrātṝn samānīya vāsudevaṃ ca sātvatam 05,154.006e uvāca vadatāṃ śreṣṭhaḥ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ 05,154.007a paryākrāmata sainyāni yattās tiṣṭhata daṃśitāḥ 05,154.007c pitāmahena vo yuddhaṃ pūrvam eva bhaviṣyati 05,154.007e tasmāt saptasu senāsu praṇetṝn mama paśyata 05,154.008 vāsudeva uvāca 05,154.008a yathārhati bhavān vaktum asmin kāla upasthite 05,154.008c tathedam arthavad vākyam uktaṃ te bharatarṣabha 05,154.009a rocate me mahābāho kriyatāṃ yad anantaram 05,154.009c nāyakās tava senāyām abhiṣicyantu sapta vai 05,154.010 vaiśaṃpāyana uvāca 05,154.010a tato drupadam ānāyya virāṭaṃ śinipuṃgavam 05,154.010c dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāñcālyaṃ dhṛṣṭaketuṃ ca pārthivam 05,154.010e śikhaṇḍinaṃ ca pāñcālyaṃ sahadevaṃ ca māgadham 05,154.011a etān sapta maheṣvāsān vīrān yuddhābhinandinaḥ 05,154.011c senāpraṇetṝn vidhivad abhyaṣiñcad yudhiṣṭhiraḥ 05,154.012a sarvasenāpatiṃ cātra dhṛṣṭadyumnam upādiśat 05,154.012c droṇāntahetor utpanno ya iddhāñ jātavedasaḥ 05,154.013a sarveṣām eva teṣāṃ tu samastānāṃ mahātmanām 05,154.013c senāpatipatiṃ cakre guḍākeśaṃ dhanaṃjayam 05,154.014a arjunasyāpi netā ca saṃyantā caiva vājinām 05,154.014c saṃkarṣaṇānujaḥ śrīmān mahābuddhir janārdanaḥ 05,154.015a tad dṛṣṭvopasthitaṃ yuddhaṃ samāsannaṃ mahātyayam 05,154.015c prāviśad bhavanaṃ rājñaḥ pāṇḍavasya halāyudhaḥ 05,154.016a sahākrūraprabhṛtibhir gadasāmbolmukādibhiḥ 05,154.016c raukmiṇeyāhukasutaiś cārudeṣṇapurogamaiḥ 05,154.017a vṛṣṇimukhyair abhigatair vyāghrair iva balotkaṭaiḥ 05,154.017c abhigupto mahābāhur marudbhir iva vāsavaḥ 05,154.018a nīlakauśeyavasanaḥ kailāsaśikharopamaḥ 05,154.018c siṃhakhelagatiḥ śrīmān madaraktāntalocanaḥ 05,154.019a taṃ dṛṣṭvā dharmarājaś ca keśavaś ca mahādyutiḥ 05,154.019c udatiṣṭhat tadā pārtho bhīmakarmā vṛkodaraḥ 05,154.020a gāṇḍīvadhanvā ye cānye rājānas tatra ke cana 05,154.020c pūjayāṃ cakrur abhyetya te sma sarve halāyudham 05,154.021a tatas taṃ pāṇḍavo rājā kare pasparśa pāṇinā 05,154.021c vāsudevapurogās tu sarva evābhyavādayan 05,154.022a virāṭadrupadau vṛddhāv abhivādya halāyudhaḥ 05,154.022c yudhiṣṭhireṇa sahita upāviśad ariṃdamaḥ 05,154.023a tatas teṣūpaviṣṭeṣu pārthiveṣu samantataḥ 05,154.023c vāsudevam abhiprekṣya rauhiṇeyo 'bhyabhāṣata 05,154.024a bhavitāyaṃ mahāraudro dāruṇaḥ puruṣakṣayaḥ 05,154.024c diṣṭam etad dhruvaṃ manye na śakyam ativartitum 05,154.025a asmād yuddhāt samuttīrṇān api vaḥ sasuhṛjjanān 05,154.025c arogān akṣatair dehaiḥ paśyeyam iti me matiḥ 05,154.026a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kālapakvam asaṃśayam 05,154.026c vimardaḥ sumahān bhāvī māṃsaśoṇitakardamaḥ 05,154.027a ukto mayā vāsudevaḥ punaḥ punar upahvare 05,154.027c saṃbandhiṣu samāṃ vṛttiṃ vartasva madhusūdana 05,154.028a pāṇḍavā hi yathāsmākaṃ tathā duryodhano nṛpaḥ 05,154.028c tasyāpi kriyatāṃ yuktyā saparyeti punaḥ punaḥ 05,154.029a tac ca me nākarod vākyaṃ tvadarthe madhusūdanaḥ 05,154.029c niviṣṭaḥ sarvabhāvena dhanaṃjayam avekṣya ca 05,154.030a dhruvo jayaḥ pāṇḍavānām iti me niścitā matiḥ 05,154.030c tathā hy abhiniveśo 'yaṃ vāsudevasya bhārata 05,154.031a na cāham utsahe kṛṣṇam ṛte lokam udīkṣitum 05,154.031c tato 'ham anuvartāmi keśavasya cikīrṣitam 05,154.032a ubhau śiṣyau hi me vīrau gadāyuddhaviśāradau 05,154.032c tulyasneho 'smy ato bhīme tathā duryodhane nṛpe 05,154.033a tasmād yāsyāmi tīrthāni sarasvatyā niṣevitum 05,154.033c na hi śakṣyāmi kauravyān naśyamānān upekṣitum 05,154.034a evam uktvā mahābāhur anujñātaś ca pāṇḍavaiḥ 05,154.034c tīrthayātrāṃ yayau rāmo nivartya madhusūdanam 05,155.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,155.001a etasminn eva kāle tu bhīṣmakasya mahātmanaḥ 05,155.001c hiraṇyalomno nṛpateḥ sākṣād indrasakhasya vai 05,155.002a āhṛtīnām adhipater bhojasyātiyaśasvinaḥ 05,155.002c dākṣiṇātyapateḥ putro dikṣu rukmīti viśrutaḥ 05,155.003a yaḥ kiṃpuruṣasiṃhasya gandhamādanavāsinaḥ 05,155.003c śiṣyaḥ kṛtsnaṃ dhanurvedaṃ catuṣpādam avāptavān 05,155.004a yo māhendraṃ dhanur lebhe tulyaṃ gāṇḍīvatejasā 05,155.004c śārṅgeṇa ca mahābāhuḥ saṃmitaṃ divyam akṣayam 05,155.005a trīṇy evaitāni divyāni dhanūṃṣi divicāriṇām 05,155.005c vāruṇaṃ gāṇḍivaṃ tatra māhendraṃ vijayaṃ dhanuḥ 05,155.006a śārṅgaṃ tu vaiṣṇavaṃ prāhur divyaṃ tejomayaṃ dhanuḥ 05,155.006c dhārayām āsa yat kṛṣṇaḥ parasenābhayāvaham 05,155.007a gāṇḍīvaṃ pāvakāl lebhe khāṇḍave pākaśāsaniḥ 05,155.007c drumād rukmī mahātejā vijayaṃ pratyapadyata 05,155.008a saṃchidya mauravān pāśān nihatya muram ojasā 05,155.008c nirjitya narakaṃ bhaumam āhṛtya maṇikuṇḍale 05,155.009a ṣoḍaśa strīsahasrāṇi ratnāni vividhāni ca 05,155.009c pratipede hṛṣīkeśaḥ śārṅgaṃ ca dhanur uttamam 05,155.010a rukmī tu vijayaṃ labdhvā dhanur meghasamasvanam 05,155.010c vibhīṣayann iva jagat pāṇḍavān abhyavartata 05,155.011a nāmṛṣyata purā yo 'sau svabāhubaladarpitaḥ 05,155.011c rukmiṇyā haraṇaṃ vīro vāsudevena dhīmatā 05,155.012a kṛtvā pratijñāṃ nāhatvā nivartiṣyāmi keśavam 05,155.012c tato 'nvadhāvad vārṣṇeyaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam 05,155.013a senayā caturaṅgiṇyā mahatyā dūrapātayā 05,155.013c vicitrāyudhavarmiṇyā gaṅgayeva pravṛddhayā 05,155.014a sa samāsādya vārṣṇeyaṃ yogānām īśvaraṃ prabhum 05,155.014b*0551_01 kṛtapratijño rājāsau vāsudevena nirjitaḥ 05,155.014c vyaṃsito vrīḍito rājann ājagāma sa kuṇḍinam 05,155.015a yatraiva kṛṣṇena raṇe nirjitaḥ paravīrahā 05,155.015c tatra bhojakaṭaṃ nāma cakre nagaram uttamam 05,155.016a sainyena mahatā tena prabhūtagajavājinā 05,155.016c puraṃ tad bhuvi vikhyātaṃ nāmnā bhojakaṭaṃ nṛpa 05,155.017a sa bhojarājaḥ sainyena mahatā parivāritaḥ 05,155.017c akṣauhiṇyā mahāvīryaḥ pāṇḍavān samupāgamat 05,155.018a tataḥ sa kavacī khaḍgī śarī dhanvī talī rathī 05,155.018c dhvajenādityavarṇena praviveśa mahācamūm 05,155.019a viditaḥ pāṇḍaveyānāṃ vāsudevapriyepsayā 05,155.019c yudhiṣṭhiras tu taṃ rājā pratyudgamyābhyapūjayat 05,155.020a sa pūjitaḥ pāṇḍusutair yathānyāyaṃ susatkṛtaḥ 05,155.020c pratipūjya ca tān sarvān viśrāntaḥ sahasainikaḥ 05,155.020e uvāca madhye vīrāṇāṃ kuntīputraṃ dhanaṃjayam 05,155.021a sahāyo 'smi sthito yuddhe yadi bhīto 'si pāṇḍava 05,155.021c kariṣyāmi raṇe sāhyam asahyaṃ tava śatrubhiḥ 05,155.022a na hi me vikrame tulyaḥ pumān astīha kaś cana 05,155.022b*0552_01 haniṣyāmi raṇe bhāgaṃ yan me dāsyasi pāṇḍava 05,155.022b*0552_02 api droṇakṛpau vīrau bhīṣmakarṇāv atho punaḥ 05,155.022b*0552_03 atha vā sarva evaite tiṣṭhantu vasudhādhipāḥ 05,155.022c nihatya samare śatrūṃs tava dāsyāmi phalguna 05,155.023a ity ukto dharmarājasya keśavasya ca saṃnidhau 05,155.023c śṛṇvatāṃ pārthivendrāṇām anyeṣāṃ caiva sarvaśaḥ 05,155.024a vāsudevam abhiprekṣya dharmarājaṃ ca pāṇḍavam 05,155.024c uvāca dhīmān kaunteyaḥ prahasya sakhipūrvakam 05,155.025a yudhyamānasya me vīra gandharvaiḥ sumahābalaiḥ 05,155.025c sahāyo ghoṣayātrāyāṃ kas tadāsīt sakhā mama 05,155.026a tathā pratibhaye tasmin devadānavasaṃkule 05,155.026c khāṇḍave yudhyamānasya kaḥ sahāyas tadābhavat 05,155.027a nivātakavacair yuddhe kālakeyaiś ca dānavaiḥ 05,155.027c tatra me yudhyamānasya kaḥ sahāyas tadābhavat 05,155.028a tathā virāṭanagare kurubhiḥ saha saṃgare 05,155.028c yudhyato bahubhis tāta kaḥ sahāyo 'bhavan mama 05,155.029a upajīvya raṇe rudraṃ śakraṃ vaiśravaṇaṃ yamam 05,155.029c varuṇaṃ pāvakaṃ caiva kṛpaṃ droṇaṃ ca mādhavam 05,155.030a dhārayan gāṇḍivaṃ divyaṃ dhanus tejomayaṃ dṛḍham 05,155.030c akṣayyaśarasaṃyukto divyāstraparibṛṃhitaḥ 05,155.031a kauravāṇāṃ kule jātaḥ pāṇḍoḥ putro viśeṣataḥ 05,155.031c droṇaṃ vyapadiśañ śiṣyo vāsudevasahāyavān 05,155.031d*0553_01 bhīto 'smīti kathaṃ brūyāṃ dadhāno gāṇḍivaṃ dhanuḥ 05,155.032a katham asmadvidho brūyād bhīto 'smīty ayaśaskaram 05,155.032c vacanaṃ naraśārdūla vajrāyudham api svayam 05,155.033a nāsmi bhīto mahābāho sahāyārthaś ca nāsti me 05,155.033c yathākāmaṃ yathāyogaṃ gaccha vānyatra tiṣṭha vā 05,155.033d*0554_01 tac chrutvā vacanaṃ tasya vijayasya ca dhīmataḥ 05,155.034a vinivartya tato rukmī senāṃ sāgarasaṃnibhām 05,155.034c duryodhanam upāgacchat tathaiva bharatarṣabha 05,155.035a tathaiva cābhigamyainam uvāca sa narādhipaḥ 05,155.035c pratyākhyātaś ca tenāpi sa tadā śūramāninā 05,155.036a dvāv eva tu mahārāja tasmād yuddhād vyapeyatuḥ 05,155.036c rauhiṇeyaś ca vārṣṇeyo rukmī ca vasudhādhipaḥ 05,155.037a gate rāme tīrthayātrāṃ bhīṣmakasya sute tathā 05,155.037c upāviśan pāṇḍaveyā mantrāya punar eva hi 05,155.038a samitir dharmarājasya sā pārthivasamākulā 05,155.038c śuśubhe tārakācitrā dyauś candreṇeva bhārata 05,156.001 janamejaya uvāca 05,156.001a tathā vyūḍheṣv anīkeṣu kurukṣetre dvijarṣabha 05,156.001c kim akurvanta kuravaḥ kālenābhipracoditāḥ 05,156.002 vaiśaṃpāyana uvāca 05,156.002a tathā vyūḍheṣv anīkeṣu yat teṣu bharatarṣabha 05,156.002c dhṛtarāṣṭro mahārāja saṃjayaṃ vākyam abravīt 05,156.003a ehi saṃjaya me sarvam ācakṣvānavaśeṣataḥ 05,156.003c senāniveśe yadvṛttaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ 05,156.004a diṣṭam eva paraṃ manye pauruṣaṃ cāpy anarthakam 05,156.004c yad ahaṃ jānamāno 'pi yuddhadoṣān kṣayodayān 05,156.005a tathāpi nikṛtiprajñaṃ putraṃ durdyūtadevinam 05,156.005c na śaknomi niyantuṃ vā kartuṃ vā hitam ātmanaḥ 05,156.006a bhavaty eva hi me sūta buddhir doṣānudarśinī 05,156.006c duryodhanaṃ samāsādya punaḥ sā parivartate 05,156.007a evaṃ gate vai yad bhāvi tad bhaviṣyati saṃjaya 05,156.007c kṣatradharmaḥ kila raṇe tanutyāgo 'bhipūjitaḥ 05,156.008 saṃjaya uvāca 05,156.008a tvadyukto 'yam anupraśno mahārāja yathārhasi 05,156.008c na tu duryodhane doṣam imam āsaktum arhasi 05,156.008e śṛṇuṣvānavaśeṣeṇa vadato mama pārthiva 05,156.009a ya ātmano duścaritād aśubhaṃ prāpnuyān naraḥ 05,156.009c enasā na sa daivaṃ vā kālaṃ vā gantum arhati 05,156.010a mahārāja manuṣyeṣu nindyaṃ yaḥ sarvam ācaret 05,156.010c sa vadhyaḥ sarvalokasya ninditāni samācaran 05,156.011a nikārā manujaśreṣṭha pāṇḍavais tvatpratīkṣayā 05,156.011c anubhūtāḥ sahāmātyair nikṛtair adhidevane 05,156.012a hayānāṃ ca gajānāṃ ca rājñāṃ cāmitatejasām 05,156.012c vaiśasaṃ samare vṛttaṃ yat tan me śṛṇu sarvaśaḥ 05,156.013a sthiro bhūtvā mahārāja sarvalokakṣayodayam 05,156.013c yathābhūtaṃ mahāyuddhe śrutvā mā vimanā bhava 05,156.014a na hy eva kartā puruṣaḥ karmaṇoḥ śubhapāpayoḥ 05,156.014c asvatantro hi puruṣaḥ kāryate dāruyantravat 05,156.015a ke cid īśvaranirdiṣṭāḥ ke cid eva yadṛcchayā 05,156.015c pūrvakarmabhir apy anye traidham etad vikṛṣyate 05,156.015d*0555_01 tasmād anartham āpannaḥ sthiro bhūtvā niśāmaya 05,157.001 saṃjaya uvāca 05,157.001a hiraṇvatyāṃ niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu 05,157.001b*0556_01 nyaviśanta mahārāja kauraveyā yathāvidhi 05,157.001b*0556_02 tatra duryodhano rājā niveśya balam ojasā 05,157.001b*0556_03 saṃmānayitvā nṛpatīn nyasya gulmāṃs tathaiva ca 05,157.001b*0556_04 ārakṣasya vidhiṃ kṛtvā yodhānāṃ tatra bhārata 05,157.001b*0556_05 karṇaṃ duḥśāsanaṃ caiva śakuniṃ cāpi saubalam 05,157.001b*0556_06 ānāyya nṛpatis tatra mantrayām āsa bhārata 05,157.001c duryodhano mahārāja karṇena saha bhārata 05,157.001d*0557_01 saṃbhāṣitvā ca karṇena bhrātrā duḥśāsanena ca 05,157.002a saubalena ca rājendra tathā duḥśāsanena ca 05,157.002c āhūyopahvare rājann ulūkam idam abravīt 05,157.003a ulūka gaccha kaitavya pāṇḍavān sahasomakān 05,157.003c gatvā mama vaco brūhi vāsudevasya śṛṇvataḥ 05,157.004a idaṃ tat samanuprāptaṃ varṣapūgābhicintitam 05,157.004c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca yuddhaṃ lokabhayaṃkaram 05,157.005a yad etat katthanāvākyaṃ saṃjayo mahad abravīt 05,157.005b*0558_01 vāsudevasahāyasya garjataḥ sānujasya te 05,157.005c madhye kurūṇāṃ kaunteya tasya kālo 'yam āgataḥ 05,157.005e yathā vaḥ saṃpratijñātaṃ tat sarvaṃ kriyatām iti 05,157.005f@009_0001 jyeṣṭhaṃ tathaiva kaunteyaṃ brūyās tvaṃ vacanān mama 05,157.005f@009_0002 bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ somakaiś ca sakekayaiḥ 05,157.005f@009_0003 kathaṃ vā dhārmiko bhūtvā tvam adharme manaḥ kṛthāḥ 05,157.005f@009_0004 ya icchasi jagat sarvaṃ naśyamānaṃ nṛśaṃsavat 05,157.005f@009_0005 abhayaṃ sarvabhūtebhyo dātā tvam iti me matiḥ 05,157.005f@009_0006 śrūyate hi purā gītaḥ śloko 'yaṃ bharatarṣabha 05,157.005f@009_0007 prahlādenātha bhadraṃ te hṛte rājye tu daivataiḥ 05,157.005f@009_0008 yasya dharmadhvajo nityaṃ surādhvaja ivocchritaḥ 05,157.005f@009_0009 pracchannāni ca pāpāni baiḍālaṃ nāma tad vratam 05,157.005f@009_0010 atra te vartayiṣyāmi ākhyānam idam uttamam 05,157.005f@009_0011 kathitaṃ nāradeneha pitur mama narādhipa 05,157.005f@009_0012 mārjāraḥ kila duṣṭātmā niśceṣṭaḥ sarvakarmasu 05,157.005f@009_0013 ūrdhvabāhuḥ sthito rājan gaṅgātīre kadā cana 05,157.005f@009_0014 sa vai kṛtvā manaḥśuddhiṃ pratyayārthaṃ śarīriṇām 05,157.005f@009_0015 karomi dharmam ity āha sarvān eva śarīriṇaḥ 05,157.005f@009_0016 tasya kālena mahatā viśrambhaṃ jagmur aṇḍajāḥ 05,157.005f@009_0017 sametya ca praśaṃsanti mārjāraṃ taṃ viśāṃ pate 05,157.005f@009_0018 pūjyamānas tu taiḥ sarvaiḥ pakṣibhiḥ pakṣibhojanaḥ 05,157.005f@009_0019 ātmakāryaṃ kṛtaṃ mene caryāyāś ca kṛtaṃ phalam 05,157.005f@009_0020 atha dīrghasya kālasya taṃ deśaṃ mūṣikā yayuḥ 05,157.005f@009_0021 dadṛśus taṃ ca te tatra dhārmikaṃ vratacāriṇam 05,157.005f@009_0022 kāryeṇa mahatā yuktaṃ dambhayuktena bhārata 05,157.005f@009_0023 teṣāṃ matir iyaṃ rājann āsīt tatra viniścaye 05,157.005f@009_0024 bahumitrā vayaṃ sarve teṣāṃ no mātulo hy ayam 05,157.005f@009_0025 rakṣāṃ karotu satataṃ vṛddhabālasya sarvaśaḥ 05,157.005f@009_0026 upagamya tu te sarve biḍālam idam abruvan 05,157.005f@009_0027 bhavatprasādād icchāmaś cartuṃ caiva yathāsukham 05,157.005f@009_0028 bhavān no gatir avyagrā bhavān naḥ paramaḥ suhṛt 05,157.005f@009_0029 te vayaṃ sahitāḥ sarve bhavantaṃ śaraṇaṃ gatāḥ 05,157.005f@009_0030 bhavān dharmaparo nityaṃ bhavān dharme vyavasthitaḥ 05,157.005f@009_0031 sa no rakṣa mahāprajña tridaśān iva vajrabhṛt 05,157.005f@009_0032 evam uktas tu taiḥ sarvair mūṣikaiḥ sa viśāṃ pate 05,157.005f@009_0033 pratyuvāca tataḥ sarvān mūṣikān mūṣikāntakṛt 05,157.005f@009_0034 dvayor yogaṃ na paśyāmi tapaso rakṣaṇasya ca 05,157.005f@009_0035 avaśyaṃ tu mayā kāryaṃ vacanaṃ bhavatāṃ hitam 05,157.005f@009_0036 yuṣmābhir api kartavyaṃ vacanaṃ mama nityaśaḥ 05,157.005f@009_0037 tapasāsmi pariśrānto dṛḍhaṃ niyamam āsthitaḥ 05,157.005f@009_0038 na cāpi gamane śaktiṃ kāṃ cit paśyāmi cintayan 05,157.005f@009_0039 so 'smi neyaḥ sadā tātā nadīkūlam itaḥ sukham 05,157.005f@009_0040 tatheti taṃ pratijñāya mūṣikā bharatarṣabha 05,157.005f@009_0041 vṛddhabālam atho sarve mārjārāya nyavedayan 05,157.005f@009_0042 tataḥ sa pāpo duṣṭātmā mūṣikān atha bhakṣayan 05,157.005f@009_0043 pīvaraś ca suvarṇaś ca dṛḍhabandhaś ca jāyate 05,157.005f@009_0044 mūṣikāṇāṃ gaṇaś cātra bhṛśaṃ saṃkṣīyate 'tha saḥ 05,157.005f@009_0045 mārjāro vardhate cāpi tejobalasamanvitaḥ 05,157.005f@009_0046 tatas te mūṣikāḥ sarve sametyānyonyam abruvan 05,157.005f@009_0047 mātulo vardhate nityaṃ vayaṃ kṣīyāmahe bhṛśam 05,157.005f@009_0048 tataḥ prājñatamaḥ kaś ciḍ ḍiṇḍiko nāma mūṣikaḥ 05,157.005f@009_0049 abravīd vacanaṃ rājan mūṣikāṇāṃ mahāgaṇam 05,157.005f@009_0050 gacchatāṃ vo nadītīraṃ sahitānāṃ viśeṣataḥ 05,157.005f@009_0051 pṛṣṭhato 'haṃ gamiṣyāmi sahaiva mātulena tu 05,157.005f@009_0052 sādhu sādhv iti te sarve pūjayāṃ cakrire tadā 05,157.005f@009_0053 cakruś caiva yathānyāyaṃ ḍiṇḍikasya vaco 'rthavat 05,157.005f@009_0054 avijñānāt tataḥ so 'tha ḍiṇḍikaṃ hy upabhuktavān 05,157.005f@009_0055 tatas te sahitāḥ sarve mantrayām āsur añjasā 05,157.005f@009_0056 tatra vṛddhatamaḥ kaś cit koliko nāma mūṣikaḥ 05,157.005f@009_0057 abravīd vacanaṃ rājañ jñātimadhye yathātatham 05,157.005f@009_0058 na mātulo dharmakāmaś chadmamātraṃ kṛtā śikhā 05,157.005f@009_0059 na mūlaphalabhakṣasya viṣṭhā bhavati lomaśā 05,157.005f@009_0060 asya gātrāṇi vardhante gaṇaś ca parihīyate 05,157.005f@009_0061 adya saptāṣṭadivasān ḍiṇḍiko 'pi na dṛśyate 05,157.005f@009_0062 etac chrutvā vacaḥ sarve mūṣikā vipradudruvuḥ 05,157.005f@009_0063 biḍālo 'pi sa duṣṭātmā jagāmaiva yathāgatam 05,157.005f@009_0064 tathā tvam api duṣṭātman baiḍālaṃ vratam āsthitaḥ 05,157.005f@009_0065 carasi jñātiṣu sadā biḍālo mūṣikeṣv iva 05,157.005f@009_0066 anyathā kila te vākyam anyathā karma dṛśyate 05,157.005f@009_0067 dambhanārthāya lokasya vedāś copaśamaś ca te 05,157.005f@009_0068 tyaktvā chadma tv idaṃ rājan kṣatradharmaṃ samāśritaḥ 05,157.005f@009_0069 kuru kāryāṇi sarvāṇi dharmiṣṭho 'si nararṣabha 05,157.005f@009_0070 bāhuvīryeṇa pṛthivīṃ labdhvā bharatasattama 05,157.005f@009_0071 dehi dānaṃ dvijātibhyaḥ pitṛbhyaś ca yathocitam 05,157.005f@009_0072 kliṣṭāyā varṣapūgāṃś ca mātur mātṛhite sthitaḥ 05,157.005f@009_0073 pramārjāśru raṇe jitvā saṃmānaṃ param āvaha 05,157.005f@009_0074 pañca grāmā vṛtā yatnān nāsmābhir apavarjitāḥ 05,157.005f@009_0075 yudhyāmahe kathaṃ saṃkhye kopayema ca pāṇḍavān 05,157.005f@009_0076 tvatkṛte duṣṭabhāvasya saṃtyāgo vidurasya ca 05,157.005f@009_0077 jātuṣe ca gṛhe dāhaṃ smara taṃ puruṣo bhava 05,157.005f@009_0078 yac ca kṛṣṇam avocas tvam āyāntaṃ kurusaṃsadi 05,157.005f@009_0079 ayam asmi sthito rājañ śamāya samarāya ca 05,157.005f@009_0080 tasyāyam āgataḥ kālaḥ samarasya narādhipa 05,157.005f@009_0081 etad arthaṃ mayā sarvaṃ kṛtam etad yudhiṣṭhira 05,157.005f@009_0082 kiṃ nu yuddhāt paraṃ lābhaṃ kṣatriyo bahu manyate 05,157.005f@009_0083 kiṃ ca tvaṃ kṣatriyakule jātaḥ saṃprathito bhuvi 05,157.005f@009_0084 droṇād astrāṇi saṃprāpya kṛpāc ca bharatarṣabha 05,157.005f@009_0085 tulyayonau samabale vāsudevaṃ samāśritaḥ 05,157.005f@009_0086 brūyās tvaṃ vāsudevaṃ ca pāṇḍavānāṃ samīpataḥ 05,157.005f@009_0087 ātmārthaṃ pāṇḍavārthaṃ ca yatto māṃ pratiyodhaya 05,157.005f@009_0088 sabhāmadhye ca yad rūpaṃ māyayā kṛtavān asi 05,157.005f@009_0089 tat tathaiva punaḥ kṛtvā sārjuno mām abhidrava 05,157.005f@009_0090 indrajālaṃ ca māyāṃ vai kuhakā vāpi bhīṣaṇā 05,157.005f@009_0091 āttaśastrasya saṃgrāme vahanti pratigarjanāḥ 05,157.005f@009_0092 vayam apy utsahema dyāṃ khaṃ ca gacchema māyayā 05,157.005f@009_0093 rasātalaṃ viśā 'mopi aindraṃ vā puram eva tu 05,157.005f@009_0094 darśayema ca rūpāṇi svaśarīre bahūny api 05,157.005f@009_0095 na tu paryāyataḥ siddhir buddhim āpnoti mānuṣīm 05,157.005f@009_0096 manasaiva hi bhūtāni dhātaiva kurute vaśe 05,157.005f@009_0097 yad bravīṣi ca vārṣṇeya dhārtarāṣṭrān ahaṃ raṇe 05,157.005f@009_0098 ghātayitvā pradāsyāmi pārthebhyo rājyam uttamam 05,157.005f@009_0099 ācacakṣe ca me sarvaṃ saṃjayas tava bhāṣitam 05,157.005f@009_0100 maddvitīyena pārthena vairaṃ vaḥ savyasācinā 05,157.005f@009_0101 sa satyasaṃgaro bhūtvā pāṇḍavārthe parākramī 05,157.005f@009_0102 yudhyasvādya raṇe yattaḥ paśyāmaḥ puruṣo bhava 05,157.005f@009_0103 yas tu śatrum abhijñāya śuddhaṃ pauruṣam āsthitaḥ 05,157.005f@009_0104 karoti dviṣatāṃ śokaṃ sa jīvati sujīvitam 05,157.005f@009_0105 akasmāc caiva te kṛṣṇa khyātaṃ loke mahad yaśaḥ 05,157.005f@009_0106 adyedānīṃ vijānīmaḥ santi ṣaṇḍhāḥ saśṛṅgakāḥ 05,157.005f@009_0107 madvidho nāpi nṛpatis tvayi yuktaḥ kathaṃ cana 05,157.005f@009_0108 sannāhaṃ saṃyuge kartuṃ kaṃsabhṛtye viśeṣataḥ 05,157.006a amarṣaṃ rājyaharaṇaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava 05,157.006c draupadyāś ca parikleśaṃ saṃsmaran puruṣo bhava 05,157.007a yadarthaṃ kṣatriyā sūte garbhaṃ tad idam āgatam 05,157.007c balaṃ vīryaṃ ca śauryaṃ ca paraṃ cāpy astralāghavam 05,157.007e pauruṣaṃ darśayan yuddhe kopasya kuru niṣkṛtim 05,157.008a parikliṣṭasya dīnasya dīrghakāloṣitasya ca 05,157.008c na sphuṭed dhṛdayaṃ kasya aiśvaryād bhraṃśitasya ca 05,157.009a kule jātasya śūrasya paravitteṣu gṛdhyataḥ 05,157.009c ācchinnaṃ rājyam ākramya kopaṃ kasya na dīpayet 05,157.010a yat tad uktaṃ mahad vākyaṃ karmaṇā tad vibhāvyatām 05,157.010c akarmaṇā katthitena santaḥ kupuruṣaṃ viduḥ 05,157.011a amitrāṇāṃ vaśe sthānaṃ rājyasya ca punarbhavaḥ 05,157.011c dvāv arthau yudhyamānasya tasmāt kuruta pauruṣam 05,157.012a asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām 05,157.012c atha vā nihato 'smābhir vīralokaṃ gamiṣyasi 05,157.013a rāṣṭrāt pravrājanaṃ kleśaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava 05,157.013c kṛṣṇāyāś ca parikleśaṃ saṃsmaran puruṣo bhava 05,157.014a apriyāṇāṃ ca vacane pravrajatsu punaḥ punaḥ 05,157.014c amarṣaṃ darśayādya tvam amarṣo hy eva pauruṣam 05,157.015a krodho balaṃ tathā vīryaṃ jñānayogo 'stralāghavam 05,157.015c iha te pārtha dṛśyantāṃ saṃgrāme puruṣo bhava 05,157.016a taṃ ca tūbarakaṃ mūḍhaṃ bahvāśinam avidyakam 05,157.016c ulūka madvaco brūyā asakṛd bhīmasenakam 05,157.016d*0559_01 virāṭanagare pārtha yas tvaṃ sūdo hy abhūḥ purā 05,157.016d*0559_02 ballavo nāma vikhyātas tan mamaiva hi pauruṣam 05,157.017a aśaktenaiva yac chaptaṃ sabhāmadhye vṛkodara 05,157.017c duḥśāsanasya rudhiraṃ pīyatāṃ yadi śakyate 05,157.017d@010_0001 yad bravīṣi ca kaunteya dhārtarāṣṭrān ahaṃ raṇe 05,157.017d@010_0002 nihaniṣyāmi tarasā tasya kālo 'yam āgataḥ 05,157.017d@010_0003 tvaṃ hi bhojye puraskāryo bhakṣye peye ca bhārata 05,157.017d@010_0004 kva yuddhaṃ kva ca bhoktavyaṃ yudhyasva puruṣo bhava 05,157.017d@010_0005 śayiṣyase hato bhūmau gadām āliṅgya bhārata 05,157.017d@010_0006 tad vṛthā ca sabhāmadhye valgitaṃ te vṛkodara 05,157.017d@010_0007 ulūka nakulaṃ brūhi vacanān mama bhārata 05,157.017d@010_0008 yudhyasvādya sthiro bhūtva paśyāmas tava pauruṣam 05,157.017d@010_0009 yudhiṣṭhirānurāgaṃ ca dveṣaṃ ca mayi bhārata 05,157.017d@010_0010 kṛṣṇāyāś ca parikleśaṃ smaredānīṃ yathātatham 05,157.017d@010_0011 brūyās tvaṃ sahadevaṃ ca rājamadhye vaco mama 05,157.017d@010_0012 yudhyedānīṃ raṇe yattaḥ kleśān smara ca pāṇḍava 05,157.017d@010_0013 virāṭadrupadau cobhau brūyās tvaṃ vacanān mama 05,157.017d@010_0014 na dṛṣṭapūrvā bhartāro bhṛtyair api mahāguṇaiḥ 05,157.017d@010_0015 tathārthapatibhir bhṛtyā yataḥ sṛṣṭāḥ prajās tataḥ 05,157.017d@010_0016 aślāghyo 'yaṃ narapatir yuvayor iti cāgatam 05,157.017d@010_0017 te yūyaṃ saṃhatā bhūtvā tadvadhārthaṃ mamāpi ca 05,157.017d@010_0018 ātmārthaṃ pāṇḍavārthaṃ ca prayudhyadhvaṃ mayā saha 05,157.017d@010_0019 dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāñcālyaṃ brūyās tvaṃ vacanān mama 05,157.017d@010_0020 eṣa te samayaḥ prāpto labdhavyaś ca tvayāpi saḥ 05,157.017d@010_0021 droṇam āsādya samare jñāsyase hitam uttamam 05,157.017d@010_0022 yudhyasva sasuhṛt pāpaṃ kuru karma suduṣkaram 05,157.017d@010_0023 śikhaṇḍinam atho brūhi ulūka vacanān mama 05,157.017d@010_0024 strīti matvā mahābāhur na haniṣyati kauravaḥ 05,157.017d@010_0025 gāṅgeyo dhanvināṃ śreṣṭho yudhyedānīṃ sunirbhayam 05,157.017d@010_0026 kuru karma raṇe yattaḥ paśyāmaḥ pauruṣaṃ tava 05,157.017d@010_0027 evam uktvā tato rājā prahasyolūkam abravīt 05,157.017d@010_0028 dhanaṃjayaṃ punar brūhi vāsudevasya śṛṇvataḥ 05,157.018a lohābhihāro nirvṛttaḥ kurukṣetram akardamam 05,157.018c puṣṭās te 'śvā bhṛtā yodhāḥ śvo yudhyasva sakeśavaḥ 05,157.018d@011_0001 asamāgamya bhīṣmeṇa saṃyuge kiṃ vikatthase 05,157.018d@011_0002 ārurukṣur yathā mandaḥ parvataṃ gandhamādanam 05,157.018d@011_0003 evaṃ katthasi kaunteya akatthan puruṣo bhava 05,157.018d@011_0004 sūtaputraṃ sudurdharṣaṃ śalyaṃ ca balināṃ varam 05,157.018d@011_0005 droṇaṃ ca balināṃ śreṣṭhaṃ śacīpatisamaṃ yudhi 05,157.018d@011_0006 ajitvā saṃyuge pārtha rājyaṃ katham ihecchasi 05,157.018d@011_0007 brāhme dhanuṣi cācāryaṃ vedayor antagaṃ dvayoḥ 05,157.018d@011_0008 yudhi dhuryam avikṣobhyam anīkacaram acyutam 05,157.018d@011_0009 droṇaṃ mahādyutiṃ pārtha jetum icchasi tan mṛṣā 05,157.018d@011_0010 na hi śuśruma vātena merum unmathitaṃ girim 05,157.018d@011_0011 anilo vā vahen meruṃ dyaur vāpi nipaten mahīm 05,157.018d@011_0012 yugaṃ vā parivarteta yady evaṃ syād yathāttha mām 05,157.018d@011_0013 ko hy asti jīvitākāṅkṣī prāpyemam arimardanam 05,157.018d@011_0014 pārtho vā itaro vāpi ko 'nyaḥ svasti gṛhān vrajet 05,157.018d@011_0015 katham ābhyām abhidhyātaḥ saṃspṛṣṭo dāruṇena vā 05,157.018d@011_0016 raṇe jīvan pramucyeta padā bhūmim upaspṛśan 05,157.018d@011_0017 kiṃ darduraḥ kūpaśayo yathemāṃ 05,157.018d@011_0018 na budhyase rājacamūṃ sametām 05,157.018d@011_0019 durādharṣāṃ devacamūprakāśāṃ 05,157.018d@011_0020 guptāṃ narendrais tridaśair iva dyām 05,157.018d@011_0021 prācyaiḥ pratīcyair atha dākṣiṇātyair 05,157.018d@011_0022 udīcyakāmbojaśakaiḥ khaśaiś ca 05,157.018d@011_0023 śālvaiḥ samatsyaiḥ kurumadhyadeśyair 05,157.018d@011_0024 mlecchaiḥ pulindair draviḍāndhrakāñcyaiḥ 05,157.018d@011_0025 nānājanaughaṃ yudhi saṃpravṛddhaṃ 05,157.018d@011_0026 gāṅgaṃ yathā vegam apāraṇīyam 05,157.018d@011_0027 māṃ ca sthitaṃ nāgabalasya madhye 05,157.018d@011_0028 yuyutsase manda kim alpabuddhe 05,157.018d@011_0029 akṣayyāv iṣudhī caiva agnidattaṃ ca te ratham 05,157.018d@011_0030 jānīmo hi raṇe pārtha ketuṃ divyaṃ ca bhārata 05,157.018d@011_0031 akatthamāno yudhyasva katthase 'rjuna kiṃ bahu 05,157.018d@011_0032 paryāyāt siddhir etasya naitat sidhyati katthanāt 05,157.018d@011_0033 yadīdaṃ katthanāl loke sidhyet karma dhanaṃjaya 05,157.018d@011_0034 sarve bhaveyuḥ siddhārthāḥ katthane ko hi durgataḥ 05,157.018d@011_0035 jānāmi te vāsudevaṃ sahāyaṃ 05,157.018d@011_0036 jānāmi te gāṇḍivaṃ tālamātram 05,157.018d@011_0037 jānāmy ahaṃ tvādṛśo nāsti yoddhā 05,157.018d@011_0038 jānānas te rājyam etad dharāmi 05,157.018d@011_0039 na tu paryāyadharmeṇa siddhiṃ prāpnoti mānavaḥ 05,157.018d@011_0040 manasaivānukūlāni dhātaiva kurute vaśe 05,157.018d@011_0041 trayodaśa samā bhuktaṃ rājyaṃ vilapatas tava 05,157.018d@011_0042 bhūyaś caiva praśāsiṣye tvāṃ nihatya sabāndhavam 05,157.018d@011_0043 kva tadā gāṇḍivaṃ te 'bhūd yat tvaṃ dāsapaṇair jitaḥ 05,157.018d@011_0044 kva tadā bhīmasenasya balam āsīc ca phalguna 05,157.018d@011_0045 sagadād bhīmasenād vā phālgunād vā sagāṇḍivāt 05,157.018d@011_0046 na vai mokṣas tadā yo 'bhūd vinā kṛṣṇām aninditām 05,157.018d@011_0047 sā vo dāsye samāpannān mocayām āsa pārṣatī 05,157.018d@011_0048 amānuṣyaṃ samāpannān dāsakarmaṇy avasthitān 05,157.018d@011_0049 avocaṃ yat ṣaṇḍhatilān ahaṃ vas tathyam eva tat 05,157.018d@011_0050 dhṛtā hi veṇī pārthena virāṭanagare tadā 05,157.018d@011_0051 sūdakarmaṇi viśrāntaṃ virāṭasya mahānase 05,157.018d@011_0052 bhīmasenena kaunteya yat tu tan mama pauruṣam 05,157.018d@011_0053 evam eva sadā daṇḍaṃ kṣatriyāḥ kṣatriye dadhuḥ 05,157.018d@011_0054 veṇīṃ kṛtvā ṣaṇḍhaveṣaḥ kanyāṃ nartitavān asi 05,157.018d@011_0055 na bhayād vāsudevasya na cāpi tava phālguna 05,157.018d@011_0056 rājyaṃ pratipradāsyāmi yudhyasva sahakeśavaḥ 05,157.018d@011_0057 na māyā hīndrajālaṃ vā kuhakā vāpi bhīṣaṇāḥ 05,157.018d@011_0058 vyāttaśastrasya saṃgrāme vahanti pratigarjanāḥ 05,157.018d@011_0059 vāsudevasahasraṃ vā phālgunānāṃ śatāni vā 05,157.018d@011_0060 āsādya mām amogheṣuṃ draviṣyanti diśo daśa 05,157.018d@011_0061 saṃyugaṃ gaccha bhīṣmeṇa bhindhi vā śirasā girim 05,157.018d@011_0062 tarasva vā mahāgādhaṃ bāhubhyāṃ puruṣodadhim 05,157.018d@011_0063 śāradvatamahāmīnaṃ saumadattitimiṃgilam 05,157.018d@011_0064 bhīṣmavegam aparyantaṃ droṇagrāhadurāsadam 05,157.018d@011_0065 karṇaśalyajhaṣāvartaṃ kāmbojavaḍavāmukham 05,157.018d@011_0066 duḥśāsanaughaṃ śalaśalyamatsyaṃ 05,157.018d@011_0067 suṣeṇacitrāyudhanāganakram 05,157.018d@011_0068 jayadrathādriṃ purumitragādhaṃ 05,157.018d@011_0069 durmarṣaṇodaṃ śakuniprapātam 05,157.018d@011_0070 śastraugham akṣayyam abhipravṛddhaṃ 05,157.018d@011_0071 yadāvagāhya śramanaṣṭacetāḥ 05,157.018d@011_0072 bhaviṣyasi tvaṃ hatasarvabāndhavas 05,157.018d@011_0073 tadā manas te paritāpam eṣyati 05,157.018d@011_0074 tadā manas te tridivādivāśucer 05,157.018d@011_0075 nivartitā pārtha mahīpraśāsanāt 05,157.018d@011_0076 praśāmya rājyaṃ hi sudurlabhaṃ tvayā 05,157.018d@011_0077 bubhūṣitaḥ svarga ivātapasvinā 05,158.001 saṃjaya uvāca 05,158.001a senāniveśaṃ saṃprāpya kaitavyaḥ pāṇḍavasya ha 05,158.001c samāgataḥ pāṇḍaveyair yudhiṣṭhiram abhāṣata 05,158.002a abhijño dūtavākyānāṃ yathoktaṃ bruvato mama 05,158.002c duryodhanasamādeśaṃ śrutvā na kroddhum arhasi 05,158.003 yudhiṣṭhira uvāca 05,158.003a ulūka na bhayaṃ te 'sti brūhi tvaṃ vigatajvaraḥ 05,158.003c yan mataṃ dhārtarāṣṭrasya lubdhasyādīrghadarśinaḥ 05,158.004 saṃjaya uvāca 05,158.004a tato dyutimatāṃ madhye pāṇḍavānāṃ mahātmanām 05,158.004c sṛñjayānāṃ ca sarveṣāṃ kṛṣṇasya ca yaśasvinaḥ 05,158.005a drupadasya saputrasya virāṭasya ca saṃnidhau 05,158.005c bhūmipānāṃ ca sarveṣāṃ madhye vākyaṃ jagāda ha 05,158.006a idaṃ tvām abravīd rājā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ 05,158.006c śṛṇvatāṃ kuruvīrāṇāṃ tan nibodha narādhipa 05,158.007a parājito 'si dyūtena kṛṣṇā cānāyitā sabhām 05,158.007c śakyo 'marṣo manuṣyeṇa kartuṃ puruṣamāninā 05,158.008a dvādaśaiva tu varṣāṇi vane dhiṣṇyād vivāsitāḥ 05,158.008c saṃvatsaraṃ virāṭasya dāsyam āsthāya coṣitāḥ 05,158.009a amarṣaṃ rājyaharaṇaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava 05,158.009c draupadyāś ca parikleśaṃ saṃsmaran puruṣo bhava 05,158.010a aśaktena ca yac chaptaṃ bhīmasenena pāṇḍava 05,158.010c duḥśāsanasya rudhiraṃ pīyatāṃ yadi śakyate 05,158.011a lohābhihāro nirvṛttaḥ kurukṣetram akardamam 05,158.011c samaḥ panthā bhṛtā yodhāḥ śvo yudhyasva sakeśavaḥ 05,158.012a asamāgamya bhīṣmeṇa saṃyuge kiṃ vikatthase 05,158.012c ārurukṣur yathā mandaḥ parvataṃ gandhamādanam 05,158.012d*0560_01 evaṃ katthasi kaunteya akatthan kuru pauruṣam 05,158.012d*0560_02 sūtaputraṃ sudurdharṣaṃ śalyaṃ ca balināṃ varam 05,158.013a droṇaṃ ca yudhyatāṃ śreṣṭhaṃ śacīpatisamaṃ yudhi 05,158.013c ajitvā saṃyuge pārtha rājyaṃ katham ihecchasi 05,158.014a brāhme dhanuṣi cācāryaṃ vedayor antaraṃ dvayoḥ 05,158.014c yudhi dhuryam avikṣobhyam anīkadharam acyutam 05,158.015a droṇaṃ mohād yudhā pārtha yaj jigīṣasi tan mṛṣā 05,158.015c na hi śuśruma vātena merum unmathitaṃ girim 05,158.016a anilo vā vahen meruṃ dyaur vāpi nipaten mahīm 05,158.016c yugaṃ vā parivarteta yady evaṃ syād yathāttha mām 05,158.017a ko hy ābhyāṃ jīvitākāṅkṣī prāpyāstram arimardanam 05,158.017c gajo vājī naro vāpi punaḥ svasti gṛhān vrajet 05,158.018a katham ābhyām abhidhyātaḥ saṃsṛṣṭo dāruṇena vā 05,158.018c raṇe jīvan vimucyeta padā bhūmim upaspṛśan 05,158.019a kiṃ darduraḥ kūpaśayo yathemāṃ; na budhyase rājacamūṃ sametām 05,158.019c durādharṣāṃ devacamūprakāśāṃ; guptāṃ narendrais tridaśair iva dyām 05,158.020a prācyaiḥ pratīcyair atha dākṣiṇātyair; udīcyakāmbojaśakaiḥ khaśaiś ca 05,158.020c śālvaiḥ samatsyaiḥ kurumadhyadeśair; mlecchaiḥ pulindair draviḍāndhrakāñcyaiḥ 05,158.021a nānājanaughaṃ yudhi saṃpravṛddhaṃ; gāṅgaṃ yathā vegam avāraṇīyam 05,158.021c māṃ ca sthitaṃ nāgabalasya madhye; yuyutsase manda kim alpabuddhe 05,158.022a ity evam uktvā rājānaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram 05,158.022c abhyāvṛtya punar jiṣṇum ulūkaḥ pratyabhāṣata 05,158.023a akatthamāno yudhyasva katthase 'rjuna kiṃ bahu 05,158.023c paryāyāt siddhir etasya naitat sidhyati katthanāt 05,158.024a yadīdaṃ katthanāt sidhyet karma loke dhanaṃjaya 05,158.024c sarve bhaveyuḥ siddhārthā bahu kattheta durgataḥ 05,158.025a jānāmi te vāsudevaṃ sahāyaṃ; jānāmi te gāṇḍivaṃ tālamātram 05,158.025c jānāmy etat tvādṛśo nāsti yoddhā; rājyaṃ ca te jānamāno harāmi 05,158.026a na tu paryāyadharmeṇa siddhiṃ prāpnoti bhūyasīm 05,158.026c manasaiva hi bhūtāni dhātā prakurute vaśe 05,158.027a trayodaśa samā bhuktaṃ rājyaṃ vilapatas tava 05,158.027c bhūyaś caiva praśāsiṣye nihatya tvāṃ sabāndhavam 05,158.028a kva tadā gāṇḍivaṃ te 'bhūd yat tvaṃ dāsapaṇe jitaḥ 05,158.028c kva tadā bhīmasenasya balam āsīc ca phalguna 05,158.029a sagadād bhīmasenāc ca pārthāc caiva sagāṇḍivāt 05,158.029c na vai mokṣas tadā vo 'bhūd vinā kṛṣṇām aninditām 05,158.030a sā vo dāsyaṃ samāpannān mokṣayām āsa bhāminī 05,158.030c amānuṣyasamāyuktān dāsyakarmaṇy avasthitān 05,158.031a avocaṃ yat ṣaṇḍhatilān ahaṃ vas tathyam eva tat 05,158.031c dhṛtā hi veṇī pārthena virāṭanagare tadā 05,158.032a sūdakarmaṇi ca śrāntaṃ virāṭasya mahānase 05,158.032c bhīmasenena kaunteya yac ca tan mama pauruṣam 05,158.033a evam eva sadā daṇḍaṃ kṣatriyāḥ kṣatriye dadhuḥ 05,158.033c śreṇyāṃ kakṣyāṃ ca veṇyāṃ ca saṃyuge yaḥ palāyate 05,158.034a na bhayād vāsudevasya na cāpi tava phalguna 05,158.034c rājyaṃ pratipradāsyāmi yudhyasva sahakeśavaḥ 05,158.035a na māyā hīndrajālaṃ vā kuhakā vā vibhīṣaṇī 05,158.035c āttaśastrasya me yuddhe vahanti pratigarjanāḥ 05,158.036a vāsudevasahasraṃ vā phalgunānāṃ śatāni vā 05,158.036c āsādya mām amogheṣuṃ draviṣyanti diśo daśa 05,158.037a saṃyugaṃ gaccha bhīṣmeṇa bhindhi tvaṃ śirasā girim 05,158.037c prataremaṃ mahāgādhaṃ bāhubhyāṃ puruṣodadhim 05,158.038a śāradvatamahīmānaṃ viviṃśatijhaṣākulam 05,158.038c bṛhadbalasamuccālaṃ saumadattitimiṃgilam 05,158.038d*0561_01 yuyutsutoyaṃ bhagadattamārutaṃ 05,158.038d*0561_02 śuśugu(sic)hārdikyamahāsamudram 05,158.039a duḥśāsanaughaṃ śalaśalyamatsyaṃ; suṣeṇacitrāyudhanāganakram 05,158.039b*0562_01 bhīṣmavegam aparyantaṃ droṇagrāhadurāsadam 05,158.039b*0562_02 karṇaśalyajhaṣāvartaṃ kāmbojavaḍavāmukham 05,158.039c jayadrathādriṃ purumitragādhaṃ; durmarṣaṇodaṃ śakuniprapātam 05,158.040a śastraugham akṣayyam atipravṛddhaṃ; yadāvagāhya śramanaṣṭacetāḥ 05,158.040c bhaviṣyasi tvaṃ hatasarvabāndhavas; tadā manas te paritāpam eṣyati 05,158.041a tadā manas te tridivād ivāśucer; nivartatāṃ pārtha mahīpraśāsanāt 05,158.041c rājyaṃ praśāstuṃ hi sudurlabhaṃ tvayā; bubhūṣatā svarga ivātapasvinā 05,159.001 saṃjaya uvāca 05,159.001a ulūkas tv arjunaṃ bhūyo yathoktaṃ vākyam abravīt 05,159.001c āśīviṣam iva kruddhaṃ tudan vākyaśalākayā 05,159.002a tasya tad vacanaṃ śrutvā ruṣitāḥ pāṇḍavā bhṛśam 05,159.002c prāg eva bhṛśasaṃkruddhāḥ kaitavyena pradharṣitāḥ 05,159.003a nāsaneṣv avatiṣṭhanta bāhūṃś caiva vicikṣipuḥ 05,159.003c āśīviṣā iva kruddhā vīkṣāṃ cakruḥ parasparam 05,159.004a avākśirā bhīmasenaḥ samudaikṣata keśavam 05,159.004c netrābhyāṃ lohitāntābhyām āśīviṣa iva śvasan 05,159.005a ārtaṃ vātātmajaṃ dṛṣṭvā krodhenābhihataṃ bhṛśam 05,159.005c utsmayann iva dāśārhaḥ kaitavyaṃ pratyabhāṣata 05,159.006a prayāhi śīghraṃ kaitavya brūyāś caiva suyodhanam 05,159.006c śrutaṃ vākyaṃ gṛhīto 'rtho mataṃ yat te tathāstu tat 05,159.006d@012_0001 evam uktvā mahābāhuḥ keśavo rājasattama 05,159.006d@012_0002 punar eva mahāprājñaṃ yudhiṣṭhiram udaikṣata 05,159.006d@012_0003 sṛñjayānāṃ ca sarveṣāṃ kṛṣṇasya ca yaśasvinaḥ 05,159.006d@012_0004 drupadasya saputrasya virāṭasya ca saṃnidhau 05,159.006d@012_0005 bhūmipānāṃ ca sarveṣāṃ madhye vākyaṃ jagāda ha 05,159.006d@012_0006 ulūko 'py arjunaṃ bhūyo yathoktaṃ vākyam abravīt 05,159.006d@012_0007 āśīviṣam iva kruddhaṃ tudan vākyaśalākayā 05,159.006d@012_0008 kṛṣṇādīṃś caiva tān sarvān yathoktaṃ vākyam abravīt 05,159.006d@012_0009 ulūkasya tu tad vākyaṃ pāpaṃ dāruṇam īritam 05,159.006d@012_0010 śrutvā vicukṣubhe pārtho lalāṭaṃ cāpy amārjayat 05,159.006d@012_0011 tad avasthaṃ tadā dṛṣṭvā pārthaṃ sā samitir nṛpa 05,159.006d@012_0012 nāmṛṣyanta mahārāja pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ 05,159.006d@012_0013 adhikṣepeṇa kṛṣṇasya pārthasya ca mahātmanaḥ 05,159.006d@012_0014 śrutvā te puruṣavyāghrāḥ krodhāj jajvalur acyutāḥ 05,159.006d@012_0015 dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sātyakiś ca mahārathaḥ 05,159.006d@012_0016 kekayā bhrātaraḥ pañca rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ 05,159.006d@012_0017 draupadeyābhimanyuś ca dhṛṣṭaketuś ca pārthivaḥ 05,159.006d@012_0018 bhīmasenaś ca vikrānto yamajau ca mahārathau 05,159.006d@012_0019 utpetur āsanāt sarve krodhasaṃraktalocanāḥ 05,159.006d@012_0020 bāhūn pragṛhya rucirān raktacandanarūṣitān 05,159.006d@012_0021 aṅgadaiḥ pārihāryaiś ca keyūraiś ca vibhūṣitān 05,159.006d@012_0022 dantān danteṣu niṣpiṣya sṛkkiṇī parilelihan 05,159.006d@012_0023 teṣām ākārabhāvajñaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ 05,159.006d@012_0024 udatiṣṭhat sa vegena krodhena prajvalann iva 05,159.006d@012_0025 udvṛtya sahasā netre dantān kaṭakaṭāyya ca 05,159.006d@012_0026 hastaṃ hastena niṣpiṣya ulūkaṃ vākyam abravīt 05,159.006d@012_0027 aśaktānām ivāsmākaṃ protsāhananimittakam 05,159.006d@012_0028 śrutaṃ te vacanaṃ mūrkha yat tvāṃ duryodhano 'bravīt 05,159.006d@012_0029 tan me kathayato manda śruṇu vākyaṃ durāsadam 05,159.006d@012_0030 sarvakṣatrasya madhye tvaṃ yad vakṣyasi suyodhanam 05,159.006d@012_0031 śṛṇvataḥ sūtaputrasya pituś ca tvaṃ durātmanaḥ 05,159.006d@012_0032 asmābhiḥ prītikāmais tu bhrātur jyeṣṭhasya nityaśaḥ 05,159.006d@012_0033 marṣitaṃ te durācāra tat tvaṃ na bahu manyase 05,159.006d@012_0034 preṣitaś ca hṛṣīkeśaḥ śamākāṅkṣī kurūn prati 05,159.006d@012_0035 kulasya hitakāmena dharmarājena dhīmatā 05,159.006d@012_0036 tvaṃ kālacodito nūnaṃ gantukāmo yamakṣayam 05,159.006d@012_0037 gacchasvāhavam asmābhis tac ca śvo bhavitā dhruvam 05,159.006d@012_0038 mayāpi ca pratijñāto vadhaḥ sabhrātṛkasya te 05,159.006d@012_0039 sa tathā bhavitā pāpa nātra kāryā vicāraṇā 05,159.006d@012_0040 velām atikramet sadyaḥ sāgaro varuṇālayaḥ 05,159.006d@012_0041 parvatāś ca viśīryeyur mayoktaṃ na mṛṣā bhavet 05,159.006d@012_0042 sahāyas te yadi yamaḥ kubero rudra eva vā 05,159.006d@012_0043 yathāpratijñaṃ durbuddhe prakariṣyanti pāṇḍavāḥ 05,159.006d@012_0044 duḥśāsanasya rudhiraṃ pātā cāsmi yathepsitam 05,159.006d@012_0045 yaś ceha pratisaṃrabdhaḥ kṣatriyo mābhiyāsyati 05,159.006d@012_0046 api bhīṣmaṃ puraskṛtya taṃ neṣyāmi yamakṣayam 05,159.006d@012_0047 yac caitad uktaṃ vacanaṃ mayā kṣatrasya saṃsadi 05,159.006d@012_0048 yathaitad bhavitā satyaṃ tathaivātmānam ālabhe 05,159.006d@012_0049 bhīmasenavacaḥ śrutvā sahadevo 'py amarṣaṇaḥ 05,159.006d@012_0050 krodhasaṃraktanayanas tato vākyam uvāca ha 05,159.006d@012_0051 śauṭīraśūrasadṛśam anīkajanasaṃsadi 05,159.006d@012_0052 śṛṇu pāpa vaco mahyaṃ yad vācyo hi pitā tvayā 05,159.006d@012_0053 nāsmākaṃ bhavitā bhedaḥ kadā cit kurubhiḥ saha 05,159.006d@012_0054 dhṛtarāṣṭrasya saṃbandho yadi na syāt tvayā saha 05,159.006d@012_0055 tvaṃ tu lokavināśāya dhṛtarāṣṭrakulasya ca 05,159.006d@012_0056 utpanno vairapuruṣaḥ svakulaghnaś ca pāpakṛt 05,159.006d@012_0057 janmaprabhṛti cāsmākaṃ pitā te pāpapūruṣaḥ 05,159.006d@012_0058 ahitāni nṛśaṃsāni nityaśaḥ kartum icchati 05,159.006d@012_0059 tasya vairānuṣaṅgasya gantāsmy antaṃ sudurgamam 05,159.006d@012_0060 aham ādau nihatya tvāṃ śakuneḥ saṃprapaśyataḥ 05,159.006d@012_0061 tato 'smi śakuniṃ hantā miṣatāṃ sarvadhanvinām 05,159.006d@012_0062 bhīmasya vacanaṃ śrutvā sahadevasya cobhayoḥ 05,159.006d@012_0063 uvāca phālguno vākyaṃ bhīmasenaṃ smayann iva 05,159.006d@012_0064 bhīmasena na te santi yeṣāṃ vairaṃ tvayā saha 05,159.006d@012_0065 mandā gṛheṣu sukhino mṛtyupāśavaśaṃ gatāḥ 05,159.006d@012_0066 ulūkaś ca na te vācyaḥ paruṣaṃ puruṣottama 05,159.006d@012_0067 dūtāḥ kim aparādhyante yathoktasyānubhāṣiṇaḥ 05,159.006d@012_0068 evam uktvā mahābāhuṃ bhīmaṃ bhīmaparākramam 05,159.006d@012_0069 dhṛṣṭadyumnamukhān vīrān suhṛdaḥ samabhāṣata 05,159.006d@012_0070 śrutaṃ vas tasya pāpasya dhārtarāṣṭrasya bhāṣitam 05,159.006d@012_0071 kutsanā vāsudevasya mama caiva viśeṣataḥ 05,159.006d@012_0072 śrutvā bhavantaḥ saṃrabdhā asmākaṃ hitakāmyayā 05,159.006d@012_0073 prabhāvād vāsudevasya bhavatāṃ ca prayatnataḥ 05,159.006d@012_0074 samagraṃ pārthivaṃ kṣatraṃ sarvaṃ na gaṇayāmy aham 05,159.006d@012_0075 bhavadbhiḥ samanujñāto vākyam asya yad uttaram 05,159.006d@012_0076 ulūke prāpayiṣyāmi yad vakṣyāmi suyodhanam 05,159.006d@012_0077 śvobhūte katthitasyāsya prativākyaṃ camūmukhe 05,159.006d@012_0078 gāṇḍīvenābhidhāsyāmi klībā hi vacanottarāḥ 05,159.006d@012_0079 tatas te pārthivāḥ sarve praśaśaṃsur dhanaṃjayam 05,159.006d@012_0080 tena vākyopacāreṇa vismitā rājasattamāḥ 05,159.006d@012_0081 anunīya ca tān sarvān yathāmānyaṃ yathāvayaḥ 05,159.006d@012_0082 dharmarājas tadā vākyaṃ tat prāpyaṃ pratyabhāṣata 05,159.006d@012_0083 ātmānam avamanvāno na hi syāt pārthivottamaḥ 05,159.006d@012_0084 tatrottaraṃ pravakṣyāmi tava śuśrūṣaṇe rataḥ 05,159.006d@012_0085 ulūkaṃ bharataśreṣṭha sāmapūrvam athorjitam 05,159.006d@012_0086 duryodhanasya tad vākyaṃ niśamya bharatarṣabha 05,159.006d@012_0087 atilohitanetrābhyām āśīviṣa iva śvasan 05,159.006d@012_0088 smayamāna iva krodhāt sṛkkiṇī parisaṃlihan 05,159.006d@012_0089 janārdanam abhiprekṣya bhrātṝṃś caivedam abravīt 05,159.006d@012_0090 abhyabhāṣata kaitavyaṃ pragṛhya vipulaṃ bhujam 05,159.006d@012_0091 ulūka gaccha kaitavya brūhi tāta suyodhanam 05,159.006d@012_0092 kṛtaghnaṃ vairapuruṣaṃ durmatiṃ kulapāṃsanam 05,159.006d@012_0093 pāṇḍaveṣu sadā pāpa nityaṃ jihmaṃ pravartase 05,159.006d@012_0094 svavīryād yaḥ parākramya pāpa āhvayate parān 05,159.006d@012_0095 abhītaḥ pūrayan vākyam eṣa vai kṣatriyaḥ pumān 05,159.006d@012_0096 sa pāpa kṣatriyo bhūtvā asmān āhūya saṃyuge 05,159.006d@012_0097 mānyāmānyān puraskṛtya yuddhaṃ mā gāḥ kulādhama 05,159.006d@012_0098 ātmavīryaṃ samāśritya bhṛtyavīryaṃ ca kaurava 05,159.006d@012_0099 āhvayasva raṇe pārthān sarvathā kṣatriyo bhava 05,159.006d@012_0100 paravīryaṃ samāśritya yaḥ samāhvayate parān 05,159.006d@012_0101 aśaktaḥ svayam ādātum etad eva napuṃsakam 05,159.006d@012_0102 yas tvaṃ pareṣāṃ vīryeṇa ātmānaṃ bahu manyase 05,159.006d@012_0103 katham evam aśaktas tvam asmān samabhigarjasi 05,159.007a madvacaś cāpi bhūyas te vaktavyaḥ sa suyodhanaḥ 05,159.007c śva idānīṃ pradṛśyethāḥ puruṣo bhava durmate 05,159.008a manyase yac ca mūḍha tvaṃ na yotsyati janārdanaḥ 05,159.008c sārathyena vṛtaḥ pārthair iti tvaṃ na bibheṣi ca 05,159.009a jaghanyakālam apy etad bhaved yat sarvapārthivān 05,159.009c nirdaheyam ahaṃ krodhāt tṛṇānīva hutāśanaḥ 05,159.010a yudhiṣṭhiraniyogāt tu phalgunasya mahātmanaḥ 05,159.010c kariṣye yudhyamānasya sārathyaṃ viditātmanaḥ 05,159.011a yady utpatasi lokāṃs trīn yady āviśasi bhūtalam 05,159.011c tatra tatrārjunarathaṃ prabhāte drakṣyase 'grataḥ 05,159.012a yac cāpi bhīmasenasya manyase moghagarjitam 05,159.012c duḥśāsanasya rudhiraṃ pītam ity avadhāryatām 05,159.013a na tvāṃ samīkṣate pārtho nāpi rājā yudhiṣṭhiraḥ 05,159.013c na bhīmaseno na yamau pratikūlaprabhāṣiṇam 05,160.001 saṃjaya uvāca 05,160.001a duryodhanasya tad vākyaṃ niśamya bharatarṣabhaḥ 05,160.001c netrābhyām atitāmrābhyāṃ kaitavyaṃ samudaikṣata 05,160.002a sa keśavam abhiprekṣya guḍākeśo mahāyaśāḥ 05,160.002c abhyabhāṣata kaitavyaṃ pragṛhya vipulaṃ bhujam 05,160.003a svavīryaṃ yaḥ samāśritya samāhvayati vai parān 05,160.003c abhītaḥ pūrayañ śaktiṃ sa vai puruṣa ucyate 05,160.004a paravīryaṃ samāśritya yaḥ samāhvayate parān 05,160.004c kṣatrabandhur aśaktatvāl loke sa puruṣādhamaḥ 05,160.005a sa tvaṃ pareṣāṃ vīryeṇa manyase vīryam ātmanaḥ 05,160.005c svayaṃ kāpuruṣo mūḍhaḥ parāṃś ca kṣeptum icchasi 05,160.006a yas tvaṃ vṛddhaṃ sarvarājñāṃ hitabuddhiṃ jitendriyam 05,160.006c maraṇāya mahābuddhiṃ dīkṣayitvā vikatthase 05,160.007a bhāvas te vidito 'smābhir durbuddhe kulapāṃsana 05,160.007c na haniṣyanti gaṅgeyaṃ pāṇḍavā ghṛṇayeti ca 05,160.008a yasya vīryaṃ samāśritya dhārtarāṣṭra vikatthase 05,160.008c hantāsmi prathamaṃ bhīṣmaṃ miṣatāṃ sarvadhanvinām 05,160.009a kaitavya gatvā bharatān sametya; suyodhanaṃ dhārtarāṣṭraṃ bravīhi 05,160.009c tathety āha arjunaḥ savyasācī; niśāvyapāye bhavitā vimardaḥ 05,160.010a yad vo 'bravīd vākyam adīnasattvo; madhye kurūṇāṃ harṣayan satyasaṃdhaḥ 05,160.010c ahaṃ hantā pāṇḍavānām anīkaṃ; śālveyakāṃś ceti mamaiṣa bhāraḥ 05,160.011a hanyām ahaṃ droṇam ṛte hi lokaṃ; na te bhayaṃ vidyate pāṇḍavebhyaḥ 05,160.011c tato hi te labdhatamaṃ ca rājyaṃ; kṣayaṃ gatāḥ pāṇḍavāś ceti bhāvaḥ 05,160.012a sa darpapūrṇo na samīkṣase tvam; anartham ātmany api vartamānam 05,160.012c tasmād ahaṃ te prathamaṃ samūhe; hantā samakṣaṃ kuruvṛddham eva 05,160.013a sūryodaye yuktasenaḥ pratīkṣya; dhvajī rathī rakṣa ca satyasaṃdham 05,160.013c ahaṃ hi vaḥ paśyatāṃ dvīpam enaṃ; rathād bhīṣmaṃ pātayitāsmi bāṇaiḥ 05,160.014a śvobhūte katthanāvākyaṃ vijñāsyati suyodhanaḥ 05,160.014c arditaṃ śarajālena mayā dṛṣṭvā pitāmaham 05,160.015a yad uktaś ca sabhāmadhye puruṣo hrasvadarśanaḥ 05,160.015c kruddhena bhīmasenena bhrātā duḥśāsanas tava 05,160.016a adharmajño nityavairī pāpabuddhir nṛśaṃsakṛt 05,160.016c satyāṃ pratijñāṃ nacirād rakṣyase tāṃ suyodhana 05,160.017a abhimānasya darpasya krodhapāruṣyayos tathā 05,160.017c naiṣṭhuryasyāvalepasya ātmasaṃbhāvanasya ca 05,160.018a nṛśaṃsatāyās taikṣṇyasya dharmavidveṣaṇasya ca 05,160.018c adharmasyātivādasya vṛddhātikramaṇasya ca 05,160.019a darśanasya ca vakrasya kṛtsnasyāpanayasya ca 05,160.019c drakṣyasi tvaṃ phalaṃ tīvram acireṇa suyodhana 05,160.020a vāsudevadvitīye hi mayi kruddhe narādhipa 05,160.020c āśā te jīvite mūḍha rājye vā kena hetunā 05,160.021a śānte bhīṣme tathā droṇe sūtaputre ca pātite 05,160.021c nirāśo jīvite rājye putreṣu ca bhaviṣyasi 05,160.022a bhrātṝṇāṃ nidhanaṃ dṛṣṭvā putrāṇāṃ ca suyodhana 05,160.022c bhīmasenena nihato duṣkṛtāni smariṣyasi 05,160.023a na dvitīyāṃ pratijñāṃ hi pratijñāsyati keśavaḥ 05,160.023c satyaṃ bravīmy ahaṃ hy etat sarvaṃ satyaṃ bhaviṣyati 05,160.023d@013_0001 yudhiṣṭhiro 'pi kaitavyam ulūkam idam abravīt 05,160.023d@013_0002 ulūka madvaco brūhi gatvā tāta suyodhanam 05,160.023d@013_0003 svena vṛttena me vṛttaṃ nādhigantuṃ tvam arhasi 05,160.023d@013_0004 ubhayor antaraṃ veda sūnṛtānṛtayor api 05,160.023d@013_0005 na cāhaṃ kāmaye pāpam api kīṭapipīlayoḥ 05,160.023d@013_0006 kiṃ punar jñātiṣu vadhaṃ kāmayeyaṃ kathaṃ cana 05,160.023d@013_0007 etadarthaṃ mayā tāta pañca grāmā vṛtāḥ purā 05,160.023d@013_0008 kathaṃ tava sudurbuddhe na prekṣe vyasanaṃ mahat 05,160.023d@013_0009 sa tvaṃ kāmaparītātmā mūḍhabhāvāc ca katthase 05,160.023d@013_0010 tathaiva vāsudevasya na gṛhṇāsi hitaṃ vacaḥ 05,160.023d@013_0011 kiṃ cedānīṃ bahūktena yudhyasva saha bāndhavaiḥ 05,160.023d@013_0012 mama vipriyakartāraṃ kaitavya brūhi kauravam 05,160.023d@013_0013 śrutaṃ vākyaṃ gṛhīto 'rtho mataṃ yat te tathāstu tat 05,160.023d@013_0014 bhīmasenas tato vākyaṃ bhūya āha nṛpātmajam 05,160.023d@013_0015 ulūka madvaco brūhi durmatiṃ pāpapūruṣam 05,160.023d@013_0016 śaṭhaṃ naikṛtikaṃ pāpaṃ durācāraṃ suyodhanam 05,160.023d@013_0017 gṛdhrodare vā vastavyaṃ pure vā nāgasāhvaye 05,160.023d@013_0018 pratijñātaṃ mayā yac ca sabhāmadhye narādhama 05,160.023d@013_0019 kartāhaṃ tad vacaḥ satyaṃ satyenaiva śapāmi te 05,160.023d@013_0020 duḥśāsanasya rudhiraṃ hatvā pāsyāmy ahaṃ mṛdhe 05,160.023d@013_0021 sakthinī tava bhaṅktvaiva hatvā hi tava sodarān 05,160.023d@013_0022 sarveṣāṃ dhārtarāṣṭrāṇām ahaṃ mṛtyuḥ suyodhana 05,160.023d@013_0023 sarveṣāṃ rājaputrāṇām abhimanyur asaṃśayam 05,160.023d@013_0024 karmaṇā toṣayiṣyāmi bhūyaś caiva vacaḥ śṛṇu 05,160.023d@013_0025 hatvā suyodhana tvāṃ vai sahitaṃ sarvasodaraiḥ 05,160.023d@013_0026 ākramiṣye padā mūrdhni dharmarājasya paśyataḥ 05,160.023d@013_0027 nakulas tu tato vākyam idam āha mahīpate 05,160.023d@013_0028 ulūka brūhi kauravyaṃ dhārtarāṣṭraṃ suyodhanam 05,160.023d@013_0029 śrutaṃ te gadato vākyaṃ sarvam eva yathātatham 05,160.023d@013_0030 tathā kartāsmi kauravya yathā tvam anuśāsi mām 05,160.023d@013_0031 sahadevo 'pi nṛpate idam āha vaco 'rthavat 05,160.023d@013_0032 suyodhana matir yā te vṛthaiṣā te bhaviṣyati 05,160.023d@013_0033 śociṣyase mahārāja saputrajñātibāndhavaḥ 05,160.023d@013_0034 imaṃ ca kleśam asmākaṃ hṛṣṭo yat tvaṃ nikatthase 05,160.023d@013_0035 virāṭadrupadau vṛddhāv ulūkam idam ūcatuḥ 05,160.023d@013_0036 dāsabhāvaṃ niyaccheva sādhor iti matiḥ sadā 05,160.023d@013_0037 tau ca dāsāv adāsau vā pauruṣaṃ yasya yādṛśam 05,160.023d@013_0038 śikhaṇḍī tu tato vākyam ulūkam idam abravīt 05,160.023d@013_0039 vaktavyo bhavatā rājā pāpeṣv abhirataḥ sadā 05,160.023d@013_0040 paśya tvaṃ māṃ raṇe rājan kurvāṇaṃ karma dāruṇam 05,160.023d@013_0041 yasya vīryaṃ samāsādya manyase vijayaṃ yudhi 05,160.023d@013_0042 tam ahaṃ pātayiṣyāmi rathāt tava pitāmaham 05,160.023d@013_0043 ahaṃ bhīṣmavadhāt sṛṣṭo nūnaṃ dhātrā mahātmanā 05,160.023d@013_0044 so 'haṃ bhīṣmaṃ haniṣyāmi miṣatāṃ sarvadhanvinām 05,160.023d@013_0045 dhṛṣṭadyumno 'pi kaitavyam ulūkam idam abravīt 05,160.023d@013_0046 suyodhano mama vaco vaktavyo nṛpateḥ sutaḥ 05,160.023d@013_0047 ahaṃ droṇaṃ haniṣyāmi sagaṇaṃ sahabāndhavam 05,160.023d@013_0048 kartā cāhaṃ tathā karma yathā nānyaḥ kariṣyati 05,160.023d@013_0049 tam abravīd dharmarājaḥ kāruṇyārthaṃ vaco mahat 05,160.023d@013_0050 nāhaṃ jñātivadhaṃ rājan kāmayeyaṃ kathaṃ cana 05,160.023d@013_0051 tavaiva doṣād durbuddhe sarvam etat tv anāvṛtam 05,160.023d@013_0052 avaśyaṃ ca mayā kāryaṃ sarveṣāṃ caritaṃ mahat 05,160.023d@013_0053 sa gaccha māciraṃ tāta ulūka yadi manyase 05,160.023d@013_0054 iha vā tiṣṭha bhadraṃ te vayaṃ hi tava bāndhavāḥ 05,160.023d@013_0055 ulūkas tu tato rājan dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram 05,160.023d@013_0056 āmantrya prayayau tatra yatra rājā suyodhanaḥ 05,160.023d@013_0057 ulūkas tata āgamya duryodhanam amarṣaṇam 05,160.023d@013_0058 arjunasya samādeśaṃ yathoktaṃ sarvam abravīt 05,160.023d@013_0059 vāsudevasya bhīmasya dharmarājasya pauruṣam 05,160.023d@013_0060 nakulasya virāṭasya drupadasya ca bhārata 05,160.023d@013_0061 sahadevasya ca vaco dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinoḥ 05,160.024a ity uktaḥ kaitavo rājaṃs tad vākyam upadhārya ca 05,160.024c anujñāto nivavṛte punar eva yathāgatam 05,160.025a upāvṛtya tu pāṇḍubhyaḥ kaitavyo dhṛtarāṣṭrajam 05,160.025c gatvā yathoktaṃ tat sarvam uvāca kurusaṃsadi 05,160.026a keśavārjunayor vākyaṃ niśamya bharatarṣabhaḥ 05,160.026a*0563_01 **** **** yathoktaṃ sarvam abravīt 05,160.026a*0563_02 kaitavyasya tu tad vākyaṃ 05,160.026c duḥśāsanaṃ ca karṇaṃ ca śakuniṃ cābhyabhāṣata 05,160.027a ājñāpayata rājñaś ca balaṃ mitrabalaṃ tathā 05,160.027c yathā prāg udayāt sarvā yuktā tiṣṭhaty anīkinī 05,160.028a tataḥ karṇasamādiṣṭā dūtāḥ pratvaritā rathaiḥ 05,160.028c uṣṭravāmībhir apy anye sadaśvaiś ca mahājavaiḥ 05,160.029a tūrṇaṃ pariyayuḥ senāṃ kṛtsnāṃ karṇasya śāsanāt 05,160.029c ājñāpayanto rājñas tān yogaḥ prāg udayād iti 05,161.001 saṃjaya uvāca 05,161.001a ulūkasya vacaḥ śrutvā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 05,161.001c senāṃ niryāpayām āsa dhṛṣṭadyumnapurogamām 05,161.002a padātinīṃ nāgavatīṃ rathinīm aśvavṛndinīm 05,161.002c caturvidhabalāṃ bhīmām akampyāṃ pṛthivīm iva 05,161.003a bhīmasenādibhir guptāṃ sārjunaiś ca mahārathaiḥ 05,161.003c dhṛṣṭadyumnavaśāṃ durgāṃ sāgarastimitopamām 05,161.004a tasyās tv agre maheṣvāsaḥ pāñcālyo yuddhadurmadaḥ 05,161.004c droṇaprepsur anīkāni dhṛṣṭadyumnaḥ prakarṣati 05,161.005a yathābalaṃ yathotsāhaṃ rathinaḥ samupādiśat 05,161.005c arjunaṃ sūtaputrāya bhīmaṃ duryodhanāya ca 05,161.006a aśvatthāmne ca nakulaṃ śaibyaṃ ca kṛtavarmaṇe 05,161.006c saindhavāya ca vārṣṇeyaṃ yuyudhānam upādiśat 05,161.007a śikhaṇḍinaṃ ca bhīṣmāya pramukhe samakalpayat 05,161.007c sahadevaṃ śakunaye cekitānaṃ śalāya ca 05,161.008a dhṛṣṭaketuṃ ca śalyāya gautamāyottamaujasam 05,161.008c draupadeyāṃś ca pañcabhyas trigartebhyaḥ samādiśat 05,161.009a vṛṣasenāya saubhadraṃ śeṣāṇāṃ ca mahīkṣitām 05,161.009c samarthaṃ taṃ hi mene vai pārthād abhyadhikaṃ raṇe 05,161.010a evaṃ vibhajya yodhāṃs tān pṛthak ca saha caiva ha 05,161.010c jvālāvarṇo maheṣvāso droṇam aṃśam akalpayat 05,161.011a dhṛṣṭadyumno maheṣvāsaḥ senāpatipatis tataḥ 05,161.011c vidhivad vyūhya medhāvī yuddhāya dhṛtamānasaḥ 05,161.012a yathādiṣṭāny anīkāni pāṇḍavānām ayojayat 05,161.012c jayāya pāṇḍuputrāṇāṃ yattas tasthau raṇājire 05,162.001 dhṛtarāṣṭra uvāca 05,162.001a pratijñāte phalgunena vadhe bhīṣmasya saṃjaya 05,162.001c kim akurvanta me mandāḥ putrā duryodhanādayaḥ 05,162.002a hatam eva hi paśyāmi gāṅgeyaṃ pitaraṃ raṇe 05,162.002c vāsudevasahāyena pārthena dṛḍhadhanvanā 05,162.003a sa cāparimitaprajñas tac chrutvā pārthabhāṣitam 05,162.003c kim uktavān maheṣvāso bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ 05,162.004a senāpatyaṃ ca saṃprāpya kauravāṇāṃ dhuraṃdharaḥ 05,162.004c kim aceṣṭata gāṅgeyo mahābuddhiparākramaḥ 05,162.005 vaiśaṃpāyana uvāca 05,162.005a tatas tat saṃjayas tasmai sarvam eva nyavedayat 05,162.005c yathoktaṃ kuruvṛddhena bhīṣmeṇāmitatejasā 05,162.006 saṃjaya uvāca 05,162.006a senāpatyam anuprāpya bhīṣmaḥ śāṃtanavo nṛpa 05,162.006c duryodhanam uvācedaṃ vacanaṃ harṣayann iva 05,162.007a namaskṛtvā kumārāya senānye śaktipāṇaye 05,162.007c ahaṃ senāpatis te 'dya bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ 05,162.008a senākarmaṇy abhijño 'smi vyūheṣu vividheṣu ca 05,162.008c karma kārayituṃ caiva bhṛtān apy abhṛtāṃs tathā 05,162.009a yātrāyāneṣu yuddheṣu labdhapraśamaneṣu ca 05,162.009c bhṛśaṃ veda mahārāja yathā veda bṛhaspatiḥ 05,162.010a vyūhān api mahārambhān daivagāndharvamānuṣān 05,162.010c tair ahaṃ mohayiṣyāmi pāṇḍavān vyetu te jvaraḥ 05,162.011a so 'haṃ yotsyāmi tattvena pālayaṃs tava vāhinīm 05,162.011c yathāvac chāstrato rājan vyetu te mānaso jvaraḥ 05,162.012 duryodhana uvāca 05,162.012a na vidyate me gāṅgeya bhayaṃ devāsureṣv api 05,162.012c samasteṣu mahābāho satyam etad bravīmi te 05,162.013a kiṃ punas tvayi durdharṣe senāpatye vyavasthite 05,162.013c droṇe ca puruṣavyāghre sthite yuddhābhinandini 05,162.014a bhavadbhyāṃ puruṣāgryābhyāṃ sthitābhyāṃ vijayo mama 05,162.014c na durlabhaṃ kuruśreṣṭha devarājyam api dhruvam 05,162.015a rathasaṃkhyāṃ tu kārtsnyena pareṣām ātmanas tathā 05,162.015c tathaivātirathānāṃ ca vettum icchāmi kaurava 05,162.016a pitāmaho hi kuśalaḥ pareṣām ātmanas tathā 05,162.016c śrotum icchāmy ahaṃ sarvaiḥ sahaibhir vasudhādhipaiḥ 05,162.017 bhīṣma uvāca 05,162.017a gāndhāre śṛṇu rājendra rathasaṃkhyāṃ svake bale 05,162.017c ye rathāḥ pṛthivīpāla tathaivātirathāś ca ye 05,162.018a bahūnīha sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca 05,162.018c rathānāṃ tava senāyāṃ yathāmukhyaṃ tu me śṛṇu 05,162.019a bhavān agre rathodāraḥ saha sarvaiḥ sahodaraiḥ 05,162.019c duḥśāsanaprabhṛtibhir bhrātṛbhiḥ śatasaṃmitaiḥ 05,162.020a sarve kṛtapraharaṇāś chedyabhedyaviśāradāḥ 05,162.020c rathopasthe gajaskandhe gadāyuddhe 'sicarmaṇi 05,162.021a saṃyantāraḥ prahartāraḥ kṛtāstrā bhārasādhanāḥ 05,162.021c iṣvastre droṇaśiṣyāś ca kṛpasya ca śaradvataḥ 05,162.022a ete haniṣyanti raṇe pāñcālān yuddhadurmadān 05,162.022c kṛtakilbiṣāḥ pāṇḍaveyair dhārtarāṣṭrā manasvinaḥ 05,162.023a tato 'haṃ bharataśreṣṭha sarvasenāpatis tava 05,162.023c śatrūn vidhvaṃsayiṣyāmi kadarthīkṛtya pāṇḍavān 05,162.023e na tv ātmano guṇān vaktum arhāmi vidito 'smi te 05,162.024a kṛtavarmā tv atiratho bhojaḥ praharatāṃ varaḥ 05,162.024c arthasiddhiṃ tava raṇe kariṣyati na saṃśayaḥ 05,162.025a astravidbhir anādhṛṣyo dūrapātī dṛḍhāyudhaḥ 05,162.025c haniṣyati ripūṃs tubhyaṃ mahendro dānavān iva 05,162.026a madrarājo maheṣvāsaḥ śalyo me 'tiratho mataḥ 05,162.026c spardhate vāsudevena yo vai nityaṃ raṇe raṇe 05,162.027a bhāgineyān nijāṃs tyaktvā śalyas te rathasattamaḥ 05,162.027c eṣa yotsyati saṃgrāme kṛṣṇaṃ cakragadādharam 05,162.028a sāgarormisamair vegaiḥ plāvayann iva śātravān 05,162.028c bhūriśravāḥ kṛtāstraś ca tava cāpi hitaḥ suhṛt 05,162.029a saumadattir maheṣvāso rathayūthapayūthapaḥ 05,162.029c balakṣayam amitrāṇāṃ sumahāntaṃ kariṣyati 05,162.030a sindhurājo mahārāja mato me dviguṇo rathaḥ 05,162.030c yotsyate samare rājan vikrānto rathasattamaḥ 05,162.031a draupadīharaṇe pūrvaṃ parikliṣṭaḥ sa pāṇḍavaiḥ 05,162.031c saṃsmaraṃs taṃ parikleśaṃ yotsyate paravīrahā 05,162.032a etena hi tadā rājaṃs tapa āsthāya dāruṇam 05,162.032c sudurlabho varo labdhaḥ pāṇḍavān yoddhum āhave 05,162.033a sa eṣa rathaśārdūlas tad vairaṃ saṃsmaran raṇe 05,162.033c yotsyate pāṇḍavāṃs tāta prāṇāṃs tyaktvā sudustyajān 05,163.001 bhīṣma uvāca 05,163.001a sudakṣiṇas tu kāmbojo ratha ekaguṇo mataḥ 05,163.001c tavārthasiddhim ākāṅkṣan yotsyate samare paraiḥ 05,163.002a etasya rathasiṃhasya tavārthe rājasattama 05,163.002c parākramaṃ yathendrasya drakṣyanti kuravo yudhi 05,163.003a etasya rathavaṃśo hi tigmavegaprahāriṇām 05,163.003c kāmbojānāṃ mahārāja śalabhānām ivāyatiḥ 05,163.004a nīlo māhiṣmatīvāsī nīlavarmadharas tava 05,163.004c rathavaṃśena śatrūṇāṃ kadanaṃ vai kariṣyati 05,163.005a kṛtavairaḥ purā caiva sahadevena pārthivaḥ 05,163.005c yotsyate satataṃ rājaṃs tavārthe kurusattama 05,163.006a vindānuvindāv āvantyau sametau rathasattamau 05,163.006c kṛtinau samare tāta dṛḍhavīryaparākramau 05,163.007a etau tau puruṣavyāghrau ripusainyaṃ pradhakṣyataḥ 05,163.007c gadāprāsāsinārācais tomaraiś ca bhujacyutaiḥ 05,163.008a yuddhābhikāmau samare krīḍantāv iva yūthapau 05,163.008c yūthamadhye mahārāja vicarantau kṛtāntavat 05,163.009a trigartā bhrātaraḥ pañca rathodārā matā mama 05,163.009c kṛtavairāś ca pārthena virāṭanagare tadā 05,163.010a makarā iva rājendra samuddhatataraṅgiṇīm 05,163.010c gaṅgāṃ vikṣobhayiṣyanti pārthānāṃ yudhi vāhinīm 05,163.011a te rathāḥ pañca rājendra yeṣāṃ satyaratho mukham 05,163.011c ete yotsyanti samare saṃsmarantaḥ purā kṛtam 05,163.012a vyalīkaṃ pāṇḍaveyena bhīmasenānujena ha 05,163.012c diśo vijayatā rājañ śvetavāhena bhārata 05,163.012d*0564_01 kadarthīkṛtya saṃgrāme dāpitāḥ karam uttamam 05,163.013a te haniṣyanti pārthānāṃ samāsādya mahārathān 05,163.013c varān varān maheṣvāsān kṣatriyāṇāṃ dhuraṃdharāḥ 05,163.014a lakṣmaṇas tava putras tu tathā duḥśāsanasya ca 05,163.014c ubhau tau puruṣavyāghrau saṃgrāmeṣv anivartinau 05,163.015a taruṇau sukumārau ca rājaputrau tarasvinau 05,163.015c yuddhānāṃ ca viśeṣajñau praṇetārau ca sarvaśaḥ 05,163.016a rathau tau rathaśārdūla matau me rathasattamau 05,163.016c kṣatradharmaratau vīrau mahat karma kariṣyataḥ 05,163.017a daṇḍadhāro mahārāja ratha eko nararṣabhaḥ 05,163.017c yotsyate samaraṃ prāpya svena sainyena pālitaḥ 05,163.018a bṛhadbalas tathā rājā kausalyo rathasattamaḥ 05,163.018c ratho mama matas tāta dṛḍhavegaparākramaḥ 05,163.019a eṣa yotsyati saṃgrāme svāṃ camūṃ saṃpraharṣayan 05,163.019c ugrāyudho maheṣvāso dhārtarāṣṭrahite rataḥ 05,163.019d*0565_01 eṣa yotsyati saṃgrāme ratha ekaguṇo mataḥ 05,163.020a kṛpaḥ śāradvato rājan rathayūthapayūthapaḥ 05,163.020c priyān prāṇān parityajya pradhakṣyati ripūṃs tava 05,163.021a gautamasya maharṣer ya ācāryasya śaradvataḥ 05,163.021c kārttikeya ivājeyaḥ śarastambāt suto 'bhavat 05,163.022a eṣa senāṃ bahuvidhāṃ vividhāyudhakārmukām 05,163.022c agnivat samare tāta cariṣyati vimardayan 05,164.001 bhīṣma uvāca 05,164.001a śakunir mātulas te 'sau ratha eko narādhipa 05,164.001c prasajya pāṇḍavair vairaṃ yotsyate nātra saṃśayaḥ 05,164.002a etasya sainyā durdharṣāḥ samare 'pratiyāyinaḥ 05,164.002c vikṛtāyudhabhūyiṣṭhā vāyuvegasamā jave 05,164.003a droṇaputro maheṣvāsaḥ sarveṣām ati dhanvinām 05,164.003c samare citrayodhī ca dṛḍhāstraś ca mahārathaḥ 05,164.004a etasya hi mahārāja yathā gāṇḍīvadhanvanaḥ 05,164.004c śarāsanād vinirmuktāḥ saṃsaktā yānti sāyakāḥ 05,164.005a naiṣa śakyo mayā vīraḥ saṃkhyātuṃ rathasattamaḥ 05,164.005c nirdahed api lokāṃs trīn icchann eṣa mahāyaśāḥ 05,164.006a krodhas tejaś ca tapasā saṃbhṛto ''śramavāsinā 05,164.006c droṇenānugṛhītaś ca divyair astrair udāradhīḥ 05,164.007a doṣas tv asya mahān eko yenaiṣa bharatarṣabha 05,164.007c na me ratho nātiratho mataḥ pārthivasattama 05,164.008a jīvitaṃ priyam atyartham āyuṣkāmaḥ sadā dvijaḥ 05,164.008c na hy asya sadṛśaḥ kaś cid ubhayoḥ senayor api 05,164.009a hanyād ekarathenaiva devānām api vāhinīm 05,164.009c vapuṣmāṃs talaghoṣeṇa sphoṭayed api parvatān 05,164.010a asaṃkhyeyaguṇo vīraḥ prahartā dāruṇadyutiḥ 05,164.010c daṇḍapāṇir ivāsahyaḥ kālavat pracariṣyati 05,164.011a yugāntāgnisamaḥ krodhe siṃhagrīvo mahāmatiḥ 05,164.011c eṣa bhārata yuddhasya pṛṣṭhaṃ saṃśamayiṣyati 05,164.012a pitā tv asya mahātejā vṛddho 'pi yuvabhir varaḥ 05,164.012c raṇe karma mahat kartā tatra me nāsti saṃśayaḥ 05,164.012d*0566_01 pitāsya tu raṇe karma mahat kartā na saṃśayaḥ 05,164.013a astravegāniloddhūtaḥ senākakṣendhanotthitaḥ 05,164.013c pāṇḍuputrasya sainyāni pradhakṣyati jaye dhṛtaḥ 05,164.014a rathayūthapayūthānāṃ yūthapaḥ sa nararṣabhaḥ 05,164.014c bhāradvājātmajaḥ kartā karma tīvraṃ hitāya vaḥ 05,164.015a sarvamūrdhābhiṣiktānām ācāryaḥ sthaviro guruḥ 05,164.015c gacched antaṃ sṛñjayānāṃ priyas tv asya dhanaṃjayaḥ 05,164.016a naiṣa jātu maheṣvāsaḥ pārtham akliṣṭakāriṇam 05,164.016c hanyād ācāryakaṃ dīptaṃ saṃsmṛtya guṇanirjitam 05,164.017a ślāghaty eṣa sadā vīraḥ pārthasya guṇavistaraiḥ 05,164.017c putrād abhyadhikaṃ caiva bhāradvājo 'nupaśyati 05,164.018a hanyād ekarathenaiva devagandharvadānavān 05,164.018c ekībhūtān api raṇe divyair astraiḥ pratāpavān 05,164.019a pauravo rājaśārdūlas tava rājan mahārathaḥ 05,164.019c mato mama ratho vīra paravīrarathārujaḥ 05,164.020a svena sainyena sahitaḥ pratapañ śatruvāhinīm 05,164.020c pradhakṣyati sa pāñcālān kakṣaṃ kṛṣṇagatir yathā 05,164.021a satyavrato rathavaro rājaputro mahārathaḥ 05,164.021c tava rājan ripubale kālavat pracariṣyati 05,164.022a etasya yodhā rājendra vicitrakavacāyudhāḥ 05,164.022c vicariṣyanti saṃgrāme nighnantaḥ śātravāṃs tava 05,164.023a vṛṣaseno rathāgryas te karṇaputro mahārathaḥ 05,164.023c pradhakṣyati ripūṇāṃ te balāni balināṃ varaḥ 05,164.024a jalasaṃdho mahātejā rājan rathavaras tava 05,164.024c tyakṣyate samare prāṇān māgadhaḥ paravīrahā 05,164.025a eṣa yotsyati saṃgrāme gajaskandhaviśāradaḥ 05,164.025c rathena vā mahābāhuḥ kṣapayañ śatruvāhinīm 05,164.026a ratha eṣa mahārāja mato mama nararṣabhaḥ 05,164.026c tvadarthe tyakṣyati prāṇān saha sainyo mahāraṇe 05,164.027a eṣa vikrāntayodhī ca citrayodhī ca saṃgare 05,164.027c vītabhīś cāpi te rājañ śātravaiḥ saha yotsyate 05,164.028a bāhlīko 'tirathaś caiva samare cānivartitā 05,164.028c mama rājan mato yuddhe śūro vaivasvatopamaḥ 05,164.029a na hy eṣa samaraṃ prāpya nivarteta kathaṃ cana 05,164.029c yathā satatago rājan nābhihatya parān raṇe 05,164.030a senāpatir mahārāja satyavāṃs te mahārathaḥ 05,164.030c raṇeṣv adbhutakarmā ca rathaḥ pararathārujaḥ 05,164.031a etasya samaraṃ dṛṣṭvā na vyathāsti kathaṃ cana 05,164.031c utsmayann abhyupaity eṣa parān rathapathe sthitān 05,164.032a eṣa cāriṣu vikrāntaḥ karma satpuruṣocitam 05,164.032c kartā vimarde sumahat tvadarthe puruṣottamaḥ 05,164.033a alāyudho rākṣasendraḥ krūrakarmā mahābalaḥ 05,164.033c haniṣyati parān rājan pūrvavairam anusmaran 05,164.034a eṣa rākṣasasainyānāṃ sarveṣāṃ rathasattamaḥ 05,164.034c māyāvī dṛḍhavairaś ca samare vicariṣyati 05,164.035a prāgjyotiṣādhipo vīro bhagadattaḥ pratāpavān 05,164.035c gajāṅkuśadharaśreṣṭho rathe caiva viśāradaḥ 05,164.036a etena yuddham abhavat purā gāṇḍīvadhanvanaḥ 05,164.036c divasān subahūn rājann ubhayor jayagṛddhinoḥ 05,164.037a tataḥ sakhāyaṃ gāndhāre mānayan pākaśāsanam 05,164.037c akarot saṃvidaṃ tena pāṇḍavena mahātmanā 05,164.038a eṣa yotsyati saṃgrāme gajaskandhaviśāradaḥ 05,164.038c airāvatagato rājā devānām iva vāsavaḥ 05,165.001 bhīṣma uvāca 05,165.001a acalo vṛṣakaś caiva bhrātarau sahitāv ubhau 05,165.001c rathau tava durādharṣau śatrūn vidhvaṃsayiṣyataḥ 05,165.002a balavantau naravyāghrau dṛḍhakrodhau prahāriṇau 05,165.002c gāndhāramukhyau taruṇau darśanīyau mahābalau 05,165.003a sakhā te dayito nityaṃ ya eṣa raṇakarkaśaḥ 05,165.003c protsāhayati rājaṃs tvāṃ vigrahe pāṇḍavaiḥ saha 05,165.004a paruṣaḥ katthano nīcaḥ karṇo vaikartanas tava 05,165.004c mantrī netā ca bandhuś ca mānī cātyantam ucchritaḥ 05,165.005a eṣa naiva rathaḥ pūrṇo nāpy evātiratho nṛpa 05,165.005c viyuktaḥ kavacenaiṣa sahajena vicetanaḥ 05,165.005e kuṇḍalābhyāṃ ca divyābhyāṃ viyuktaḥ satataṃ ghṛṇī 05,165.006a abhiśāpāc ca rāmasya brāhmaṇasya ca bhāṣaṇāt 05,165.006c karaṇānāṃ viyogāc ca tena me 'rdharatho mataḥ 05,165.006e naiṣa phalgunam āsādya punar jīvan vimokṣyate 05,165.007 saṃjaya uvāca 05,165.007a tato 'bravīn mahābāhur droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ 05,165.007c evam etad yathāttha tvaṃ na mithyāstīti kiṃ cana 05,165.008a raṇe raṇe 'timānī ca vimukhaś caiva dṛśyate 05,165.008c ghṛṇī karṇaḥ pramādī ca tena me 'rdharatho mataḥ 05,165.009a etac chrutvā tu rādheyaḥ krodhād utphullalocanaḥ 05,165.009c uvāca bhīṣmaṃ rājendra tudan vāgbhiḥ pratodavat 05,165.010a pitāmaha yatheṣṭaṃ māṃ vākśarair upakṛntasi 05,165.010c anāgasaṃ sadā dveṣād evam eva pade pade 05,165.010e marṣayāmi ca tat sarvaṃ duryodhanakṛtena vai 05,165.011a tvaṃ tu māṃ manyase 'śaktaṃ yathā kāpuruṣaṃ tathā 05,165.011c bhavān ardharatho mahyaṃ mato nāsty atra saṃśayaḥ 05,165.012a sarvasya jagataś caiva gāṅgeya na mṛṣā vade 05,165.012c kurūṇām ahito nityaṃ na ca rājāvabudhyate 05,165.013a ko hi nāma samāneṣu rājasūdāttakarmasu 05,165.013c tejovadham imaṃ kuryād vibhedayiṣur āhave 05,165.013e yathā tvaṃ guṇanirdeśād aparādhaṃ cikīrṣasi 05,165.014a na hāyanair na palitair na vittair na ca bandhubhiḥ 05,165.014c mahārathatvaṃ saṃkhyātuṃ śakyaṃ kṣatrasya kaurava 05,165.015a balajyeṣṭhaṃ smṛtaṃ kṣatraṃ mantrajyeṣṭhā dvijātayaḥ 05,165.015c dhanajyeṣṭhāḥ smṛtā vaiśyāḥ śūdrās tu vayasādhikāḥ 05,165.016a yathecchakaṃ svayaṃgrāhād rathān atirathāṃs tathā 05,165.016c kāmadveṣasamāyukto mohāt prakurute bhavān 05,165.017a duryodhana mahābāho sādhu samyag avekṣyatām 05,165.017c tyajyatāṃ duṣṭabhāvo 'yaṃ bhīṣmaḥ kilbiṣakṛt tava 05,165.018a bhinnā hi senā nṛpate duḥsaṃdheyā bhavaty uta 05,165.018c maulāpi puruṣavyāghra kim u nānā samutthitā 05,165.019a eṣāṃ dvaidhaṃ samutpannaṃ yodhānāṃ yudhi bhārata 05,165.019c tejovadho naḥ kriyate pratyakṣeṇa viśeṣataḥ 05,165.020a rathānāṃ kva ca vijñānaṃ kva ca bhīṣmo 'lpacetanaḥ 05,165.020c aham āvārayiṣyāmi pāṇḍavānām anīkinīm 05,165.021a āsādya mām amogheṣuṃ gamiṣyanti diśo daśa 05,165.021c pāṇḍavāḥ sahapañcālāḥ śārdūlaṃ vṛṣabhā iva 05,165.022a kva ca yuddhavimardo vā mantrāḥ suvyāhṛtāni vā 05,165.022c kva ca bhīṣmo gatavayā mandātmā kālamohitaḥ 05,165.023a spardhate hi sadā nityaṃ sarveṇa jagatā saha 05,165.023c na cānyaṃ puruṣaṃ kaṃ cin manyate moghadarśanaḥ 05,165.024a śrotavyaṃ khalu vṛddhānām iti śāstranidarśanam 05,165.024c na tv evāpy ativṛddhānāṃ punar bālā hi te matāḥ 05,165.025a aham eko haniṣyāmi pāṇḍavān nātra saṃśayaḥ 05,165.025c suyuddhe rājaśārdūla yaśo bhīṣmaṃ gamiṣyati 05,165.026a kṛtaḥ senāpatis tv eṣa tvayā bhīṣmo narādhipa 05,165.026c senāpatiṃ guṇo gantā na tu yodhān kathaṃ cana 05,165.027a nāhaṃ jīvati gāṅgeye yotsye rājan kathaṃ cana 05,165.027c hate tu bhīṣme yodhāsmi sarvair eva mahārathaiḥ 05,166.001 bhīṣma uvāca 05,166.001a samudyato 'yaṃ bhāro me sumahān sāgaropamaḥ 05,166.001c dhārtarāṣṭrasya saṃgrāme varṣapūgābhicintitaḥ 05,166.002a tasminn abhyāgate kāle pratapte lomaharṣaṇe 05,166.002c mithobhedo na me kāryas tena jīvasi sūtaja 05,166.003a na hy ahaṃ nādya vikramya sthaviro 'pi śiśos tava 05,166.003c yuddhaśraddhāṃ raṇe chindyāṃ jīvitasya ca sūtaja 05,166.004a jāmadagnyena rāmeṇa mahāstrāṇi pramuñcatā 05,166.004c na me vyathābhavat kā cit tvaṃ tu me kiṃ kariṣyasi 05,166.005a kāmaṃ naitat praśaṃsanti santo ''tmabalasaṃstavam 05,166.005c vakṣyāmi tu tvāṃ saṃtapto nihīna kulapāṃsana 05,166.006a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kāśirājñaḥ svayaṃvare 05,166.006c nirjityaikarathenaiva yat kanyās tarasā hṛtāḥ 05,166.007a īdṛśānāṃ sahasrāṇi viśiṣṭānām atho punaḥ 05,166.007c mayaikena nirastāni sasainyāni raṇājire 05,166.008a tvāṃ prāpya vairapuruṣaṃ kurūṇām anayo mahān 05,166.008c upasthito vināśāya yatasva puruṣo bhava 05,166.009a yudhyasva pārthaṃ samare yena vispardhase saha 05,166.009c drakṣyāmi tvāṃ vinirmuktam asmād yuddhāt sudurmate 05,166.010 saṃjaya uvāca 05,166.010a tam uvāca tato rājā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ 05,166.010c mām avekṣasva gāṅgeya kāryaṃ hi mahad udyatam 05,166.011a cintyatām idam evāgre mama niḥśreyasaṃ param 05,166.011c ubhāv api bhavantau me mahat karma kariṣyataḥ 05,166.012a bhūyaś ca śrotum icchāmi pareṣāṃ rathasattamān 05,166.012c ye caivātirathās tatra tathaiva rathayūthapāḥ 05,166.013a balābalam amitrāṇāṃ śrotum icchāmi kaurava 05,166.013c prabhātāyāṃ rajanyāṃ vai idaṃ yuddhaṃ bhaviṣyati 05,166.014 bhīṣma uvāca 05,166.014a ete rathās te saṃkhyātās tathaivātirathā nṛpa 05,166.014c ya cāpy ardharathā rājan pāṇḍavānām ataḥ śṛṇu 05,166.015a yadi kautūhalaṃ te 'dya pāṇḍavānāṃ bale nṛpa 05,166.015c rathasaṃkhyāṃ mahābāho sahaibhir vasudhādhipaiḥ 05,166.016a svayaṃ rājā rathodāraḥ pāṇḍavaḥ kuntinandanaḥ 05,166.016c agnivat samare tāta cariṣyati na saṃśayaḥ 05,166.017a bhīmasenas tu rājendra ratho 'ṣṭaguṇasaṃmitaḥ 05,166.017b*0567_01 na tasyāsti samo yuddhe gadayā sāyakair api 05,166.017c nāgāyutabalo mānī tejasā na sa mānuṣaḥ 05,166.018a mādrīputrau tu rathinau dvāv eva puruṣarṣabhau 05,166.018c aśvināv iva rūpeṇa tejasā ca samanvitau 05,166.019a ete camūmukhagatāḥ smarantaḥ kleśam ātmanaḥ 05,166.019c rudravat pracariṣyanti tatra me nāsti saṃśayaḥ 05,166.020a sarva eva mahātmānaḥ śālaskandhā ivodgatāḥ 05,166.020c prādeśenādhikāḥ pumbhir anyais te ca pramāṇataḥ 05,166.021a siṃhasaṃhananāḥ sarve pāṇḍuputrā mahābalāḥ 05,166.021c caritabrahmacaryāś ca sarve cātitapasvinaḥ 05,166.022a hrīmantaḥ puruṣavyāghrā vyāghrā iva balotkaṭāḥ 05,166.022c jave prahāre saṃmarde sarva evātimānuṣāḥ 05,166.022e sarve jitamahīpālā digjaye bharatarṣabha 05,166.023a na caiṣāṃ puruṣāḥ ke cid āyudhāni gadāḥ śarān 05,166.023c viṣahanti sadā kartum adhijyāny api kaurava 05,166.023e udyantuṃ vā gadāṃ gurvīṃ śarān vāpi prakarṣitum 05,166.024a jave lakṣyasya haraṇe bhojye pāṃsuvikarṣaṇe 05,166.024c bālair api bhavantas taiḥ sarva eva viśeṣitāḥ 05,166.025a te te sainyaṃ samāsādya vyāghrā iva balotkaṭāḥ 05,166.025c vidhvaṃsayiṣyanti raṇe mā sma taiḥ saha saṃgamaḥ 05,166.026a ekaikaśas te saṃgrāme hanyuḥ sarvān mahīkṣitaḥ 05,166.026c pratyakṣaṃ tava rājendra rājasūye yathābhavat 05,166.027a draupadyāś ca parikleśaṃ dyūte ca paruṣā giraḥ 05,166.027c te saṃsmarantaḥ saṃgrāme vicariṣyanti kālavat 05,166.028a lohitākṣo guḍākeśo nārāyaṇasahāyavān 05,166.028c ubhayoḥ senayor vīra ratho nāstīha tādṛśaḥ 05,166.029a na hi deveṣu vā pūrvaṃ dānaveṣūrageṣu vā 05,166.029c rākṣaseṣv atha yakṣeṣu nareṣu kuta eva tu 05,166.030a bhūto 'tha vā bhaviṣyo vā rathaḥ kaś cin mayā śrutaḥ 05,166.030c samāyukto mahārāja yathā pārthasya dhīmataḥ 05,166.031a vāsudevaś ca saṃyantā yoddhā caiva dhanaṃjayaḥ 05,166.031c gāṇḍīvaṃ ca dhanur divyaṃ te cāśvā vātaraṃhasaḥ 05,166.032a abhedyaṃ kavacaṃ divyam akṣayyau ca maheṣudhī 05,166.032c astragrāmaś ca māhendro raudraḥ kaubera eva ca 05,166.033a yāmyaś ca vāruṇaś caiva gadāś cograpradarśanāḥ 05,166.033c vajrādīni ca mukhyāni nānāpraharaṇāni vai 05,166.034a dānavānāṃ sahasrāṇi hiraṇyapuravāsinām 05,166.034c hatāny ekarathenājau kas tasya sadṛśo rathaḥ 05,166.035a eṣa hanyād dhi saṃrambhī balavān satyavikramaḥ 05,166.035c tava senāṃ mahābāhuḥ svāṃ caiva paripālayan 05,166.036a ahaṃ cainaṃ pratyudiyām ācāryo vā dhanaṃjayam 05,166.036c na tṛtīyo 'sti rājendra senayor ubhayor api 05,166.036e ya enaṃ śaravarṣāṇi varṣantam udiyād rathī 05,166.037a jīmūta iva gharmānte mahāvātasamīritaḥ 05,166.037c samāyuktas tu kaunteyo vāsudevasahāyavān 05,166.037e taruṇaś ca kṛtī caiva jīrṇāv āvām ubhāv api 05,166.038 saṃjaya uvāca 05,166.038a etac chrutvā tu bhīṣmasya rājñāṃ dadhvaṃsire tadā 05,166.038c kāñcanāṅgadinaḥ pīnā bhujāś candanarūṣitāḥ 05,166.039a manobhiḥ saha sāvegaiḥ saṃsmṛtya ca purātanam 05,166.039c sāmarthyaṃ pāṇḍaveyānāṃ yathāpratyakṣadarśanāt 05,167.001 bhīṣma uvāca 05,167.001a draupadeyā mahārāja sarve pañca mahārathāḥ 05,167.001c vairāṭir uttaraś caiva ratho mama mahān mataḥ 05,167.002a abhimanyur mahārāja rathayūthapayūthapaḥ 05,167.002c samaḥ pārthena samare vāsudevena vā bhavet 05,167.003a laghv astraś citrayodhī ca manasvī dṛḍhavikramaḥ 05,167.003c saṃsmaran vai parikleśaṃ svapitur vikramiṣyati 05,167.004a sātyakir mādhavaḥ śūro rathayūthapayūthapaḥ 05,167.004c eṣa vṛṣṇipravīrāṇām amarṣī jitasādhvasaḥ 05,167.005a uttamaujās tathā rājan ratho mama mahān mataḥ 05,167.005c yudhāmanyuś ca vikrānto rathodāro nararṣabhaḥ 05,167.006a eteṣāṃ bahusāhasrā rathā nāgā hayās tathā 05,167.006c yotsyante te tanuṃ tyaktvā kuntīputrapriyepsayā 05,167.007a pāṇḍavaiḥ saha rājendra tava senāsu bhārata 05,167.007c agnimārutavad rājann āhvayantaḥ parasparam 05,167.008a ajeyau samare vṛddhau virāṭadrupadāv ubhau 05,167.008c mahārathau mahāvīryau matau me puruṣarṣabhau 05,167.009a vayovṛddhāv api tu tau kṣatradharmaparāyaṇau 05,167.009c yatiṣyete paraṃ śaktyā sthitau vīragate pathi 05,167.010a saṃbandhakena rājendra tau tu vīryabalānvayāt 05,167.010c āryavṛttau maheṣvāsau snehapāśasitāv ubhau 05,167.011a kāraṇaṃ prāpya tu narāḥ sarva eva mahābhujāḥ 05,167.011c śūrā vā kātarā vāpi bhavanti narapuṃgava 05,167.012a ekāyanagatāv etau pārthena dṛḍhabhaktikau 05,167.012c tyaktvā prāṇān paraṃ śaktyā ghaṭitārau narādhipa 05,167.013a pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tāv ubhau saṃyati dāruṇau 05,167.013c saṃbandhibhāvaṃ rakṣantau mahat karma kariṣyataḥ 05,167.014a lokavīrau maheṣvāsau tyaktātmānau ca bhārata 05,167.014c pratyayaṃ parirakṣantau mahat karma kariṣyataḥ 05,168.001 bhīṣma uvāca 05,168.001a pāñcālarājasya suto rājan parapuraṃjayaḥ 05,168.001c śikhaṇḍī rathamukhyo me mataḥ pārthasya bhārata 05,168.002a eṣa yotsyati saṃgrāme nāśayan pūrvasaṃsthitim 05,168.002c paraṃ yaśo viprathayaṃs tava senāsu bhārata 05,168.003a etasya bahulāḥ senāḥ pāñcālāś ca prabhadrakāḥ 05,168.003c tenāsau rathavaṃśena mahat karma kariṣyati 05,168.004a dhṛṣṭadyumnaś ca senānīḥ sarvasenāsu bhārata 05,168.004c mato me 'tiratho rājan droṇaśiṣyo mahārathaḥ 05,168.005a eṣa yotsyati saṃgrāme sūdayan vai parān raṇe 05,168.005c bhagavān iva saṃkruddhaḥ pinākī yugasaṃkṣaye 05,168.006a etasya tadrathānīkaṃ kathayanti raṇapriyāḥ 05,168.006c bahutvāt sāgaraprakhyaṃ devānām iva saṃyuge 05,168.007a kṣatradharmā tu rājendra mato me 'rdharatho nṛpa 05,168.007c dhṛṣṭadyumnasya tanayo bālyān nātikṛtaśramaḥ 05,168.008a śiśupālasuto vīraś cedirājo mahārathaḥ 05,168.008c dhṛṣṭaketur maheṣvāsaḥ saṃbandhī pāṇḍavasya ha 05,168.009a eṣa cedipatiḥ śūraḥ saha putreṇa bhārata 05,168.009c mahārathenāsukaraṃ mahat karma kariṣyati 05,168.010a kṣatradharmarato mahyaṃ mataḥ parapuraṃjayaḥ 05,168.010c kṣatradevas tu rājendra pāṇḍaveṣu rathottamaḥ 05,168.010e jayantaś cāmitaujāś ca satyajic ca mahārathaḥ 05,168.011a mahārathā mahātmānaḥ sarve pāñcālasattamāḥ 05,168.011c yotsyante samare tāta saṃrabdhā iva kuñjarāḥ 05,168.012a ajo bhojaś ca vikrāntau pāṇḍaveṣu mahārathau 05,168.012b*0568_01 lokavīrau maheṣvāsau tyaktātmānau mahārathau 05,168.012c pāṇḍavānāṃ sahāyārthe paraṃ śaktyā yatiṣyataḥ 05,168.012e śīghrāstrau citrayoddhārau kṛtinau dṛḍhavikramau 05,168.013a kekayāḥ pañca rājendra bhrātaro yuddhadurmadāḥ 05,168.013c sarva ete rathodārāḥ sarve lohitakadhvajāḥ 05,168.014a kāśikaḥ sukumāraś ca nīlo yaś cāparo nṛpaḥ 05,168.014c sūryadattaś ca śaṅkhaś ca madirāśvaś ca nāmataḥ 05,168.015a sarva ete rathodārāḥ sarve cāhavalakṣaṇāḥ 05,168.015c sarvāstraviduṣaḥ sarve mahātmāno matā mama 05,168.016a vārdhakṣemir mahārāja ratho mama mahān mataḥ 05,168.016c citrāyudhaś ca nṛpatir mato me rathasattamaḥ 05,168.016e sa hi saṃgrāmaśobhī ca bhaktaś cāpi kirīṭinaḥ 05,168.017a cekitānaḥ satyadhṛtiḥ pāṇḍavānāṃ mahārathau 05,168.017c dvāv imau puruṣavyāghrau rathodārau matau mama 05,168.018a vyāghradattaś ca rājendra candrasenaś ca bhārata 05,168.018c matau mama rathodārau pāṇḍavānāṃ na saṃśayaḥ 05,168.019a senābinduś ca rājendra krodhahantā ca nāmataḥ 05,168.019c yaḥ samo vāsudevena bhīmasenena cābhibhūḥ 05,168.019e sa yotsyatīha vikramya samare tava sainikaiḥ 05,168.020a māṃ droṇaṃ ca kṛpaṃ caiva yathā saṃmanyate bhavān 05,168.020c tathā sa samaraślāghī mantavyo rathasattamaḥ 05,168.021a kāśyaḥ paramaśīghrāstraḥ ślāghanīyo rathottamaḥ 05,168.021c ratha ekaguṇo mahyaṃ mataḥ parapuraṃjayaḥ 05,168.022a ayaṃ ca yudhi vikrānto mantavyo 'ṣṭaguṇo rathaḥ 05,168.022c satyajit samaraślāghī drupadasyātmajo yuvā 05,168.023a gataḥ so 'tirathatvaṃ hi dhṛṣṭadyumnena saṃmitaḥ 05,168.023c pāṇḍavānāṃ yaśaskāmaḥ paraṃ karma kariṣyati 05,168.024a anuraktaś ca śūraś ca ratho 'yam aparo mahān 05,168.024c pāṇḍyarājo mahāvīryaḥ pāṇḍavānāṃ dhuraṃdharaḥ 05,168.025a dṛḍhadhanvā maheṣvāsaḥ pāṇḍavānāṃ rathottamaḥ 05,168.025c śreṇimān kauravaśreṣṭha vasudānaś ca pārthivaḥ 05,168.025e ubhāv etāv atirathau matau mama paraṃtapa 05,168.025f*0569_01 anyau virāṭasya sutau śaṅkhaśvetau mahārathau 05,168.025f*0569_02 pāṇḍavānāṃ sahāyārthe mahat karma kariṣyataḥ 05,169.001 bhīṣma uvāca 05,169.001a rocamāno mahārāja pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ 05,169.001c yotsyate 'maravat saṃkhye parasainyeṣu bhārata 05,169.002a purujit kuntibhojaś ca maheṣvāso mahābalaḥ 05,169.002c mātulo bhīmasenasya sa ca me 'tiratho mataḥ 05,169.003a eṣa vīro maheṣvāsaḥ kṛtī ca nipuṇaś ca ha 05,169.003c citrayodhī ca śaktaś ca mato me rathapuṃgavaḥ 05,169.004a sa yotsyati hi vikramya maghavān iva dānavaiḥ 05,169.004c yodhāś cāsya parikhyātāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ 05,169.005a bhāgineyakṛte vīraḥ sa kariṣyati saṃgare 05,169.005c sumahat karma pāṇḍūnāṃ sthitaḥ priyahite nṛpaḥ 05,169.006a bhaimasenir mahārāja haiḍimbo rākṣaseśvaraḥ 05,169.006c mato me bahumāyāvī rathayūthapayūthapaḥ 05,169.007a yotsyate samare tāta māyābhiḥ samarapriyaḥ 05,169.007c ye cāsya rākṣasāḥ śūrāḥ sacivā vaśavartinaḥ 05,169.008a ete cānye ca bahavo nānājanapadeśvarāḥ 05,169.008c sametāḥ pāṇḍavasyārthe vāsudevapurogamāḥ 05,169.009a ete prādhānyato rājan pāṇḍavasya mahātmanaḥ 05,169.009c rathāś cātirathāś caiva ye cāpy ardharathā matāḥ 05,169.010a neṣyanti samare senāṃ bhīmāṃ yaudhiṣṭhirīṃ nṛpa 05,169.010c mahendreṇeva vīreṇa pālyamānāṃ kirīṭinā 05,169.011a tair ahaṃ samare vīra tvām āyadbhir jayaiṣibhiḥ 05,169.011c yotsyāmi jayam ākāṅkṣann atha vā nidhanaṃ raṇe 05,169.012a pārthaṃ ca vāsudevaṃ ca cakragāṇḍīvadhāriṇau 05,169.012c saṃdhyāgatāv ivārkendū sameṣye puruṣottamau 05,169.013a ye caiva te rathodārāḥ pāṇḍuputrasya sainikāḥ 05,169.013c sahasainyān ahaṃ tāṃś ca pratīyāṃ raṇamūrdhani 05,169.014a ete rathāś cātirathāś ca tubhyaṃ; yathāpradhānaṃ nṛpa kīrtitā mayā 05,169.014c tathā rājann ardharathāś ca ke cit; tathaiva teṣām api kauravendra 05,169.015a arjunaṃ vāsudevaṃ ca ye cānye tatra pārthivāḥ 05,169.015c sarvān āvārayiṣyāmi yāvad drakṣyāmi bhārata 05,169.016a pāñcālyaṃ tu mahābāho nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam 05,169.016c udyateṣum abhiprekṣya pratiyudhyantam āhave 05,169.017a lokas tad veda yad ahaṃ pituḥ priyacikīrṣayā 05,169.017c prāptaṃ rājyaṃ parityajya brahmacarye dhṛtavrataḥ 05,169.018a citrāṅgadaṃ kauravāṇām ahaṃ rājye 'bhyaṣecayam 05,169.018c vicitravīryaṃ ca śiśuṃ yauvarājye 'bhyaṣecayam 05,169.019a devavratatvaṃ vikhyāpya pṛthivyāṃ sarvarājasu 05,169.019c naiva hanyāṃ striyaṃ jātu na strīpūrvaṃ kathaṃ cana 05,169.020a sa hi strīpūrvako rājañ śikhaṇḍī yadi te śrutaḥ 05,169.020c kanyā bhūtvā pumāñ jāto na yotsye tena bhārata 05,169.021a sarvāṃs tv anyān haniṣyāmi pārthivān bharatarṣabha 05,169.021c yān sameṣyāmi samare na tu kuntīsutān nṛpa 05,170.001 duryodhana uvāca 05,170.001a kimarthaṃ bharataśreṣṭha na hanyās tvaṃ śikhaṇḍinam 05,170.001c udyateṣum atho dṛṣṭvā samareṣv ātatāyinam 05,170.002a pūrvam uktvā mahābāho pāṇḍavān saha somakaiḥ 05,170.002c vadhiṣyāmīti gāṅgeya tan me brūhi pitāmaha 05,170.003 bhīṣma uvāca 05,170.003a śṛṇu duryodhana kathāṃ sahaibhir vasudhādhipaiḥ 05,170.003c yadarthaṃ yudhi saṃprekṣya nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam 05,170.004a mahārājo mama pitā śaṃtanur bharatarṣabhaḥ 05,170.004c diṣṭāntaṃ prāpa dharmātmā samaye puruṣarṣabha 05,170.005a tato 'haṃ bharataśreṣṭha pratijñāṃ paripālayan 05,170.005c citrāṅgadaṃ bhrātaraṃ vai mahārājye 'bhyaṣecayam 05,170.006a tasmiṃś ca nidhanaṃ prāpte satyavatyā mate sthitaḥ 05,170.006c vicitravīryaṃ rājānam abhyaṣiñcaṃ yathāvidhi 05,170.007a mayābhiṣikto rājendra yavīyān api dharmataḥ 05,170.007c vicitravīryo dharmātmā mām eva samudaikṣata 05,170.008a tasya dārakriyāṃ tāta cikīrṣur aham apy uta 05,170.008c anurūpād iva kulād iti cintya mano dadhe 05,170.009a tathāśrauṣaṃ mahābāho tisraḥ kanyāḥ svayaṃvare 05,170.009c rūpeṇāpratimāḥ sarvāḥ kāśirājasutās tadā 05,170.009e ambā caivāmbikā caiva tathaivāmbālikāparā 05,170.010a rājānaś ca samāhūtāḥ pṛthivyāṃ bharatarṣabha 05,170.010c ambā jyeṣṭhābhavat tāsām ambikā tv atha madhyamā 05,170.010e ambālikā ca rājendra rājakanyā yavīyasī 05,170.011a so 'ham ekarathenaiva gataḥ kāśipateḥ purīm 05,170.011c apaśyaṃ tā mahābāho tisraḥ kanyāḥ svalaṃkṛtāḥ 05,170.011e rājñaś caiva samāvṛttān pārthivān pṛthivīpate 05,170.012a tato 'haṃ tān nṛpān sarvān āhūya samare sthitān 05,170.012c ratham āropayāṃ cakre kanyās tā bharatarṣabha 05,170.013a vīryaśulkāś ca tā jñātvā samāropya rathaṃ tadā 05,170.013c avocaṃ pārthivān sarvān ahaṃ tatra samāgatān 05,170.013e bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ kanyā haratīti punaḥ punaḥ 05,170.014a te yatadhvaṃ paraṃ śaktyā sarve mokṣāya pārthivāḥ 05,170.014c prasahya hi nayāmy eṣa miṣatāṃ vo narādhipāḥ 05,170.015a tatas te pṛthivīpālāḥ samutpetur udāyudhāḥ 05,170.015c yogo yoga iti kruddhāḥ sārathīṃś cāpy acodayan 05,170.016a te rathair meghasaṃkāśair gajaiś ca gajayodhinaḥ 05,170.016c pṛṣṭhyaiś cāśvair mahīpālāḥ samutpetur udāyudhāḥ 05,170.017a tatas te māṃ mahīpālāḥ sarva eva viśāṃ pate 05,170.017c rathavrātena mahatā sarvataḥ paryavārayan 05,170.018a tān ahaṃ śaravarṣeṇa mahatā pratyavārayam 05,170.018c sarvān nṛpāṃś cāpy ajayaṃ devarāḍ iva dānavān 05,170.019a teṣām āpatatāṃ citrān dhvajān hemapariṣkṛtān 05,170.019c ekaikena hi bāṇena bhūmau pātitavān aham 05,170.020a hayāṃś caiṣāṃ gajāṃś caiva sārathīṃś cāpy ahaṃ raṇe 05,170.020c apātayaṃ śarair dīptaiḥ prahasan puruṣarṣabha 05,170.021a te nivṛttāś ca bhagnāś ca dṛṣṭvā tal lāghavaṃ mama 05,170.021b*0570_01 praṇipetuś ca sarve vai praśaśaṃsuś ca pārthivāḥ 05,170.021b*0570_02 tata ādāya tāḥ kanyā nṛpatīṃś ca visṛjya tān 05,170.021c athāhaṃ hāstinapuram āyāṃ jitvā mahīkṣitaḥ 05,170.022a ato 'haṃ tāś ca kanyā vai bhrātur arthāya bhārata 05,170.022c tac ca karma mahābāho satyavatyai nyavedayam 05,171.001 bhīṣma uvāca 05,171.001a tato 'haṃ bharataśreṣṭha mātaraṃ vīramātaram 05,171.001c abhigamyopasaṃgṛhya dāśeyīm idam abruvam 05,171.002a imāḥ kāśipateḥ kanyā mayā nirjitya pārthivān 05,171.002c vicitravīryasya kṛte vīryaśulkā upārjitāḥ 05,171.003a tato mūrdhany upāghrāya paryaśrunayanā nṛpa 05,171.003c āha satyavatī hṛṣṭā diṣṭyā putra jitaṃ tvayā 05,171.004a satyavatyās tv anumate vivāhe samupasthite 05,171.004c uvāca vākyaṃ savrīḍā jyeṣṭhā kāśipateḥ sutā 05,171.005a bhīṣma tvam asi dharmajñaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ 05,171.005c śrutvā ca dharmyaṃ vacanaṃ mahyaṃ kartum ihārhasi 05,171.006a mayā śālvapatiḥ pūrvaṃ manasābhivṛto varaḥ 05,171.006c tena cāsmi vṛtā pūrvaṃ rahasy avidite pituḥ 05,171.007a kathaṃ mām anyakāmāṃ tvaṃ rājañ śāstram adhītya vai 05,171.007c vāsayethā gṛhe bhīṣma kauravaḥ san viśeṣataḥ 05,171.008a etad buddhyā viniścitya manasā bharatarṣabha 05,171.008c yat kṣamaṃ te mahābāho tad ihārabdhum arhasi 05,171.009a sa māṃ pratīkṣate vyaktaṃ śālvarājo viśāṃ pate 05,171.009b*0571_01 tasmān māṃ tvaṃ kuruśreṣṭha samanujñātum arhasi 05,171.009c kṛpāṃ kuru mahābāho mayi dharmabhṛtāṃ vara 05,171.009e tvaṃ hi satyavrato vīra pṛthivyām iti naḥ śrutam 05,172.001 bhīṣma uvāca 05,172.001a tato 'haṃ samanujñāpya kālīṃ satyavatīṃ tadā 05,172.001c mantriṇaś ca dvijāṃś caiva tathaiva ca purohitān 05,172.001e samanujñāsiṣaṃ kanyāṃ jyeṣṭhām ambāṃ narādhipa 05,172.002a anujñātā yayau sā tu kanyā śālvapateḥ puram 05,172.002c vṛddhair dvijātibhir guptā dhātryā cānugatā tadā 05,172.002e atītya ca tam adhvānam āsasāda narādhipam 05,172.003a sā tam āsādya rājānaṃ śālvaṃ vacanam abravīt 05,172.003c āgatāhaṃ mahābāho tvām uddiśya mahādyute 05,172.003d*0572_01 abhinandasva māṃ rājan sadā priyahite ratām 05,172.003d*0572_02 pratipālaya māṃ rājan dharmādīṃś cara dharmataḥ 05,172.003d*0572_03 tvaṃ hi me manasā dhyātas tvayā cāpy upamantritā 05,172.004a tām abravīc chālvapatiḥ smayann iva viśāṃ pate 05,172.004c tvayānyapūrvayā nāhaṃ bhāryārthī varavarṇini 05,172.005a gaccha bhadre punas tatra sakāśaṃ bhāratasya vai 05,172.005c nāham icchāmi bhīṣmeṇa gṛhītāṃ tvāṃ prasahya vai 05,172.006a tvaṃ hi nirjitya bhīṣmeṇa nītā prītimatī tadā 05,172.006c parāmṛśya mahāyuddhe nirjitya pṛthivīpatīn 05,172.006e nāhaṃ tvayy anyapūrvāyāṃ bhāryārthī varavarṇini 05,172.007a katham asmadvidho rājā parapūrvāṃ praveśayet 05,172.007c nārīṃ viditavijñānaḥ pareṣāṃ dharmam ādiśan 05,172.007e yatheṣṭaṃ gamyatāṃ bhadre mā te kālo 'tyagād ayam 05,172.008a ambā tam abravīd rājann anaṅgaśarapīḍitā 05,172.008c maivaṃ vada mahīpāla naitad evaṃ kathaṃ cana 05,172.009a nāsmi prītimatī nītā bhīṣmeṇāmitrakarśana 05,172.009c balān nītāsmi rudatī vidrāvya pṛthivīpatīn 05,172.010a bhajasva māṃ śālvapate bhaktāṃ bālām anāgasam 05,172.010c bhaktānāṃ hi parityāgo na dharmeṣu praśasyate 05,172.011a sāham āmantrya gāṅgeyaṃ samareṣv anivartinam 05,172.011c anujñātā ca tenaiva tavaiva gṛham āgatā 05,172.012a na sa bhīṣmo mahābāhur mām icchati viśāṃ pate 05,172.012c bhrātṛhetoḥ samārambho bhīṣmasyeti śrutaṃ mayā 05,172.013a bhaginyau mama ye nīte ambikāmbālike nṛpa 05,172.013c prādād vicitravīryāya gāṅgeyo hi yavīyase 05,172.014a yathā śālvapate nānyaṃ naraṃ dhyāmi kathaṃ cana 05,172.014c tvām ṛte puruṣavyāghra tathā mūrdhānam ālabhe 05,172.015a na cānyapūrvā rājendra tvām ahaṃ samupasthitā 05,172.015c satyaṃ bravīmi śālvaitat satyenātmānam ālabhe 05,172.016a bhajasva māṃ viśālākṣa svayaṃ kanyām upasthitām 05,172.016c ananyapūrvāṃ rājendra tvatprasādābhikāṅkṣiṇīm 05,172.017a tām evaṃ bhāṣamāṇāṃ tu śālvaḥ kāśipateḥ sutām 05,172.017c atyajad bharataśreṣṭha tvacaṃ jīrṇām ivoragaḥ 05,172.018a evaṃ bahuvidhair vākyair yācyamānas tayānagha 05,172.018c nāśraddadhac chālvapatiḥ kanyāyā bharatarṣabha 05,172.019a tataḥ sā manyunāviṣṭā jyeṣṭhā kāśipateḥ sutā 05,172.019c abravīt sāśrunayanā bāṣpavihvalayā girā 05,172.020a tvayā tyaktā gamiṣyāmi yatra yatra viśāṃ pate 05,172.020c tatra me santu gatayaḥ santaḥ satyaṃ yathābruvam 05,172.021a evaṃ saṃbhāṣamāṇāṃ tu nṛśaṃsaḥ śālvarāṭ tadā 05,172.021c paryatyajata kauravya karuṇaṃ paridevatīm 05,172.022a gaccha gaccheti tāṃ śālvaḥ punaḥ punar abhāṣata 05,172.022c bibhemi bhīṣmāt suśroṇi tvaṃ ca bhīṣmaparigrahaḥ 05,172.023a evam uktā tu sā tena śālvenādīrghadarśinā 05,172.023c niścakrāma purād dīnā rudatī kurarī yathā 05,173.001 bhīṣma uvāca 05,173.001a sā niṣkramantī nagarāc cintayām āsa bhārata 05,173.001c pṛthivyāṃ nāsti yuvatir viṣamasthatarā mayā 05,173.001e bāndhavair viprahīnāsmi śālvena ca nirākṛtā 05,173.002a na ca śakyaṃ punar gantuṃ mayā vāraṇasāhvayam 05,173.002c anujñātāsmi bhīṣmeṇa śālvam uddiśya kāraṇam 05,173.003a kiṃ nu garhāmy athātmānam atha bhīṣmaṃ durāsadam 05,173.003c āho svit pitaraṃ mūḍhaṃ yo me 'kārṣīt svayaṃvaram 05,173.004a mamāyaṃ svakṛto doṣo yāhaṃ bhīṣmarathāt tadā 05,173.004c pravṛtte vaiśase yuddhe śālvārthaṃ nāpataṃ purā 05,173.004e tasyeyaṃ phalanirvṛttir yad āpannāsmi mūḍhavat 05,173.005a dhig bhīṣmaṃ dhik ca me mandaṃ pitaraṃ mūḍhacetasam 05,173.005c yenāhaṃ vīryaśulkena paṇyastrīvat praveritā 05,173.006a dhiṅ māṃ dhik śālvarājānaṃ dhig dhātāram athāpi ca 05,173.006c yeṣāṃ durnītabhāvena prāptāsmy āpadam uttamām 05,173.007a sarvathā bhāgadheyāni svāni prāpnoti mānavaḥ 05,173.007c anayasyāsya tu mukhaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo mama 05,173.008a sā bhīṣme pratikartavyam ahaṃ paśyāmi sāṃpratam 05,173.008c tapasā vā yudhā vāpi duḥkhahetuḥ sa me mataḥ 05,173.008e ko nu bhīṣmaṃ yudhā jetum utsaheta mahīpatiḥ 05,173.009a evaṃ sā pariniścitya jagāma nagarād bahiḥ 05,173.009c āśramaṃ puṇyaśīlānāṃ tāpasānāṃ mahātmanām 05,173.009e tatas tām avasad rātriṃ tāpasaiḥ parivāritā 05,173.010a ācakhyau ca yathā vṛttaṃ sarvam ātmani bhārata 05,173.010c vistareṇa mahābāho nikhilena śucismitā 05,173.010e haraṇaṃ ca visargaṃ ca śālvena ca visarjanam 05,173.011a tatas tatra mahān āsīd brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ 05,173.011c śaikhāvatyas tapovṛddhaḥ śāstre cāraṇyake guruḥ 05,173.012a ārtāṃ tām āha sa muniḥ śaikhāvatyo mahātapāḥ 05,173.012c niḥśvasantīṃ satīṃ bālāṃ duḥkhaśokaparāyaṇām 05,173.013a evaṃ gate kiṃ nu bhadre śakyaṃ kartuṃ tapasvibhiḥ 05,173.013c āśramasthair mahābhāgais taponityair mahātmabhiḥ 05,173.014a sā tv enam abravīd rājan kriyatāṃ madanugrahaḥ 05,173.014c pravrājitum ihecchāmi tapas tapsyāmi duścaram 05,173.015a mayaivaitāni karmāṇi pūrvadeheṣu mūḍhayā 05,173.015c kṛtāni nūnaṃ pāpāni teṣām etat phalaṃ dhruvam 05,173.016a notsaheyaṃ punar gantuṃ svajanaṃ prati tāpasāḥ 05,173.016c pratyākhyātā nirānandā śālvena ca nirākṛtā 05,173.017a upadiṣṭam ihecchāmi tāpasyaṃ vītakalmaṣāḥ 05,173.017c yuṣmābhir devasaṃkāśāḥ kṛpā bhavatu vo mayi 05,173.018a sa tām āśvāsayat kanyāṃ dṛṣṭāntāgamahetubhiḥ 05,173.018c sāntvayām āsa kāryaṃ ca pratijajñe dvijaiḥ saha 05,174.001 bhīṣma uvāca 05,174.001a tatas te tāpasāḥ sarve kāryavanto 'bhavaṃs tadā 05,174.001c tāṃ kanyāṃ cintayanto vai kiṃ kāryam iti dharmiṇaḥ 05,174.002a ke cid āhuḥ pitur veśma nīyatām iti tāpasāḥ 05,174.002c ke cid asmadupālambhe matiṃ cakrur dvijottamāḥ 05,174.003a ke cic chālvapatiṃ gatvā niyojyam iti menire 05,174.003c neti ke cid vyavasyanti pratyākhyātā hi tena sā 05,174.004a evaṃ gate kiṃ nu śakyaṃ bhadre kartuṃ manīṣibhiḥ 05,174.004c punar ūcuś ca te sarve tāpasāḥ saṃśitavratāḥ 05,174.005a alaṃ pravrajiteneha bhadre śṛṇu hitaṃ vacaḥ 05,174.005c ito gacchasva bhadraṃ te pitur eva niveśanam 05,174.006a pratipatsyati rājā sa pitā te yad anantaram 05,174.006c tatra vatsyasi kalyāṇi sukhaṃ sarvaguṇānvitā 05,174.006e na ca te 'nyā gatir nyāyyā bhaved bhadre yathā pitā 05,174.007a patir vāpi gatir nāryāḥ pitā vā varavarṇini 05,174.007c gatiḥ patiḥ samasthāyā viṣame tu pitā gatiḥ 05,174.008a pravrajyā hi suduḥkheyaṃ sukumāryā viśeṣataḥ 05,174.008c rājaputryāḥ prakṛtyā ca kumāryās tava bhāmini 05,174.009a bhadre doṣā hi vidyante bahavo varavarṇini 05,174.009c āśrame vai vasantyās te na bhaveyuḥ pitur gṛhe 05,174.010a tatas tu te 'bruvan vākyaṃ brāhmaṇās tāṃ tapasvinīm 05,174.010c tvām ihaikākinīṃ dṛṣṭvā nirjane gahane vane 05,174.010e prārthayiṣyanti rājendrās tasmān maivaṃ manaḥ kṛthāḥ 05,174.011 ambovāca 05,174.011a na śakyaṃ kāśinagarīṃ punar gantuṃ pitur gṛhān 05,174.011c avajñātā bhaviṣyāmi bāndhavānāṃ na saṃśayaḥ 05,174.012a uṣitā hy anyathā bālye pitur veśmani tāpasāḥ 05,174.012c nāhaṃ gamiṣye bhadraṃ vas tatra yatra pitā mama 05,174.012e tapas taptum abhīpsāmi tāpasaiḥ paripālitā 05,174.013a yathā pare 'pi me loke na syād evaṃ mahātyayaḥ 05,174.013c daurbhāgyaṃ brāhmaṇaśreṣṭhās tasmāt tapsyāmy ahaṃ tapaḥ 05,174.014 bhīṣma uvāca 05,174.014a ity evaṃ teṣu vipreṣu cintayatsu tathā tathā 05,174.014c rājarṣis tad vanaṃ prāptas tapasvī hotravāhanaḥ 05,174.014d*0573_01 tāṃ tathā bhāminīṃ dṛṣṭvā śrutvā codvignamānasaḥ 05,174.015a tatas te tāpasāḥ sarve pūjayanti sma taṃ nṛpam 05,174.015c pūjābhiḥ svāgatādyābhir āsanenodakena ca 05,174.016a tasyopaviṣṭasya tato viśrāntasyopaśṛṇvataḥ 05,174.016c punar eva kathāṃ cakruḥ kanyāṃ prati vanaukasaḥ 05,174.017a ambāyās tāṃ kathāṃ śrutvā kāśirājñaś ca bhārata 05,174.017b*0574_01 rājarṣiḥ sa mahātejā babhūvodvignamānasaḥ 05,174.017b*0574_02 tāṃ tathāvādinīṃ śrutvā dṛṣṭvā ca sa mahātapāḥ 05,174.017b*0574_03 rājarṣiḥ kṛpayāviṣṭo mahātmā hotravāhanaḥ 05,174.017c sa vepamāna utthāya mātur asyāḥ pitā tadā 05,174.017e tāṃ kanyām aṅkam āropya paryāśvāsayata prabho 05,174.018a sa tām apṛcchat kārtsnyena vyasanotpattim āditaḥ 05,174.018c sā ca tasmai yathāvṛttaṃ vistareṇa nyavedayat 05,174.019a tataḥ sa rājarṣir abhūd duḥkhaśokasamanvitaḥ 05,174.019c kāryaṃ ca pratipede tan manasā sumahātapāḥ 05,174.020a abravīd vepamānaś ca kanyām ārtāṃ suduḥkhitaḥ 05,174.020c mā gāḥ pitṛgṛhaṃ bhadre mātus te janako hy aham 05,174.021a duḥkhaṃ chetsyāmi te 'haṃ vai mayi vartasva putrike 05,174.021c paryāptaṃ te manaḥ putri yad evaṃ pariśuṣyasi 05,174.022a gaccha madvacanād rāmaṃ jāmadagnyaṃ tapasvinam 05,174.022c rāmas tava mahad duḥkhaṃ śokaṃ cāpanayiṣyati 05,174.022e haniṣyati raṇe bhīṣmaṃ na kariṣyati ced vacaḥ 05,174.023a taṃ gaccha bhārgavaśreṣṭhaṃ kālāgnisamatejasam 05,174.023c pratiṣṭhāpayitā sa tvāṃ same pathi mahātapāḥ 05,174.024a tatas tu sasvaraṃ bāṣpam utsṛjantī punaḥ punaḥ 05,174.024c abravīt pitaraṃ mātuḥ sā tadā hotravāhanam 05,174.025a abhivādayitvā śirasā gamiṣye tava śāsanāt 05,174.025c api nāmādya paśyeyam āryaṃ taṃ lokaviśrutam 05,174.026a kathaṃ ca tīvraṃ duḥkhaṃ me haniṣyati sa bhārgavaḥ 05,174.026c etad icchāmy ahaṃ śrotum atha yāsyāmi tatra vai 05,175.001 hotravāhana uvāca 05,175.001a rāmaṃ drakṣyasi vatse tvaṃ jāmadagnyaṃ mahāvane 05,175.001c ugre tapasi vartantaṃ satyasaṃdhaṃ mahābalam 05,175.002a mahendre vai giriśreṣṭhe rāmaṃ nityam upāsate 05,175.002c ṛṣayo vedaviduṣo gandharvāpsarasas tathā 05,175.003a tatra gacchasva bhadraṃ te brūyāś cainaṃ vaco mama 05,175.003c abhivādya pūrvaṃ śirasā tapovṛddhaṃ dṛḍhavratam 05,175.004a brūyāś cainaṃ punar bhadre yat te kāryaṃ manīṣitam 05,175.004c mayi saṃkīrtite rāmaḥ sarvaṃ tat te kariṣyati 05,175.005a mama rāmaḥ sakhā vatse prītiyuktaḥ suhṛc ca me 05,175.005c jamadagnisuto vīraḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ 05,175.006a evaṃ bruvati kanyāṃ tu pārthive hotravāhane 05,175.006c akṛtavraṇaḥ prādurāsīd rāmasyānucaraḥ priyaḥ 05,175.007a tatas te munayaḥ sarve samuttasthuḥ sahasraśaḥ 05,175.007c sa ca rājā vayovṛddhaḥ sṛñjayo hotravāhanaḥ 05,175.008a tataḥ pṛṣṭvā yathānyāyam anyonyaṃ te vanaukasaḥ 05,175.008c sahitā bharataśreṣṭha niṣeduḥ parivārya tam 05,175.009a tatas te kathayām āsuḥ kathās tās tā manoramāḥ 05,175.009c kāntā divyāś ca rājendra prītiharṣamudā yutāḥ 05,175.010a tataḥ kathānte rājarṣir mahātmā hotravāhanaḥ 05,175.010c rāmaṃ śreṣṭhaṃ maharṣīṇām apṛcchad akṛtavraṇam 05,175.011a kva saṃprati mahābāho jāmadagnyaḥ pratāpavān 05,175.011c akṛtavraṇa śakyo vai draṣṭuṃ vedavidāṃ varaḥ 05,175.012 akṛtavraṇa uvāca 05,175.012a bhavantam eva satataṃ rāmaḥ kīrtayati prabho 05,175.012c sṛñjayo me priyasakho rājarṣir iti pārthiva 05,175.013a iha rāmaḥ prabhāte śvo bhaviteti matir mama 05,175.013c draṣṭāsy enam ihāyāntaṃ tava darśanakāṅkṣayā 05,175.014a iyaṃ ca kanyā rājarṣe kimarthaṃ vanam āgatā 05,175.014c kasya ceyaṃ tava ca kā bhavatīcchāmi veditum 05,175.015 hotravāhana uvāca 05,175.015a dauhitrīyaṃ mama vibho kāśirājasutā śubhā 05,175.015c jyeṣṭhā svayaṃvare tasthau bhaginībhyāṃ sahānagha 05,175.016a iyam ambeti vikhyātā jyeṣṭhā kāśipateḥ sutā 05,175.016c ambikāmbālike tv anye yavīyasyau tapodhana 05,175.017a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kāśipuryāṃ tato 'bhavat 05,175.017c kanyānimittaṃ brahmarṣe tatrāsīd utsavo mahān 05,175.018a tataḥ kila mahāvīryo bhīṣmaḥ śāṃtanavo nṛpān 05,175.018c avākṣipya mahātejās tisraḥ kanyā jahāra tāḥ 05,175.019a nirjitya pṛthivīpālān atha bhīṣmo gajāhvayam 05,175.019c ājagāma viśuddhātmā kanyābhiḥ saha bhārata 05,175.020a satyavatyai nivedyātha vivāhārtham anantaram 05,175.020c bhrātur vicitravīryasya samājñāpayata prabhuḥ 05,175.021a tato vaivāhikaṃ dṛṣṭvā kanyeyaṃ samupārjitam 05,175.021c abravīt tatra gāṅgeyaṃ mantrimadhye dvijarṣabha 05,175.022a mayā śālvapatir vīra manasābhivṛtaḥ patiḥ 05,175.022c na mām arhasi dharmajña paracittāṃ pradāpitum 05,175.023a tac chrutvā vacanaṃ bhīṣmaḥ saṃmantrya saha mantribhiḥ 05,175.023c niścitya visasarjemāṃ satyavatyā mate sthitaḥ 05,175.024a anujñātā tu bhīṣmeṇa śālvaṃ saubhapatiṃ tataḥ 05,175.024c kanyeyaṃ muditā vipra kāle vacanam abravīt 05,175.025a visarjitāsmi bhīṣmeṇa dharmaṃ māṃ pratipādaya 05,175.025c manasābhivṛtaḥ pūrvaṃ mayā tvaṃ pārthivarṣabha 05,175.026a pratyācakhyau ca śālvo 'pi cāritrasyābhiśaṅkitaḥ 05,175.026c seyaṃ tapovanaṃ prāptā tāpasye 'bhiratā bhṛśam 05,175.027a mayā ca pratyabhijñātā vaṃśasya parikīrtanāt 05,175.027c asya duḥkhasya cotpattiṃ bhīṣmam eveha manyate 05,175.027d*0575_01 evaṃ bruvati vai rājñi kanyā vacanam abravīt 05,175.028 ambovāca 05,175.028a bhagavann evam evaitad yathāha pṛthivīpatiḥ 05,175.028c śarīrakartā mātur me sṛñjayo hotravāhanaḥ 05,175.029a na hy utsahe svanagaraṃ pratiyātuṃ tapodhana 05,175.029c avamānabhayāc caiva vrīḍayā ca mahāmune 05,175.030a yat tu māṃ bhagavān rāmo vakṣyati dvijasattama 05,175.030c tan me kāryatamaṃ kāryam iti me bhagavan matiḥ 05,176.001 akṛtavraṇa uvāca 05,176.001a duḥkhadvayam idaṃ bhadre katarasya cikīrṣasi 05,176.001c pratikartavyam abale tat tvaṃ vatse bravīhi me 05,176.002a yadi saubhapatir bhadre niyoktavyo mate tava 05,176.002c niyokṣyati mahātmā taṃ rāmas tvaddhitakāmyayā 05,176.003a athāpageyaṃ bhīṣmaṃ taṃ rāmeṇecchasi dhīmatā 05,176.003c raṇe vinirjitaṃ draṣṭuṃ kuryāt tad api bhārgavaḥ 05,176.004a sṛñjayasya vacaḥ śrutvā tava caiva śucismite 05,176.004c yad atrānantaraṃ kāryaṃ tad adyaiva vicintyatām 05,176.005 ambovāca 05,176.005a apanītāsmi bhīṣmeṇa bhagavann avijānatā 05,176.005c na hi jānāti me bhīṣmo brahmañ śālvagataṃ manaḥ 05,176.006a etad vicārya manasā bhavān eva viniścayam 05,176.006c vicinotu yathānyāyaṃ vidhānaṃ kriyatāṃ tathā 05,176.007a bhīṣme vā kuruśārdūle śālvarāje 'tha vā punaḥ 05,176.007c ubhayor eva vā brahman yad yuktaṃ tat samācara 05,176.008a niveditaṃ mayā hy etad duḥkhamūlaṃ yathātatham 05,176.008c vidhānaṃ tatra bhagavan kartum arhasi yuktitaḥ 05,176.009 akṛtavraṇa uvāca 05,176.009a upapannam idaṃ bhadre yad evaṃ varavarṇini 05,176.009c dharmaṃ prati vaco brūyāḥ śṛṇu cedaṃ vaco mama 05,176.010a yadi tvām āpageyo vai na nayed gajasāhvayam 05,176.010c śālvas tvāṃ śirasā bhīru gṛhṇīyād rāmacoditaḥ 05,176.011a tena tvaṃ nirjitā bhadre yasmān nītāsi bhāmini 05,176.011c saṃśayaḥ śālvarājasya tena tvayi sumadhyame 05,176.012a bhīṣmaḥ puruṣamānī ca jitakāśī tathaiva ca 05,176.012c tasmāt pratikriyā yuktā bhīṣme kārayituṃ tvayā 05,176.013 ambovāca 05,176.013a mamāpy eṣa mahān brahman hṛdi kāmo 'bhivartate 05,176.013c ghātayeyaṃ yadi raṇe bhīṣmam ity eva nityadā 05,176.014a bhīṣmaṃ vā śālvarājaṃ vā yaṃ vā doṣeṇa gacchasi 05,176.014c praśādhi taṃ mahābāho yatkṛte 'haṃ suduḥkhitā 05,176.015 bhīṣma uvāca 05,176.015a evaṃ kathayatām eva teṣāṃ sa divaso gataḥ 05,176.015c rātriś ca bharataśreṣṭha sukhaśītoṣṇamārutā 05,176.016a tato rāmaḥ prādurāsīt prajvalann iva tejasā 05,176.016c śiṣyaiḥ parivṛto rājañ jaṭācīradharo muniḥ 05,176.017a dhanuṣpāṇir adīnātmā khaḍgaṃ bibhrat paraśvadhī 05,176.017c virajā rājaśārdūla so 'bhyayāt sṛñjayaṃ nṛpam 05,176.018a tatas taṃ tāpasā dṛṣṭvā sa ca rājā mahātapāḥ 05,176.018c tasthuḥ prāñjalayaḥ sarve sā ca kanyā tapasvinī 05,176.019a pūjayām āsur avyagrā madhuparkeṇa bhārgavam 05,176.019c arcitaś ca yathāyogaṃ niṣasāda sahaiva taiḥ 05,176.020a tataḥ pūrvavyatītāni kathayete sma tāv ubhau 05,176.020c sṛñjayaś ca sa rājarṣir jāmadagnyaś ca bhārata 05,176.021a tataḥ kathānte rājarṣir bhṛguśreṣṭhaṃ mahābalam 05,176.021c uvāca madhuraṃ kāle rāmaṃ vacanam arthavat 05,176.022a rāmeyaṃ mama dauhitrī kāśirājasutā prabho 05,176.022c asyāḥ śṛṇu yathātattvaṃ kāryaṃ kāryaviśārada 05,176.023a paramaṃ kathyatāṃ ceti tāṃ rāmaḥ pratyabhāṣata 05,176.023c tataḥ sābhyagamad rāmaṃ jvalantam iva pāvakam 05,176.024a sā cābhivādya caraṇau rāmasya śirasā śubhā 05,176.024c spṛṣṭvā padmadalābhābhyāṃ pāṇibhyām agrataḥ sthitā 05,176.025a ruroda sā śokavatī bāṣpavyākulalocanā 05,176.025c prapede śaraṇaṃ caiva śaraṇyaṃ bhṛgunandanam 05,176.026 rāma uvāca 05,176.026a yathāsi sṛñjayasyāsya tathā mama nṛpātmaje 05,176.026c brūhi yat te manoduḥkhaṃ kariṣye vacanaṃ tava 05,176.027 ambovāca 05,176.027a bhagavañ śaraṇaṃ tvādya prapannāsmi mahāvrata 05,176.027c śokapaṅkārṇavād ghorād uddharasva ca māṃ vibho 05,176.028 bhīṣma uvāca 05,176.028a tasyāś ca dṛṣṭvā rūpaṃ ca vayaś cābhinavaṃ punaḥ 05,176.028c saukumāryaṃ paraṃ caiva rāmaś cintāparo 'bhavat 05,176.029a kim iyaṃ vakṣyatīty evaṃ vimṛśan bhṛgusattamaḥ 05,176.029c iti dadhyau ciraṃ rāmaḥ kṛpayābhipariplutaḥ 05,176.030a kathyatām iti sā bhūyo rāmeṇoktā śucismitā 05,176.030c sarvam eva yathātattvaṃ kathayām āsa bhārgave 05,176.031a tac chrutvā jāmadagnyas tu rājaputryā vacas tadā 05,176.031c uvāca tāṃ varārohāṃ niścityārthaviniścayam 05,176.032a preṣayiṣyāmi bhīṣmāya kuruśreṣṭhāya bhāmini 05,176.032c kariṣyati vaco dharmyaṃ śrutvā me sa narādhipaḥ 05,176.033a na cet kariṣyati vaco mayoktaṃ jāhnavīsutaḥ 05,176.033c dhakṣyāmy enaṃ raṇe bhadre sāmātyaṃ śastratejasā 05,176.034a atha vā te matis tatra rājaputri nivartate 05,176.034c tāvac chālvapatiṃ vīraṃ yojayāmy atra karmaṇi 05,176.035 ambovāca 05,176.035a visarjitāsmi bhīṣmeṇa śrutvaiva bhṛgunandana 05,176.035c śālvarājagataṃ ceto mama pūrvaṃ manīṣitam 05,176.036a saubharājam upetyāham abruvaṃ durvacaṃ vacaḥ 05,176.036c na ca māṃ pratyagṛhṇāt sa cāritrapariśaṅkitaḥ 05,176.037a etat sarvaṃ viniścitya svabuddhyā bhṛgunandana 05,176.037c yad atraupayikaṃ kāryaṃ tac cintayitum arhasi 05,176.038a mamātra vyasanasyāsya bhīṣmo mūlaṃ mahāvrataḥ 05,176.038c yenāhaṃ vaśam ānītā samutkṣipya balāt tadā 05,176.039a bhīṣmaṃ jahi mahābāho yatkṛte duḥkham īdṛśam 05,176.039c prāptāhaṃ bhṛguśārdūla carāmy apriyam uttamam 05,176.040a sa hi lubdhaś ca mānī ca jitakāśī ca bhārgava 05,176.040c tasmāt pratikriyā kartuṃ yuktā tasmai tvayānagha 05,176.041a eṣa me hriyamāṇāyā bhāratena tadā vibho 05,176.041c abhavad dhṛdi saṃkalpo ghātayeyaṃ mahāvratam 05,176.042a tasmāt kāmaṃ mamādyemaṃ rāma saṃvartayānagha 05,176.042c jahi bhīṣmaṃ mahābāho yathā vṛtraṃ puraṃdaraḥ 05,177.001 bhīṣma uvāca 05,177.001a evam uktas tadā rāmo jahi bhīṣmam iti prabho 05,177.001c uvāca rudatīṃ kanyāṃ codayantīṃ punaḥ punaḥ 05,177.002a kāśye kāmaṃ na gṛhṇāmi śastraṃ vai varavarṇini 05,177.002c ṛte brahmavidāṃ hetoḥ kim anyat karavāṇi te 05,177.003a vācā bhīṣmaś ca śālvaś ca mama rājñi vaśānugau 05,177.003c bhaviṣyato 'navadyāṅgi tat kariṣyāmi mā śucaḥ 05,177.004a na tu śastraṃ grahīṣyāmi kathaṃ cid api bhāmini 05,177.004c ṛte niyogād viprāṇām eṣa me samayaḥ kṛtaḥ 05,177.005 ambovāca 05,177.005a mama duḥkhaṃ bhagavatā vyapaneyaṃ yatas tataḥ 05,177.005c tat tu bhīṣmaprasūtaṃ me taṃ jahīśvara māciram 05,177.006 rāma uvāca 05,177.006a kāśikanye punar brūhi bhīṣmas te caraṇāv ubhau 05,177.006c śirasā vandanārho 'pi grahīṣyati girā mama 05,177.007 ambovāca 05,177.007a jahi bhīṣmaṃ raṇe rāma mama ced icchasi priyam 05,177.007a*0576_01 **** **** garjantam asuraṃ yathā 05,177.007a*0576_02 samāhūto raṇe rāma 05,177.007c pratiśrutaṃ ca yadi tat satyaṃ kartum ihārhasi 05,177.008 bhīṣma uvāca 05,177.008a tayoḥ saṃvadator evaṃ rājan rāmāmbayos tadā 05,177.008c akṛtavraṇo jāmadagnyam idaṃ vacanam abravīt 05,177.009a śaraṇāgatāṃ mahābāho kanyāṃ na tyaktum arhasi 05,177.009c jahi bhīṣmaṃ raṇe rāma garjantam asuraṃ yathā 05,177.010a yadi bhīṣmas tvayāhūto raṇe rāma mahāmune 05,177.010c nirjito 'smīti vā brūyāt kuryād vā vacanaṃ tava 05,177.011a kṛtam asyā bhavet kāryaṃ kanyāyā bhṛgunandana 05,177.011c vākyaṃ satyaṃ ca te vīra bhaviṣyati kṛtaṃ vibho 05,177.012a iyaṃ cāpi pratijñā te tadā rāma mahāmune 05,177.012c jitvā vai kṣatriyān sarvān brāhmaṇeṣu pratiśrutam 05,177.013a brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdraś caiva raṇe yadi 05,177.013c brahmadviḍ bhavitā taṃ vai haniṣyāmīti bhārgava 05,177.014a śaraṇaṃ hi prapannānāṃ bhītānāṃ jīvitārthinām 05,177.014c na śakṣyāmi parityāgaṃ kartuṃ jīvan kathaṃ cana 05,177.015a yaś ca kṣatraṃ raṇe kṛtsnaṃ vijeṣyati samāgatam 05,177.015c dṛptātmānam ahaṃ taṃ ca haniṣyāmīti bhārgava 05,177.016a sa evaṃ vijayī rāma bhīṣmaḥ kurukulodvahaḥ 05,177.016c tena yudhyasva saṃgrāme sametya bhṛgunandana 05,177.017 rāma uvāca 05,177.017a smarāmy ahaṃ pūrvakṛtāṃ pratijñām ṛṣisattama 05,177.017c tathaiva ca kariṣyāmi yathā sāmnaiva lapsyate 05,177.018a kāryam etan mahad brahman kāśikanyāmanogatam 05,177.018c gamiṣyāmi svayaṃ tatra kanyām ādāya yatra saḥ 05,177.019a yadi bhīṣmo raṇaślāghī na kariṣyati me vacaḥ 05,177.019c haniṣyāmy enam udriktam iti me niścitā matiḥ 05,177.020a na hi bāṇā mayotsṛṣṭāḥ sajjantīha śarīriṇām 05,177.020c kāyeṣu viditaṃ tubhyaṃ purā kṣatriyasaṃgare 05,177.021 bhīṣma uvāca 05,177.021a evam uktvā tato rāmaḥ saha tair brahmavādibhiḥ 05,177.021c prayāṇāya matiṃ kṛtvā samuttasthau mahāmanāḥ 05,177.022a tatas te tām uṣitvā tu rajanīṃ tatra tāpasāḥ 05,177.022c hutāgnayo japtajapyāḥ pratasthur majjighāṃsayā 05,177.023a abhyagacchat tato rāmaḥ saha tair brāhmaṇarṣabhaiḥ 05,177.023c kurukṣetraṃ mahārāja kanyayā saha bhārata 05,177.024a nyaviśanta tataḥ sarve parigṛhya sarasvatīm 05,177.024c tāpasās te mahātmāno bhṛguśreṣṭhapuraskṛtāḥ 05,178.001 bhīṣma uvāca 05,178.001a tatas tṛtīye divase same deśe vyavasthitaḥ 05,178.001c preṣayām āsa me rājan prāpto 'smīti mahāvrataḥ 05,178.002a tam āgatam ahaṃ śrutvā viṣayāntaṃ mahābalam 05,178.002c abhyagacchaṃ javenāśu prītyā tejonidhiṃ prabhum 05,178.003a gāṃ puraskṛtya rājendra brāhmaṇaiḥ parivāritaḥ 05,178.003c ṛtvigbhir devakalpaiś ca tathaiva ca purohitaiḥ 05,178.004a sa mām abhigataṃ dṛṣṭvā jāmadagnyaḥ pratāpavān 05,178.004c pratijagrāha tāṃ pūjāṃ vacanaṃ cedam abravīt 05,178.005a bhīṣma kāṃ buddhim āsthāya kāśirājasutā tvayā 05,178.005c akāmeyam ihānītā punaś caiva visarjitā 05,178.006a vibhraṃśitā tvayā hīyaṃ dharmāvāpteḥ parāvarāt 05,178.006c parāmṛṣṭāṃ tvayā hīmāṃ ko hi gantum ihārhati 05,178.007a pratyākhyātā hi śālvena tvayā nīteti bhārata 05,178.007c tasmād imāṃ manniyogāt pratigṛhṇīṣva bhārata 05,178.008a svadharmaṃ puruṣavyāghra rājaputrī labhatv iyam 05,178.008c na yuktam avamāno 'yaṃ kartuṃ rājñā tvayānagha 05,178.009a tatas taṃ nātimanasaṃ samudīkṣyāham abruvam 05,178.009c nāham enāṃ punar dadyāṃ bhrātre brahman kathaṃ cana 05,178.010a śālvasyāham iti prāha purā mām iha bhārgava 05,178.010c mayā caivābhyanujñātā gatā saubhapuraṃ prati 05,178.011a na bhayān nāpy anukrośān na lobhān nārthakāmyayā 05,178.011c kṣatradharmam ahaṃ jahyām iti me vratam āhitam 05,178.012a atha mām abravīd rāmaḥ krodhaparyākulekṣaṇaḥ 05,178.012c na kariṣyasi ced etad vākyaṃ me kurupuṃgava 05,178.013a haniṣyāmi sahāmātyaṃ tvām adyeti punaḥ punaḥ 05,178.013c saṃrambhād abravīd rāmaḥ krodhaparyākulekṣaṇaḥ 05,178.014a tam ahaṃ gīrbhir iṣṭābhiḥ punaḥ punar ariṃdamam 05,178.014c ayācaṃ bhṛguśārdūlaṃ na caiva praśaśāma saḥ 05,178.014d*0577_01 yadā prayācyamāno 'pi prasādaṃ na karoti me 05,178.015a tam ahaṃ praṇamya śirasā bhūyo brāhmaṇasattamam 05,178.015c abruvaṃ kāraṇaṃ kiṃ tad yat tvaṃ yoddhum ihecchasi 05,178.016a iṣvastraṃ mama bālasya bhavataiva caturvidham 05,178.016c upadiṣṭaṃ mahābāho śiṣyo 'smi tava bhārgava 05,178.017a tato mām abravīd rāmaḥ krodhasaṃraktalocanaḥ 05,178.017c jānīṣe māṃ guruṃ bhīṣma na cemāṃ pratigṛhṇase 05,178.017e sutāṃ kāśyasya kauravya matpriyārthaṃ mahīpate 05,178.018a na hi te vidyate śāntir anyathā kurunandana 05,178.018c gṛhāṇemāṃ mahābāho rakṣasva kulam ātmanaḥ 05,178.018e tvayā vibhraṃśitā hīyaṃ bhartāraṃ nābhigacchati 05,178.019a tathā bruvantaṃ tam ahaṃ rāmaṃ parapuraṃjayam 05,178.019c naitad evaṃ punar bhāvi brahmarṣe kiṃ śrameṇa te 05,178.020a gurutvaṃ tvayi saṃprekṣya jāmadagnya purātanam 05,178.020c prasādaye tvāṃ bhagavaṃs tyaktaiṣā hi purā mayā 05,178.021a ko jātu parabhāvāṃ hi nārīṃ vyālīm iva sthitām 05,178.021c vāsayeta gṛhe jānan strīṇāṃ doṣān mahātyayān 05,178.022a na bhayād vāsavasyāpi dharmaṃ jahyāṃ mahādyute 05,178.022c prasīda mā vā yad vā te kāryaṃ tat kuru māciram 05,178.023a ayaṃ cāpi viśuddhātman purāṇe śrūyate vibho 05,178.023c maruttena mahābuddhe gītaḥ śloko mahātmanā 05,178.024a guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ 05,178.024c utpathapratipannasya kāryaṃ bhavati śāsanam 05,178.025a sa tvaṃ gurur iti premṇā mayā saṃmānito bhṛśam 05,178.025c guruvṛttaṃ na jānīṣe tasmād yotsyāmy ahaṃ tvayā 05,178.026a guruṃ na hanyāṃ samare brāhmaṇaṃ ca viśeṣataḥ 05,178.026c viśeṣatas tapovṛddham evaṃ kṣāntaṃ mayā tava 05,178.027a udyateṣum atho dṛṣṭvā brāhmaṇaṃ kṣatrabandhuvat 05,178.027c yo hanyāt samare kruddho yudhyantam apalāyinam 05,178.027e brahmahatyā na tasya syād iti dharmeṣu niścayaḥ 05,178.028a kṣatriyāṇāṃ sthito dharme kṣatriyo 'smi tapodhana 05,178.028c yo yathā vartate yasmiṃs tathā tasmin pravartayan 05,178.028e nādharmaṃ samavāpnoti naraḥ śreyaś ca vindati 05,178.029a arthe vā yadi vā dharme samartho deśakālavit 05,178.029c anarthasaṃśayāpannaḥ śreyān niḥsaṃśayena ca 05,178.030a yasmāt saṃśayite 'rthe 'smin yathānyāyaṃ pravartase 05,178.030c tasmād yotsyāmi sahitas tvayā rāma mahāhave 05,178.030e paśya me bāhuvīryaṃ ca vikramaṃ cātimānuṣam 05,178.031a evaṃ gate 'pi tu mayā yac chakyaṃ bhṛgunandana 05,178.031c tat kariṣye kurukṣetre yotsye vipra tvayā saha 05,178.031e dvaṃdve rāma yatheṣṭaṃ te sajjo bhava mahāmune 05,178.032a tatra tvaṃ nihato rāma mayā śaraśatācitaḥ 05,178.032c lapsyase nirjitāṃl lokāñ śastrapūto mahāraṇe 05,178.033a sa gaccha vinivartasva kurukṣetraṃ raṇapriya 05,178.033b*0578_01 samāhvaya mahābāho yuddhāya tvaṃ tapodhana 05,178.033c tatraiṣyāmi mahābāho yuddhāya tvāṃ tapodhana 05,178.034a api yatra tvayā rāma kṛtaṃ śaucaṃ purā pituḥ 05,178.034c tatrāham api hatvā tvāṃ śaucaṃ kartāsmi bhārgava 05,178.035a tatra gacchasva rāma tvaṃ tvaritaṃ yuddhadurmada 05,178.035c vyapaneṣyāmi te darpaṃ paurāṇaṃ brāhmaṇabruva 05,178.036a yac cāpi katthase rāma bahuśaḥ pariṣatsu vai 05,178.036c nirjitāḥ kṣatriyā loke mayaikeneti tac chṛṇu 05,178.036d*0579_01 adharmaḥ sumahān eṣa yac chayyāmaraṇaṃ gṛhe 05,178.036d*0579_02 yadājau nidhanaṃ yāti so 'sya dharmaḥ sanātanaḥ 05,178.037a na tadā jāyate bhīṣmo madvidhaḥ kṣatriyo 'pi vā 05,178.037b*0580_01 paścāj jātāni tejāṃsi tṛṇeṣu jvalitaṃ tvayā 05,178.037c yas te yuddhamayaṃ darpaṃ kāmaṃ ca vyapanāśayet 05,178.038a so 'haṃ jāto mahābāho bhīṣmaḥ parapuraṃjayaḥ 05,178.038c vyapaneṣyāmi te darpaṃ yuddhe rāma na saṃśayaḥ 05,179.001 bhīṣma uvāca 05,179.001a tato mām abravīd rāmaḥ prahasann iva bhārata 05,179.001c diṣṭyā bhīṣma mayā sārdhaṃ yoddhum icchasi saṃgare 05,179.002a ayaṃ gacchāmi kauravya kurukṣetraṃ tvayā saha 05,179.002c bhāṣitaṃ tat kariṣyāmi tatrāgaccheḥ paraṃtapa 05,179.003a tatra tvāṃ nihataṃ mātā mayā śaraśatācitam 05,179.003c jāhnavī paśyatāṃ bhīṣma gṛdhrakaṅkabaḍāśanam 05,179.004a kṛpaṇaṃ tvām abhiprekṣya siddhacāraṇasevitā 05,179.004c mayā vinihataṃ devī rodatām adya pārthiva 05,179.005a atadarhā mahābhāgā bhagīrathasutā nadī 05,179.005c yā tvām ajījanan mandaṃ yuddhakāmukam āturam 05,179.006a ehi gaccha mayā bhīṣma yuddham adyaiva vartatām 05,179.006c gṛhāṇa sarvaṃ kauravya rathādi bharatarṣabha 05,179.007a iti bruvāṇaṃ tam ahaṃ rāmaṃ parapuraṃjayam 05,179.007c praṇamya śirasā rājann evam astv ity athābruvam 05,179.008a evam uktvā yayau rāmaḥ kurukṣetraṃ yuyutsayā 05,179.008c praviśya nagaraṃ cāhaṃ satyavatyai nyavedayam 05,179.009a tataḥ kṛtasvastyayano mātrā pratyabhinanditaḥ 05,179.009c dvijātīn vācya puṇyāhaṃ svasti caiva mahādyute 05,179.010a ratham āsthāya ruciraṃ rājataṃ pāṇḍurair hayaiḥ 05,179.010c sūpaskaraṃ svadhiṣṭhānaṃ vaiyāghraparivāraṇam 05,179.011a upapannaṃ mahāśastraiḥ sarvopakaraṇānvitam 05,179.011c tat kulīnena vīreṇa hayaśāstravidā nṛpa 05,179.012a yuktaṃ sūtena śiṣṭena bahuśo dṛṣṭakarmaṇā 05,179.012c daṃśitaḥ pāṇḍureṇāhaṃ kavacena vapuṣmatā 05,179.013a pāṇḍuraṃ kārmukaṃ gṛhya prāyāṃ bharatasattama 05,179.013c pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani 05,179.014a pāṇḍuraiś cāmaraiś cāpi vījyamāno narādhipa 05,179.014c śuklavāsāḥ sitoṣṇīṣaḥ sarvaśuklavibhūṣaṇaḥ 05,179.015a stūyamāno jayāśīrbhir niṣkramya gajasāhvayāt 05,179.015c kurukṣetraṃ raṇakṣetram upāyāṃ bharatarṣabha 05,179.016a te hayāś coditās tena sūtena paramāhave 05,179.016c avahan māṃ bhṛśaṃ rājan manomārutaraṃhasaḥ 05,179.017a gatvāhaṃ tat kurukṣetraṃ sa ca rāmaḥ pratāpavān 05,179.017c yuddhāya sahasā rājan parākrāntau parasparam 05,179.018a tataḥ saṃdarśane 'tiṣṭhaṃ rāmasyātitapasvinaḥ 05,179.018c pragṛhya śaṅkhapravaraṃ tataḥ prādhamam uttamam 05,179.019a tatas tatra dvijā rājaṃs tāpasāś ca vanaukasaḥ 05,179.019c apaśyanta raṇaṃ divyaṃ devāḥ sarṣigaṇās tadā 05,179.020a tato divyāni mālyāni prādurāsan muhur muhuḥ 05,179.020c vāditrāṇi ca divyāni meghavṛndāni caiva ha 05,179.021a tatas te tāpasāḥ sarve bhārgavasyānuyāyinaḥ 05,179.021c prekṣakāḥ samapadyanta parivārya raṇājiram 05,179.022a tato mām abravīd devī sarvabhūtahitaiṣiṇī 05,179.022c mātā svarūpiṇī rājan kim idaṃ te cikīrṣitam 05,179.023a gatvāhaṃ jāmadagnyaṃ taṃ prayāciṣye kurūdvaha 05,179.023c bhīṣmeṇa saha mā yotsīḥ śiṣyeṇeti punaḥ punaḥ 05,179.024a mā maivaṃ putra nirbandhaṃ kuru vipreṇa pārthiva 05,179.024c jāmadagnyena samare yoddhum ity avabhartsayat 05,179.025a kiṃ na vai kṣatriyaharo haratulyaparākramaḥ 05,179.025c viditaḥ putra rāmas te yatas tvaṃ yoddhum icchasi 05,179.026a tato 'ham abruvaṃ devīm abhivādya kṛtāñjaliḥ 05,179.026c sarvaṃ tad bharataśreṣṭha yathāvṛttaṃ svayaṃvare 05,179.027a yathā ca rāmo rājendra mayā pūrvaṃ prasāditaḥ 05,179.027c kāśirājasutāyāś ca yathā kāmaḥ purātanaḥ 05,179.028a tataḥ sā rāmam abhyetya jananī me mahānadī 05,179.028c madarthaṃ tam ṛṣiṃ devī kṣamayām āsa bhārgavam 05,179.028e bhīṣmeṇa saha mā yotsīḥ śiṣyeṇeti vaco 'bravīt 05,179.029a sa ca tām āha yācantīṃ bhīṣmam eva nivartaya 05,179.029c na hi me kurute kāmam ity ahaṃ tam upāgamam 05,179.030 saṃjaya uvāca 05,179.030a tato gaṅgā sutasnehād bhīṣmaṃ punar upāgamat 05,179.030c na cāsyāḥ so 'karod vākyaṃ krodhaparyākulekṣaṇaḥ 05,179.031a athādṛśyata dharmātmā bhṛguśreṣṭho mahātapāḥ 05,179.031c āhvayām āsa ca punar yuddhāya dvijasattamaḥ 05,180.001 bhīṣma uvāca 05,180.001a tam ahaṃ smayann iva raṇe pratyabhāṣaṃ vyavasthitam 05,180.001c bhūmiṣṭhaṃ notsahe yoddhuṃ bhavantaṃ ratham āsthitaḥ 05,180.002a āroha syandanaṃ vīra kavacaṃ ca mahābhuja 05,180.002c badhāna samare rāma yadi yoddhuṃ mayecchasi 05,180.003a tato mām abravīd rāmaḥ smayamāno raṇājire 05,180.003c ratho me medinī bhīṣma vāhā vedāḥ sadaśvavat 05,180.004a sūto me mātariśvā vai kavacaṃ vedamātaraḥ 05,180.004c susaṃvīto raṇe tābhir yotsye 'haṃ kurunandana 05,180.005a evaṃ bruvāṇo gāndhāre rāmo māṃ satyavikramaḥ 05,180.005c śaravrātena mahatā sarvataḥ paryavārayat 05,180.006a tato 'paśyaṃ jāmadagnyaṃ rathe divye vyavasthitam 05,180.006c sarvāyudhadhare śrīmaty adbhutopamadarśane 05,180.007a manasā vihite puṇye vistīrṇe nagaropame 05,180.007c divyāśvayuji saṃnaddhe kāñcanena vibhūṣite 05,180.008a dhvajena ca mahābāho somālaṃkṛtalakṣmaṇā 05,180.008c dhanurdharo baddhatūṇo baddhagodhāṅgulitravān 05,180.009a sārathyaṃ kṛtavāṃs tatra yuyutsor akṛtavraṇaḥ 05,180.009c sakhā vedavid atyantaṃ dayito bhārgavasya ha 05,180.010a āhvayānaḥ sa māṃ yuddhe mano harṣayatīva me 05,180.010c punaḥ punar abhikrośann abhiyāhīti bhārgavaḥ 05,180.011a tam ādityam ivodyantam anādhṛṣyaṃ mahābalam 05,180.011c kṣatriyāntakaraṃ rāmam ekam ekaḥ samāsadam 05,180.012a tato 'haṃ bāṇapāteṣu triṣu vāhān nigṛhya vai 05,180.012c avatīrya dhanur nyasya padātir ṛṣisattamam 05,180.013a abhyagacchaṃ tadā rāmam arciṣyan dvijasattamam 05,180.013c abhivādya cainaṃ vidhivad abruvaṃ vākyam uttamam 05,180.014a yotsye tvayā raṇe rāma viśiṣṭenādhikena ca 05,180.014c guruṇā dharmaśīlena jayam āśāssva me vibho 05,180.015 rāma uvāca 05,180.015a evam etat kuruśreṣṭha kartavyaṃ bhūtim icchatā 05,180.015c dharmo hy eṣa mahābāho viśiṣṭaiḥ saha yudhyatām 05,180.016a śapeyaṃ tvāṃ na ced evam āgacchethā viśāṃ pate 05,180.016c yudhyasva tvaṃ raṇe yatto dhairyam ālambya kaurava 05,180.017a na tu te jayam āśāse tvāṃ hi jetum ahaṃ sthitaḥ 05,180.017c gaccha yudhyasva dharmeṇa prīto 'smi caritena te 05,180.018 bhīṣma uvāca 05,180.018a tato 'haṃ taṃ namaskṛtya ratham āruhya satvaraḥ 05,180.018c prādhmāpayaṃ raṇe śaṅkhaṃ punar hemavibhūṣitam 05,180.019a tato yuddhaṃ samabhavan mama tasya ca bhārata 05,180.019c divasān subahūn rājan parasparajigīṣayā 05,180.020a sa me tasmin raṇe pūrvaṃ prāharat kaṅkapatribhiḥ 05,180.020c ṣaṣṭyā śataiś ca navabhiḥ śarāṇām agnivarcasām 05,180.021a catvāras tena me vāhāḥ sūtaś caiva viśāṃ pate 05,180.021c pratiruddhās tathaivāhaṃ samare daṃśitaḥ sthitaḥ 05,180.022a namaskṛtya ca devebhyo brāhmaṇebhyaś ca bhārata 05,180.022c tam ahaṃ smayann iva raṇe pratyabhāṣaṃ vyavasthitam 05,180.023a ācāryatā mānitā me nirmaryāde hy api tvayi 05,180.023c bhūyas tu śṛṇu me brahman saṃpadaṃ dharmasaṃgrahe 05,180.024a ye te vedāḥ śarīrasthā brāhmaṇyaṃ yac ca te mahat 05,180.024c tapaś ca sumahat taptaṃ na tebhyaḥ praharāmy aham 05,180.025a prahare kṣatradharmasya yaṃ tvaṃ rāma samāsthitaḥ 05,180.025c brāhmaṇaḥ kṣatriyatvaṃ hi yāti śastrasamudyamāt 05,180.026a paśya me dhanuṣo vīryaṃ paśya bāhvor balaṃ ca me 05,180.026c eṣa te kārmukaṃ vīra dvidhā kurmi sasāyakam 05,180.027a tasyāhaṃ niśitaṃ bhallaṃ prāhiṇvaṃ bharatarṣabha 05,180.027c tenāsya dhanuṣaḥ koṭiś chinnā bhūmim athāgamat 05,180.028a nava cāpi pṛṣatkānāṃ śatāni nataparvaṇām 05,180.028c prāhiṇvaṃ kaṅkapatrāṇāṃ jāmadagnyarathaṃ prati 05,180.029a kāye viṣaktās tu tadā vāyunābhisamīritāḥ 05,180.029c celuḥ kṣaranto rudhiraṃ nāgā iva ca te śarāḥ 05,180.030a kṣatajokṣitasarvāṅgaḥ kṣaran sa rudhiraṃ vraṇaiḥ 05,180.030c babhau rāmas tadā rājan merur dhātūn ivotsṛjan 05,180.031a hemantānte 'śoka iva raktastabakamaṇḍitaḥ 05,180.031c babhau rāmas tadā rājan kva cit kiṃśukasaṃnibhaḥ 05,180.032a tato 'nyad dhanur ādāya rāmaḥ krodhasamanvitaḥ 05,180.032c hemapuṅkhān suniśitāñ śarāṃs tān hi vavarṣa saḥ 05,180.033a te samāsādya māṃ raudrā bahudhā marmabhedinaḥ 05,180.033c akampayan mahāvegāḥ sarpānalaviṣopamāḥ 05,180.034a tato 'haṃ samavaṣṭabhya punar ātmānam āhave 05,180.034c śatasaṃkhyaiḥ śaraiḥ kruddhas tadā rāmam avākiram 05,180.035a sa tair agnyarkasaṃkāśaiḥ śarair āśīviṣopamaiḥ 05,180.035c śitair abhyardito rāmo mandacetā ivābhavat 05,180.036a tato 'haṃ kṛpayāviṣṭo vinindyātmānam ātmanā 05,180.036c dhig dhig ity abruvaṃ yuddhaṃ kṣatraṃ ca bharatarṣabha 05,180.037a asakṛc cābruvaṃ rājañ śokavegapariplutaḥ 05,180.037c aho bata kṛtaṃ pāpaṃ mayedaṃ kṣatrakarmaṇā 05,180.038a gurur dvijātir dharmātmā yad evaṃ pīḍitaḥ śaraiḥ 05,180.038c tato na prāharaṃ bhūyo jāmadagnyāya bhārata 05,180.039a athāvatāpya pṛthivīṃ pūṣā divasasaṃkṣaye 05,180.039c jagāmāstaṃ sahasrāṃśus tato yuddham upāramat 05,181.001 bhīṣma uvāca 05,181.001a ātmanas tu tataḥ sūto hayānāṃ ca viśāṃ pate 05,181.001c mama cāpanayām āsa śalyān kuśalasaṃmataḥ 05,181.002a snātopavṛttais turagair labdhatoyair avihvalaiḥ 05,181.002c prabhāta udite sūrye tato yuddham avartata 05,181.003a dṛṣṭvā māṃ tūrṇam āyāntaṃ daṃśitaṃ syandane sthitam 05,181.003c akarod ratham atyarthaṃ rāmaḥ sajjaṃ pratāpavān 05,181.004a tato 'haṃ rāmam āyāntaṃ dṛṣṭvā samarakāṅkṣiṇam 05,181.004c dhanuḥśreṣṭhaṃ samutsṛjya sahasāvataraṃ rathāt 05,181.005a abhivādya tathaivāhaṃ ratham āruhya bhārata 05,181.005c yuyutsur jāmadagnyasya pramukhe vītabhīḥ sthitaḥ 05,181.006a tato māṃ śaravarṣeṇa mahatā samavākirat 05,181.006c ahaṃ ca śaravarṣeṇa varṣantaṃ samavākiram 05,181.007a saṃkruddho jāmadagnyas tu punar eva patatriṇaḥ 05,181.007c preṣayām āsa me rājan dīptāsyān uragān iva 05,181.008a tān ahaṃ niśitair bhallaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ 05,181.008c acchidaṃ sahasā rājann antarikṣe punaḥ punaḥ 05,181.009a tatas tv astrāṇi divyāni jāmadagnyaḥ pratāpavān 05,181.009c mayi pracodayām āsa tāny ahaṃ pratyaṣedhayam 05,181.010a astrair eva mahābāho cikīrṣann adhikāṃ kriyām 05,181.010c tato divi mahān nādaḥ prādurāsīt samantataḥ 05,181.011a tato 'ham astraṃ vāyavyaṃ jāmadagnye prayuktavān 05,181.011c pratyājaghne ca tad rāmo guhyakāstreṇa bhārata 05,181.012a tato 'stram aham āgneyam anumantrya prayuktavān 05,181.012c vāruṇenaiva rāmas tad vārayām āsa me vibhuḥ 05,181.013a evam astrāṇi divyāni rāmasyāham avārayam 05,181.013c rāmaś ca mama tejasvī divyāstravid ariṃdamaḥ 05,181.014a tato māṃ savyato rājan rāmaḥ kurvan dvijottamaḥ 05,181.014c urasy avidhyat saṃkruddho jāmadagnyo mahābalaḥ 05,181.015a tato 'haṃ bharataśreṣṭha saṃnyaṣīdaṃ rathottame 05,181.015c atha māṃ kaśmalāviṣṭaṃ sūtas tūrṇam apāvahat 05,181.015e gorutaṃ bharataśreṣṭha rāmabāṇaprapīḍitam 05,181.016a tato mām apayātaṃ vai bhṛśaṃ viddham acetasam 05,181.016c rāmasyānucarā hṛṣṭāḥ sarve dṛṣṭvā pracukruśuḥ 05,181.016e akṛtavraṇaprabhṛtayaḥ kāśikanyā ca bhārata 05,181.017a tatas tu labdhasaṃjño 'haṃ jñātvā sūtam athābruvam 05,181.017c yāhi sūta yato rāmaḥ sajjo 'haṃ gatavedanaḥ 05,181.018a tato mām avahat sūto hayaiḥ paramaśobhitaiḥ 05,181.018c nṛtyadbhir iva kauravya mārutapratimair gatau 05,181.019a tato 'haṃ rāmam āsādya bāṇajālena kaurava 05,181.019c avākiraṃ susaṃrabdhaḥ saṃrabdhaṃ vijigīṣayā 05,181.020a tān āpatata evāsau rāmo bāṇān ajihmagān 05,181.020c bāṇair evācchinat tūrṇam ekaikaṃ tribhir āhave 05,181.021a tatas te mṛditāḥ sarve mama bāṇāḥ susaṃśitāḥ 05,181.021c rāmabāṇair dvidhā chinnāḥ śataśo 'tha mahāhave 05,181.022a tataḥ punaḥ śaraṃ dīptaṃ suprabhaṃ kālasaṃmitam 05,181.022c asṛjaṃ jāmadagnyāya rāmāyāhaṃ jighāṃsayā 05,181.023a tena tv abhihato gāḍhaṃ bāṇacchedavaśaṃ gataḥ 05,181.023c mumoha sahasā rāmo bhūmau ca nipapāta ha 05,181.024a tato hāhākṛtaṃ sarvaṃ rāme bhūtalam āśrite 05,181.024c jagad bhārata saṃvignaṃ yathārkapatane 'bhavat 05,181.025a tata enaṃ susaṃvignāḥ sarva evābhidudruvuḥ 05,181.025c tapodhanās te sahasā kāśyā ca bhṛgunandanam 05,181.026a ta enaṃ saṃpariṣvajya śanair āśvāsayaṃs tadā 05,181.026c pāṇibhir jalaśītaiś ca jayāśīrbhiś ca kaurava 05,181.027a tataḥ sa vihvalo vākyaṃ rāma utthāya mābravīt 05,181.027c tiṣṭha bhīṣma hato 'sīti bāṇaṃ saṃdhāya kārmuke 05,181.028a sa mukto nyapatat tūrṇaṃ pārśve savye mahāhave 05,181.028c yenāhaṃ bhṛśasaṃvigno vyāghūrṇita iva drumaḥ 05,181.029a hatvā hayāṃs tato rājañ śīghrāstreṇa mahāhave 05,181.029c avākiran māṃ viśrabdho bāṇais tair lomavāhibhiḥ 05,181.030a tato 'ham api śīghrāstraṃ samare 'prativāraṇam 05,181.030c avāsṛjaṃ mahābāho te 'ntarādhiṣṭhitāḥ śarāḥ 05,181.030e rāmasya mama caivāśu vyomāvṛtya samantataḥ 05,181.031a na sma sūryaḥ pratapati śarajālasamāvṛtaḥ 05,181.031c mātariśvāntare tasmin megharuddha ivānadat 05,181.032a tato vāyoḥ prakampāc ca sūryasya ca marīcibhiḥ 05,181.032c abhitāpāt svabhāvāc ca pāvakaḥ samajāyata 05,181.033a te śarāḥ svasamutthena pradīptāś citrabhānunā 05,181.033c bhūmau sarve tadā rājan bhasmabhūtāḥ prapedire 05,181.034a tadā śatasahasrāṇi prayutāny arbudāni ca 05,181.034c ayutāny atha kharvāṇi nikharvāṇi ca kaurava 05,181.034e rāmaḥ śarāṇāṃ saṃkruddho mayi tūrṇam apātayat 05,181.035a tato 'haṃ tān api raṇe śarair āśīviṣopamaiḥ 05,181.035c saṃchidya bhūmau nṛpate 'pātayaṃ pannagān iva 05,181.036a evaṃ tad abhavad yuddhaṃ tadā bharatasattama 05,181.036c saṃdhyākāle vyatīte tu vyapāyāt sa ca me guruḥ 05,182.001 bhīṣma uvāca 05,182.001a samāgatasya rāmeṇa punar evātidāruṇam 05,182.001c anyedyus tumulaṃ yuddhaṃ tadā bharatasattama 05,182.002a tato divyāstravic chūro divyāny astrāṇy anekaśaḥ 05,182.002c ayojayata dharmātmā divase divase vibhuḥ 05,182.003a tāny ahaṃ tatpratīghātair astrair astrāṇi bhārata 05,182.003c vyadhamaṃ tumule yuddhe prāṇāṃs tyaktvā sudustyajān 05,182.004a astrair astreṣu bahudhā hateṣv atha ca bhārgavaḥ 05,182.004c akrudhyata mahātejās tyaktaprāṇaḥ sa saṃyuge 05,182.005a tataḥ śaktiṃ prāhiṇod ghorarūpām; astrai ruddho jāmadagnyo mahātmā 05,182.005c kālotsṛṣṭāṃ prajvalitām ivolkāṃ; saṃdīptāgrāṃ tejasāvṛtya lokān 05,182.006a tato 'haṃ tām iṣubhir dīpyamānaiḥ; samāyāntīm antakālārkadīptām 05,182.006c chittvā tridhā pātayām āsa bhūmau; tato vavau pavanaḥ puṇyagandhiḥ 05,182.007a tasyāṃ chinnāyāṃ krodhadīpto 'tha rāmaḥ; śaktīr ghorāḥ prāhiṇod dvādaśānyāḥ 05,182.007c tāsāṃ rūpaṃ bhārata nota śakyaṃ; tejasvitvāl lāghavāc caiva vaktum 05,182.008a kiṃ tv evāhaṃ vihvalaḥ saṃpradṛśya; digbhyaḥ sarvās tā maholkā ivāgneḥ 05,182.008c nānārūpās tejasogreṇa dīptā; yathādityā dvādaśa lokasaṃkṣaye 05,182.009a tato jālaṃ bāṇamayaṃ vivṛtya; saṃdṛśya bhittvā śarajālena rājan 05,182.009c dvādaśeṣūn prāhiṇavaṃ raṇe 'haṃ; tataḥ śaktīr vyadhamaṃ ghorarūpāḥ 05,182.010a tato 'parā jāmadagnyo mahātmā; śaktīr ghorāḥ prākṣipad dhemadaṇḍāḥ 05,182.010b*0581_01 rūpaṃ tāsāṃ paśyati tatra lokaḥ 05,182.010b*0581_02 sarvās tā vai tīkṣṇarūpā vikośāḥ 05,182.010c vicitritāḥ kāñcanapaṭṭanaddhā; yathā maholkā jvalitās tathā tāḥ 05,182.011a tāś cāpy ugrāś carmaṇā vārayitvā; khaḍgenājau pātitā me narendra 05,182.011c bāṇair divyair jāmadagnyasya saṃkhye; divyāṃś cāśvān abhyavarṣaṃ sasūtān 05,182.012a nirmuktānāṃ pannagānāṃ sarūpā; dṛṣṭvā śaktīr hemacitrā nikṛttāḥ 05,182.012c prāduścakre divyam astraṃ mahātmā; krodhāviṣṭo haihayeśapramāthī 05,182.013a tataḥ śreṇyaḥ śalabhānām ivogrāḥ; samāpetur viśikhānāṃ pradīptāḥ 05,182.013c samācinoc cāpi bhṛśaṃ śarīraṃ; hayān sūtaṃ sarathaṃ caiva mahyam 05,182.014a rathaḥ śarair me nicitaḥ sarvato 'bhūt; tathā hayāḥ sārathiś caiva rājan 05,182.014c yugaṃ ratheṣā ca tathaiva cakre; tathaivākṣaḥ śarakṛtto 'tha bhagnaḥ 05,182.015a tatas tasmin bāṇavarṣe vyatīte; śaraugheṇa pratyavarṣaṃ guruṃ tam 05,182.015c sa vikṣato mārgaṇair brahmarāśir; dehād ajasraṃ mumuce bhūri raktam 05,182.016a yathā rāmo bāṇajālābhitaptas; tathaivāhaṃ subhṛśaṃ gāḍhaviddhaḥ 05,182.016c tato yuddhaṃ vyaramac cāparāhṇe; bhānāv astaṃ prārthayāne mahīdhram 05,183.001 bhīṣma uvāca 05,183.001a tataḥ prabhāte rājendra sūrye vimala udgate 05,183.001c bhārgavasya mayā sārdhaṃ punar yuddham avartata 05,183.002a tato bhrānte rathe tiṣṭhan rāmaḥ praharatāṃ varaḥ 05,183.002c vavarṣa śaravarṣāṇi mayi śakra ivācale 05,183.003a tena sūto mama suhṛc charavarṣeṇa tāḍitaḥ 05,183.003c nipapāta rathopasthe mano mama viṣādayan 05,183.004a tataḥ sūtaḥ sa me 'tyarthaṃ kaśmalaṃ prāviśan mahat 05,183.004c pṛthivyāṃ ca śarāghātān nipapāta mumoha ca 05,183.005a tataḥ sūto 'jahāt prāṇān rāmabāṇaprapīḍitaḥ 05,183.005c muhūrtād iva rājendra māṃ ca bhīr āviśat tadā 05,183.006a tataḥ sūte hate rājan kṣipatas tasya me śarān 05,183.006c pramattamanaso rāmaḥ prāhiṇon mṛtyusaṃmitān 05,183.007a tataḥ sūtavyasaninaṃ viplutaṃ māṃ sa bhārgavaḥ 05,183.007c śareṇābhyahanad gāḍhaṃ vikṛṣya balavad dhanuḥ 05,183.008a sa me jatrvantare rājan nipatya rudhirāśanaḥ 05,183.008c mayaiva saha rājendra jagāma vasudhātalam 05,183.009a matvā tu nihataṃ rāmas tato māṃ bharatarṣabha 05,183.009c meghavad vyanadac coccair jahṛṣe ca punaḥ punaḥ 05,183.010a tathā tu patite rājan mayi rāmo mudā yutaḥ 05,183.010c udakrośan mahānādaṃ saha tair anuyāyibhiḥ 05,183.011a mama tatrābhavan ye tu kauravāḥ pārśvataḥ sthitāḥ 05,183.011c āgatā ye ca yuddhaṃ taj janās tatra didṛkṣavaḥ 05,183.011e ārtiṃ paramikāṃ jagmus te tadā mayi pātite 05,183.012a tato 'paśyaṃ pātito rājasiṃha; dvijān aṣṭau sūryahutāśanābhān 05,183.012c te māṃ samantāt parivārya tasthuḥ; svabāhubhiḥ parigṛhyājimadhye 05,183.013a rakṣyamāṇaś ca tair viprair nāhaṃ bhūmim upāspṛśam 05,183.013c antarikṣe sthito hy asmi tair viprair bāndhavair iva 05,183.013e svapann ivāntarikṣe ca jalabindubhir ukṣitaḥ 05,183.014a tatas te brāhmaṇā rājann abruvan parigṛhya mām 05,183.014c mā bhair iti samaṃ sarve svasti te 'stv iti cāsakṛt 05,183.015a tatas teṣām ahaṃ vāgbhis tarpitaḥ sahasotthitaḥ 05,183.015c mātaraṃ saritāṃ śreṣṭhām apaśyaṃ ratham āsthitām 05,183.016a hayāś ca me saṃgṛhītās tayā vai; mahānadyā saṃyati kauravendra 05,183.016c pādau jananyāḥ pratipūjya cāhaṃ; tathārṣṭiṣeṇaṃ ratham abhyaroham 05,183.017a rarakṣa sā mama rathaṃ hayāṃś copaskarāṇi ca 05,183.017c tām ahaṃ prāñjalir bhūtvā punar eva vyasarjayam 05,183.018a tato 'haṃ svayam udyamya hayāṃs tān vātaraṃhasaḥ 05,183.018c ayudhyaṃ jāmadagnyena nivṛtte 'hani bhārata 05,183.019a tato 'haṃ bharataśreṣṭha vegavantaṃ mahābalam 05,183.019c amuñcaṃ samare bāṇaṃ rāmāya hṛdayacchidam 05,183.020a tato jagāma vasudhāṃ bāṇavegaprapīḍitaḥ 05,183.020c jānubhyāṃ dhanur utsṛjya rāmo mohavaśaṃ gataḥ 05,183.021a tatas tasmin nipatite rāme bhūrisahasrade 05,183.021c āvavrur jaladā vyoma kṣaranto rudhiraṃ bahu 05,183.022a ulkāś ca śataśaḥ petuḥ sanirghātāḥ sakampanāḥ 05,183.022c arkaṃ ca sahasā dīptaṃ svarbhānur abhisaṃvṛṇot 05,183.023a vavuś ca vātāḥ paruṣāś calitā ca vasuṃdharā 05,183.023c gṛdhrā baḍāś ca kaṅkāś ca paripetur mudā yutāḥ 05,183.024a dīptāyāṃ diśi gomāyur dāruṇaṃ muhur unnadat 05,183.024c anāhatā dundubhayo vinedur bhṛśanisvanāḥ 05,183.025a etad autpātikaṃ ghoram āsīd bharatasattama 05,183.025c visaṃjñakalpe dharaṇīṃ gate rāme mahātmani 05,183.025d*0582_01 tato vai sahasotthāya rāmo mām abhyavartata 05,183.025d*0582_02 punar yuddhāya kauravya vihvalaḥ krodhamūrcchitaḥ 05,183.025d*0582_03 ādadāno mahābāhuḥ kārmukaṃ tālasaṃmitam 05,183.025d*0582_04 śaraṃ cāpy ṛṣayo 'thainaṃ mā rāmety abruvan vacaḥ 05,183.025d*0582_05 maharṣimatam āsthāya krodhāviṣṭo 'pi bhārgavaḥ 05,183.025d*0582_06 samāharad ameyātmā śaraṃ kālāntakopamam 05,183.026a tato ravir mandamarīcimaṇḍalo; jagāmāstaṃ pāṃsupuñjāvagāḍhaḥ 05,183.026c niśā vyagāhat sukhaśītamārutā; tato yuddhaṃ pratyavahārayāvaḥ 05,183.027a evaṃ rājann avahāro babhūva; tataḥ punar vimale 'bhūt sughoram 05,183.027c kālyaṃ kālyaṃ viṃśatiṃ vai dināni; tathaiva cānyāni dināni trīṇi 05,184.001 bhīṣma uvāca 05,184.001a tato 'haṃ niśi rājendra praṇamya śirasā tadā 05,184.001c brāhmaṇānāṃ pitṝṇāṃ ca devatānāṃ ca sarvaśaḥ 05,184.002a naktaṃcarāṇāṃ bhūtānāṃ rajanyāś ca viśāṃ pate 05,184.002c śayanaṃ prāpya rahite manasā samacintayam 05,184.003a jāmadagnyena me yuddham idaṃ paramadāruṇam 05,184.003c ahāni subahūny adya vartate sumahātyayam 05,184.004a na ca rāmaṃ mahāvīryaṃ śaknomi raṇamūrdhani 05,184.004c vijetuṃ samare vipraṃ jāmadagnyaṃ mahābalam 05,184.005a yadi śakyo mayā jetuṃ jāmadagnyaḥ pratāpavān 05,184.005c daivatāni prasannāni darśayantu niśāṃ mama 05,184.006a tato 'haṃ niśi rājendra prasuptaḥ śaravikṣataḥ 05,184.006c dakṣiṇenaiva pārśvena prabhātasamaye iva 05,184.007a tato 'haṃ vipramukhyais tair yair asmi patito rathāt 05,184.007c utthāpito dhṛtaś caiva mā bhair iti ca sāntvitaḥ 05,184.008a ta eva māṃ mahārāja svapnadarśanam etya vai 05,184.008c parivāryābruvan vākyaṃ tan nibodha kurūdvaha 05,184.009a uttiṣṭha mā bhair gāṅgeya bhayaṃ te nāsti kiṃ cana 05,184.009c rakṣāmahe naravyāghra svaśarīraṃ hi no bhavān 05,184.010a na tvāṃ rāmo raṇe jetā jāmadagnyaḥ kathaṃ cana 05,184.010c tvam eva samare rāmaṃ vijetā bharatarṣabha 05,184.011a idam astraṃ sudayitaṃ pratyabhijñāsyate bhavān 05,184.011b*0583_01 upasthāsyati rājendra svayam eva tavānagha 05,184.011b*0583_02 yena śatrūn mahāvīryān praśāsiṣyasi kaurava 05,184.011c viditaṃ hi tavāpy etat pūrvasmin dehadhāraṇe 05,184.012a prājāpatyaṃ viśvakṛtaṃ prasvāpaṃ nāma bhārata 05,184.012c na hīdaṃ veda rāmo 'pi pṛthivyāṃ vā pumān kva cit 05,184.013a tat smarasva mahābāho bhṛśaṃ saṃyojayasva ca 05,184.013c na ca rāmaḥ kṣayaṃ gantā tenāstreṇa narādhipa 05,184.014a enasā ca na yogaṃ tvaṃ prāpsyase jātu mānada 05,184.014c svapsyate jāmadagnyo 'sau tvadbāṇabalapīḍitaḥ 05,184.015a tato jitvā tvam evainaṃ punar utthāpayiṣyasi 05,184.015c astreṇa dayitenājau bhīṣma saṃbodhanena vai 05,184.016a evaṃ kuruṣva kauravya prabhāte ratham āsthitaḥ 05,184.016c prasuptaṃ vā mṛtaṃ vāpi tulyaṃ manyāmahe vayam 05,184.017a na ca rāmeṇa martavyaṃ kadā cid api pārthiva 05,184.017c tataḥ samutpannam idaṃ prasvāpaṃ yujyatām iti 05,184.018a ity uktvāntarhitā rājan sarva eva dvijottamāḥ 05,184.018c aṣṭau sadṛśarūpās te sarve bhāsvaramūrtayaḥ 05,185.001 bhīṣma uvāca 05,185.001a tato rātryāṃ vyatītāyāṃ pratibuddho 'smi bhārata 05,185.001c taṃ ca saṃcintya vai svapnam avāpaṃ harṣam uttamam 05,185.002a tataḥ samabhavad yuddhaṃ mama tasya ca bhārata 05,185.002c tumulaṃ sarvabhūtānāṃ lomaharṣaṇam adbhutam 05,185.003a tato bāṇamayaṃ varṣaṃ vavarṣa mayi bhārgavaḥ 05,185.003c nyavārayam ahaṃ taṃ ca śarajālena bhārata 05,185.004a tataḥ paramasaṃkruddhaḥ punar eva mahātapāḥ 05,185.004c hyastanenaiva kopena śaktiṃ vai prāhiṇon mayi 05,185.005a indrāśanisamasparśāṃ yamadaṇḍopamaprabhām 05,185.005c jvalantīm agnivat saṃkhye lelihānāṃ samantataḥ 05,185.006a tato bharataśārdūla dhiṣṇyam ākāśagaṃ yathā 05,185.006c sā mām abhyahanat tūrṇam aṃsadeśe ca bhārata 05,185.007a athāsṛṅ me 'sravad ghoraṃ girer gairikadhātuvat 05,185.007c rāmeṇa sumahābāho kṣatasya kṣatajekṣaṇa 05,185.008a tato 'haṃ jāmadagnyāya bhṛśaṃ krodhasamanvitaḥ 05,185.008c preṣayaṃ mṛtyusaṃkāśaṃ bāṇaṃ sarpaviṣopamam 05,185.009a sa tenābhihato vīro lalāṭe dvijasattamaḥ 05,185.009c aśobhata mahārāja saśṛṅga iva parvataḥ 05,185.010a sa saṃrabdhaḥ samāvṛtya bāṇaṃ kālāntakopamam 05,185.010c saṃdadhe balavat kṛṣya ghoraṃ śatrunibarhaṇam 05,185.011a sa vakṣasi papātograḥ śaro vyāla iva śvasan 05,185.011c mahīṃ rājaṃs tataś cāham agacchaṃ rudhirāvilaḥ 05,185.012a avāpya tu punaḥ saṃjñāṃ jāmadagnyāya dhīmate 05,185.012c prāhiṇvaṃ vimalāṃ śaktiṃ jvalantīm aśanīm iva 05,185.013a sā tasya dvijamukhyasya nipapāta bhujāntare 05,185.013c vihvalaś cābhavad rājan vepathuś cainam āviśat 05,185.014a tata enaṃ pariṣvajya sakhā vipro mahātapāḥ 05,185.014c akṛtavraṇaḥ śubhair vākyair āśvāsayad anekadhā 05,185.015a samāśvastas tadā rāmaḥ krodhāmarṣasamanvitaḥ 05,185.015c prāduścakre tadā brāhmaṃ paramāstraṃ mahāvrataḥ 05,185.016a tatas tatpratighātārthaṃ brāhmam evāstram uttamam 05,185.016c mayā prayuktaṃ jajvāla yugāntam iva darśayat 05,185.017a tayor brahmāstrayor āsīd antarā vai samāgamaḥ 05,185.017c asaṃprāpyaiva rāmaṃ ca māṃ ca bhāratasattama 05,185.018a tato vyomni prādurabhūt teja eva hi kevalam 05,185.018c bhūtāni caiva sarvāṇi jagmur ārtiṃ viśāṃ pate 05,185.019a ṛṣayaś ca sagandharvā devatāś caiva bhārata 05,185.019c saṃtāpaṃ paramaṃ jagmur astratejobhipīḍitāḥ 05,185.020a tataś cacāla pṛthivī saparvatavanadrumā 05,185.020c saṃtaptāni ca bhūtāni viṣādaṃ jagmur uttamam 05,185.021a prajajvāla nabho rājan dhūmāyante diśo daśa 05,185.021c na sthātum antarikṣe ca śekur ākāśagās tadā 05,185.022a tato hāhākṛte loke sadevāsurarākṣase 05,185.022c idam antaram ity eva yoktukāmo 'smi bhārata 05,185.023a prasvāpam astraṃ dayitaṃ vacanād brahmavādinām 05,185.023c cintitaṃ ca tad astraṃ me manasi pratyabhāt tadā 05,186.001 bhīṣma uvāca 05,186.001a tato halahalāśabdo divi rājan mahān abhūt 05,186.001c prasvāpaṃ bhīṣma mā srākṣīr iti kauravanandana 05,186.002a ayuñjam eva caivāhaṃ tad astraṃ bhṛgunandane 05,186.002c prasvāpaṃ māṃ prayuñjānaṃ nārado vākyam abravīt 05,186.003a ete viyati kauravya divi devagaṇāḥ sthitāḥ 05,186.003c te tvāṃ nivārayanty adya prasvāpaṃ mā prayojaya 05,186.004a rāmas tapasvī brahmaṇyo brāhmaṇaś ca guruś ca te 05,186.004c tasyāvamānaṃ kauravya mā sma kārṣīḥ kathaṃ cana 05,186.005a tato 'paśyaṃ diviṣṭhān vai tān aṣṭau brahmavādinaḥ 05,186.005c te māṃ smayanto rājendra śanakair idam abruvan 05,186.006a yathāha bharataśreṣṭha nāradas tat tathā kuru 05,186.006c etad dhi paramaṃ śreyo lokānāṃ bharatarṣabha 05,186.007a tataś ca pratisaṃhṛtya tad astraṃ svāpanaṃ mṛdhe 05,186.007c brahmāstraṃ dīpayāṃ cakre tasmin yudhi yathāvidhi 05,186.008a tato rāmo ruṣito rājaputra; dṛṣṭvā tad astraṃ vinivartitaṃ vai 05,186.008c jito 'smi bhīṣmeṇa sumandabuddhir; ity eva vākyaṃ sahasā vyamuñcat 05,186.009a tato 'paśyat pitaraṃ jāmadagnyaḥ; pitus tathā pitaraṃ tasya cānyam 05,186.009c ta evainaṃ saṃparivārya tasthur; ūcuś cainaṃ sāntvapūrvaṃ tadānīm 05,186.010a mā smaivaṃ sāhasaṃ vatsa punaḥ kārṣīḥ kathaṃ cana 05,186.010c bhīṣmeṇa saṃyugaṃ gantuṃ kṣatriyeṇa viśeṣataḥ 05,186.011a kṣatriyasya tu dharmo 'yaṃ yad yuddhaṃ bhṛgunandana 05,186.011c svādhyāyo vratacaryā ca brāhmaṇānāṃ paraṃ dhanam 05,186.012a idaṃ nimitte kasmiṃś cid asmābhir upamantritam 05,186.012c śastradhāraṇam atyugraṃ tac ca kāryaṃ kṛtaṃ tvayā 05,186.013a vatsa paryāptam etāvad bhīṣmeṇa saha saṃyuge 05,186.013c vimardas te mahābāho vyapayāhi raṇād itaḥ 05,186.014a paryāptam etad bhadraṃ te tava kārmukadhāraṇam 05,186.014c visarjayaitad durdharṣa tapas tapyasva bhārgava 05,186.015a eṣa bhīṣmaḥ śāṃtanavo devaiḥ sarvair nivāritaḥ 05,186.015c nivartasva raṇād asmād iti caiva pracoditaḥ 05,186.016a rāmeṇa saha mā yotsīr guruṇeti punaḥ punaḥ 05,186.016c na hi rāmo raṇe jetuṃ tvayā nyāyyaḥ kurūdvaha 05,186.016e mānaṃ kuruṣva gāṅgeya brāhmaṇasya raṇājire 05,186.017a vayaṃ tu guravas tubhyaṃ tatas tvāṃ vārayāmahe 05,186.017c bhīṣmo vasūnām anyatamo diṣṭyā jīvasi putraka 05,186.018a gāṅgeyaḥ śaṃtanoḥ putro vasur eṣa mahāyaśāḥ 05,186.018c kathaṃ tvayā raṇe jetuṃ rāma śakyo nivarta vai 05,186.019a arjunaḥ pāṇḍavaśreṣṭhaḥ puraṃdarasuto balī 05,186.019c naraḥ prajāpatir vīraḥ pūrvadevaḥ sanātanaḥ 05,186.020a savyasācīti vikhyātas triṣu lokeṣu vīryavān 05,186.020c bhīṣmamṛtyur yathākālaṃ vihito vai svayaṃbhuvā 05,186.021a evam uktaḥ sa pitṛbhiḥ pitṝn rāmo 'bravīd idam 05,186.021c nāhaṃ yudhi nivarteyam iti me vratam āhitam 05,186.022a na nivartitapūrvaṃ ca kadā cid raṇamūrdhani 05,186.022c nivartyatām āpageyaḥ kāmaṃ yuddhāt pitāmahāḥ 05,186.022e na tv ahaṃ vinivartiṣye yuddhād asmāt kathaṃ cana 05,186.023a tatas te munayo rājann ṛcīkapramukhās tadā 05,186.023c nāradenaiva sahitāḥ samāgamyedam abruvan 05,186.024a nivartasva raṇāt tāta mānayasva dvijottamān 05,186.024c nety avocam ahaṃ tāṃś ca kṣatradharmavyapekṣayā 05,186.025a mama vratam idaṃ loke nāhaṃ yuddhāt kathaṃ cana 05,186.025c vimukho vinivarteyaṃ pṛṣṭhato 'bhyāhataḥ śaraiḥ 05,186.026a nāhaṃ lobhān na kārpaṇyān na bhayān nārthakāraṇāt 05,186.026c tyajeyaṃ śāśvataṃ dharmam iti me niścitā matiḥ 05,186.027a tatas te munayaḥ sarve nāradapramukhā nṛpa 05,186.027c bhāgīrathī ca me mātā raṇamadhyaṃ prapedire 05,186.028a tathaivāttaśaro dhanvī tathaiva dṛḍhaniścayaḥ 05,186.028c sthito 'ham āhave yoddhuṃ tatas te rāmam abruvan 05,186.028e sametya sahitā bhūyaḥ samare bhṛgunandanam 05,186.029a nāvanītaṃ hi hṛdayaṃ viprāṇāṃ śāmya bhārgava 05,186.029c rāma rāma nivartasva yuddhād asmād dvijottama 05,186.029e avadhyo hi tvayā bhīṣmas tvaṃ ca bhīṣmasya bhārgava 05,186.030a evaṃ bruvantas te sarve pratirudhya raṇājiram 05,186.030c nyāsayāṃ cakrire śastraṃ pitaro bhṛgunandanam 05,186.031a tato 'haṃ punar evātha tān aṣṭau brahmavādinaḥ 05,186.031c adrākṣaṃ dīpyamānān vai grahān aṣṭāv ivoditān 05,186.032a te māṃ sapraṇayaṃ vākyam abruvan samare sthitam 05,186.032c praihi rāmaṃ mahābāho guruṃ lokahitaṃ kuru 05,186.033a dṛṣṭvā nivartitaṃ rāmaṃ suhṛdvākyena tena vai 05,186.033c lokānāṃ ca hitaṃ kurvann aham apy ādade vacaḥ 05,186.034a tato 'haṃ rāmam āsādya vavande bhṛśavikṣataḥ 05,186.034c rāmaś cābhyutsmayan premṇā mām uvāca mahātapāḥ 05,186.035a tvatsamo nāsti loke 'smin kṣatriyaḥ pṛthivīcaraḥ 05,186.035c gamyatāṃ bhīṣma yuddhe 'smiṃs toṣito 'haṃ bhṛśaṃ tvayā 05,186.036a mama caiva samakṣaṃ tāṃ kanyām āhūya bhārgavaḥ 05,186.036c uvāca dīnayā vācā madhye teṣāṃ tapasvinām 05,187.001 rāma uvāca 05,187.001a pratyakṣam etal lokānāṃ sarveṣām eva bhāmini 05,187.001c yathā mayā paraṃ śaktyā kṛtaṃ vai pauruṣaṃ mahat 05,187.002a na caiva yudhi śaknomi bhīṣmaṃ śastrabhṛtāṃ varam 05,187.002c viśeṣayitum atyartham uttamāstrāṇi darśayan 05,187.003a eṣā me paramā śaktir etan me paramaṃ balam 05,187.003c yatheṣṭaṃ gamyatāṃ bhadre kim anyad vā karomi te 05,187.004a bhīṣmam eva prapadyasva na te 'nyā vidyate gatiḥ 05,187.004c nirjito hy asmi bhīṣmeṇa mahāstrāṇi pramuñcatā 05,187.005 bhīṣma uvāca 05,187.005a evam uktvā tato rāmo viniḥśvasya mahāmanāḥ 05,187.005c tūṣṇīm āsīt tadā kanyā provāca bhṛgunandanam 05,187.006a bhagavann evam evaitad yathāha bhagavāṃs tathā 05,187.006c ajeyo yudhi bhīṣmo 'yam api devair udāradhīḥ 05,187.007a yathāśakti yathotsāhaṃ mama kāryaṃ kṛtaṃ tvayā 05,187.007c anidhāya raṇe vīryam astrāṇi vividhāni ca 05,187.008a na caiṣa śakyate yuddhe viśeṣayitum antataḥ 05,187.008c na cāham enaṃ yāsyāmi punar bhīṣmaṃ kathaṃ cana 05,187.009a gamiṣyāmi tu tatrāhaṃ yatra bhīṣmaṃ tapodhana 05,187.009c samare pātayiṣyāmi svayam eva bhṛgūdvaha 05,187.010a evam uktvā yayau kanyā roṣavyākulalocanā 05,187.010c tapase dhṛtasaṃkalpā mama cintayatī vadham 05,187.011a tato mahendraṃ saha tair munibhir bhṛgusattamaḥ 05,187.011c yathāgataṃ yayau rāmo mām upāmantrya bhārata 05,187.012a tato 'haṃ ratham āruhya stūyamāno dvijātibhiḥ 05,187.012c praviśya nagaraṃ mātre satyavatyai nyavedayam 05,187.012e yathāvṛttaṃ mahārāja sā ca māṃ pratyanandata 05,187.013a puruṣāṃś cādiśaṃ prājñān kanyāvṛttāntakarmaṇi 05,187.013c divase divase hy asyā gatajalpitaceṣṭitam 05,187.013e pratyāharaṃś ca me yuktāḥ sthitāḥ priyahite mama 05,187.014a yadaiva hi vanaṃ prāyāt kanyā sā tapase dhṛtā 05,187.014c tadaiva vyathito dīno gatacetā ivābhavam 05,187.015a na hi māṃ kṣatriyaḥ kaś cid vīryeṇa vijayed yudhi 05,187.015c ṛte brahmavidas tāta tapasā saṃśitavratāt 05,187.016a api caitan mayā rājan nārade 'pi niveditam 05,187.016c vyāse caiva bhayāt kāryaṃ tau cobhau mām avocatām 05,187.017a na viṣādas tvayā kāryo bhīṣma kāśisutāṃ prati 05,187.017c daivaṃ puruṣakāreṇa ko nivartitum utsahet 05,187.018a sā tu kanyā mahārāja praviśyāśramamaṇḍalam 05,187.018c yamunātīram āśritya tapas tepe 'timānuṣam 05,187.019a nirāhārā kṛśā rūkṣā jaṭilā malapaṅkinī 05,187.019c ṣaṇ māsān vāyubhakṣā ca sthāṇubhūtā tapodhanā 05,187.020a yamunātīram āsādya saṃvatsaram athāparam 05,187.020c udavāsaṃ nirāhārā pārayām āsa bhāminī 05,187.021a śīrṇaparṇena caikena pārayām āsa cāparam 05,187.021c saṃvatsaraṃ tīvrakopā pādāṅguṣṭhāgradhiṣṭhitā 05,187.022a evaṃ dvādaśa varṣāṇi tāpayām āsa rodasī 05,187.022c nivartyamānāpi tu sā jñātibhir naiva śakyate 05,187.023a tato 'gamad vatsabhūmiṃ siddhacāraṇasevitām 05,187.023c āśramaṃ puṇyaśīlānāṃ tāpasānāṃ mahātmanām 05,187.024a tatra puṇyeṣu deśeṣu sāplutāṅgī divāniśam 05,187.024c vyacarat kāśikanyā sā yathākāmavicāriṇī 05,187.025a nandāśrame mahārāja tatolūkāśrame śubhe 05,187.025c cyavanasyāśrame caiva brahmaṇaḥ sthāna eva ca 05,187.026a prayāge devayajane devāraṇyeṣu caiva ha 05,187.026c bhogavatyāṃ tathā rājan kauśikasyāśrame tathā 05,187.027a māṇḍavyasyāśrame rājan dilīpasyāśrame tathā 05,187.027c rāmahrade ca kauravya pailagārgyasya cāśrame 05,187.028a eteṣu tīrtheṣu tadā kāśikanyā viśāṃ pate 05,187.028c āplāvayata gātrāṇi tīvram āsthāya vai tapaḥ 05,187.029a tām abravīt kauraveya mama mātā jalotthitā 05,187.029c kimarthaṃ kliśyase bhadre tathyam etad bravīhi me 05,187.030a sainām athābravīd rājan kṛtāñjalir aninditā 05,187.030c bhīṣmo rāmeṇa samare na jitaś cārulocane 05,187.031a ko 'nyas tam utsahej jetum udyateṣuṃ mahīpatim 05,187.031c sāhaṃ bhīṣmavināśāya tapas tapsye sudāruṇam 05,187.032a carāmi pṛthivīṃ devi yathā hanyām ahaṃ nṛpam 05,187.032c etad vrataphalaṃ dehe parasmin syād yathā hi me 05,187.033a tato 'bravīt sāgaragā jihmaṃ carasi bhāmini 05,187.033c naiṣa kāmo 'navadyāṅgi śakyaḥ prāptuṃ tvayābale 05,187.034a yadi bhīṣmavināśāya kāśye carasi vai vratam 05,187.034c vratasthā ca śarīraṃ tvaṃ yadi nāma vimokṣyasi 05,187.034e nadī bhaviṣyasi śubhe kuṭilā vārṣikodakā 05,187.035a dustīrthā cānabhijñeyā vārṣikī nāṣṭamāsikī 05,187.035c bhīmagrāhavatī ghorā sarvabhūtabhayaṃkarī 05,187.036a evam uktvā tato rājan kāśikanyāṃ nyavartata 05,187.036c mātā mama mahābhāgā smayamāneva bhāminī 05,187.037a kadā cid aṣṭame māsi kadā cid daśame tathā 05,187.037c na prāśnītodakam api punaḥ sā varavarṇinī 05,187.038a sā vatsabhūmiṃ kauravya tīrthalobhāt tatas tataḥ 05,187.038c patitā paridhāvantī punaḥ kāśipateḥ sutā 05,187.039a sā nadī vatsabhūmyāṃ tu prathitāmbeti bhārata 05,187.039c vārṣikī grāhabahulā dustīrthā kuṭilā tathā 05,187.040a sā kanyā tapasā tena bhāgārdhena vyajāyata 05,187.040c nadī ca rājan vatseṣu kanyā caivābhavat tadā 05,188.001 bhīṣma uvāca 05,188.001a tatas te tāpasāḥ sarve tapase dhṛtaniścayām 05,188.001c dṛṣṭvā nyavartayaṃs tāta kiṃ kāryam iti cābruvan 05,188.002a tān uvāca tataḥ kanyā tapovṛddhān ṛṣīṃs tadā 05,188.002c nirākṛtāsmi bhīṣmeṇa bhraṃśitā patidharmataḥ 05,188.003a vadhārthaṃ tasya dīkṣā me na lokārthaṃ tapodhanāḥ 05,188.003c nihatya bhīṣmaṃ gaccheyaṃ śāntim ity eva niścayaḥ 05,188.004a yatkṛte duḥkhavasatim imāṃ prāptāsmi śāśvatīm 05,188.004c patilokād vihīnā ca naiva strī na pumān iha 05,188.005a nāhatvā yudhi gāṅgeyaṃ nivarteyaṃ tapodhanāḥ 05,188.005c eṣa me hṛdi saṃkalpo yadartham idam udyatam 05,188.006a strībhāve parinirviṇṇā puṃstvārthe kṛtaniścayā 05,188.006c bhīṣme praticikīrṣāmi nāsmi vāryeti vai punaḥ 05,188.007a tāṃ devo darśayām āsa śūlapāṇir umāpatiḥ 05,188.007c madhye teṣāṃ maharṣīṇāṃ svena rūpeṇa bhāminīm 05,188.008a chandyamānā vareṇātha sā vavre matparājayam 05,188.008c vadhiṣyasīti tāṃ devaḥ pratyuvāca manasvinīm 05,188.009a tataḥ sā punar evātha kanyā rudram uvāca ha 05,188.009c upapadyet kathaṃ deva striyo mama jayo yudhi 05,188.009e strībhāvena ca me gāḍhaṃ manaḥ śāntam umāpate 05,188.010a pratiśrutaś ca bhūteśa tvayā bhīṣmaparājayaḥ 05,188.010c yathā sa satyo bhavati tathā kuru vṛṣadhvaja 05,188.010e yathā hanyāṃ samāgamya bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yudhi 05,188.011a tām uvāca mahādevaḥ kanyāṃ kila vṛṣadhvajaḥ 05,188.011c na me vāg anṛtaṃ bhadre prāha satyaṃ bhaviṣyati 05,188.012a vadhiṣyasi raṇe bhīṣmaṃ puruṣatvaṃ ca lapsyase 05,188.012c smariṣyasi ca tat sarvaṃ deham anyaṃ gatā satī 05,188.013a drupadasya kule jātā bhaviṣyasi mahārathaḥ 05,188.013c śīghrāstraś citrayodhī ca bhaviṣyasi susaṃmataḥ 05,188.014a yathoktam eva kalyāṇi sarvam etad bhaviṣyati 05,188.014c bhaviṣyasi pumān paścāt kasmāc cit kālaparyayāt 05,188.015a evam uktvā mahātejāḥ kapardī vṛṣabhadhvajaḥ 05,188.015c paśyatām eva viprāṇāṃ tatraivāntaradhīyata 05,188.016a tataḥ sā paśyatāṃ teṣāṃ maharṣīṇām aninditā 05,188.016c samāhṛtya vanāt tasmāt kāṣṭhāni varavarṇinī 05,188.017a citāṃ kṛtvā sumahatīṃ pradāya ca hutāśanam 05,188.017c pradīpte 'gnau mahārāja roṣadīptena cetasā 05,188.018a uktvā bhīṣmavadhāyeti praviveśa hutāśanam 05,188.018c jyeṣṭhā kāśisutā rājan yamunām abhito nadīm 05,189.001 duryodhana uvāca 05,189.001a kathaṃ śikhaṇḍī gāṅgeya kanyā bhūtvā satī tadā 05,189.001c puruṣo 'bhavad yudhi śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha 05,189.002 bhīṣma uvāca 05,189.002a bhāryā tu tasya rājendra drupadasya mahīpateḥ 05,189.002c mahiṣī dayitā hy āsīd aputrā ca viśāṃ pate 05,189.003a etasminn eva kāle tu drupado vai mahīpatiḥ 05,189.003c apatyārthaṃ mahārāja toṣayām āsa śaṃkaram 05,189.004a asmadvadhārthaṃ niścitya tapo ghoraṃ samāsthitaḥ 05,189.004c lebhe kanyāṃ mahādevāt putro me syād iti bruvan 05,189.005a bhagavan putram icchāmi bhīṣmaṃ praticikīrṣayā 05,189.005c ity ukto devadevena strīpumāṃs te bhaviṣyati 05,189.006a nivartasva mahīpāla naitaj jātv anyathā bhavet 05,189.006c sa tu gatvā ca nagaraṃ bhāryām idam uvāca ha 05,189.007a kṛto yatno mayā devi putrārthe tapasā mahān 05,189.007c kanyā bhūtvā pumān bhāvī iti cokto 'smi śaṃbhunā 05,189.008a punaḥ punar yācyamāno diṣṭam ity abravīc chivaḥ 05,189.008c na tad anyad dhi bhavitā bhavitavyaṃ hi tat tathā 05,189.009a tataḥ sā niyatā bhūtvā ṛtukāle manasvinī 05,189.009c patnī drupadarājasya drupadaṃ saṃviveśa ha 05,189.010a lebhe garbhaṃ yathākālaṃ vidhidṛṣṭena hetunā 05,189.010c pārṣatāt sā mahīpāla yathā māṃ nārado 'bravīt 05,189.011a tato dadhāra taṃ garbhaṃ devī rājīvalocanā 05,189.011c tāṃ sa rājā priyāṃ bhāryāṃ drupadaḥ kurunandana 05,189.011e putrasnehān mahābāhuḥ sukhaṃ paryacarat tadā 05,189.011f*0584_01 sarvān abhiprāyakṛtān kāmāṃl lebhe ca kaurava 05,189.012a aputrasya tato rājño drupadasya mahīpateḥ 05,189.012b*0585_01 yathākālaṃ tu sā devī mahiṣī drupadasya ha 05,189.012c kanyāṃ pravararūpāṃ tāṃ prājāyata narādhipa 05,189.013a aputrasya tu rājñaḥ sā drupadasya yaśasvinī 05,189.013c khyāpayām āsa rājendra putro jāto mameti vai 05,189.014a tataḥ sa rājā drupadaḥ pracchannāyā narādhipa 05,189.014c putravat putrakāryāṇi sarvāṇi samakārayat 05,189.015a rakṣaṇaṃ caiva mantrasya mahiṣī drupadasya sā 05,189.015c cakāra sarvayatnena bruvāṇā putra ity uta 05,189.015e na hi tāṃ veda nagare kaś cid anyatra pārṣatāt 05,189.016a śraddadhāno hi tad vākyaṃ devasyādbhutatejasaḥ 05,189.016c chādayām āsa tāṃ kanyāṃ pumān iti ca so 'bravīt 05,189.017a jātakarmāṇi sarvāṇi kārayām āsa pārthivaḥ 05,189.017c puṃvad vidhānayuktāni śikhaṇḍīti ca tāṃ viduḥ 05,189.018a aham ekas tu cāreṇa vacanān nāradasya ca 05,189.018c jñātavān devavākyena ambāyās tapasā tathā 05,190.001 bhīṣma uvāca 05,190.001a cakāra yatnaṃ drupadaḥ sarvasmin svajane mahat 05,190.001c tato lekhyādiṣu tathā śilpeṣu ca paraṃ gatā 05,190.001e iṣvastre caiva rājendra droṇaśiṣyo babhūva ha 05,190.002a tasya mātā mahārāja rājānaṃ varavarṇinī 05,190.002c codayām āsa bhāryārthaṃ kanyāyāḥ putravat tadā 05,190.003a tatas tāṃ pārṣato dṛṣṭvā kanyāṃ saṃprāptayauvanām 05,190.003c striyaṃ matvā tadā cintāṃ prapede saha bhāryayā 05,190.004 drupada uvāca 05,190.004a kanyā mameyaṃ saṃprāptā yauvanaṃ śokavardhinī 05,190.004c mayā pracchāditā ceyaṃ vacanāc chūlapāṇinaḥ 05,190.005a na tan mithyā mahārājñi bhaviṣyati kathaṃ cana 05,190.005c trailokyakartā kasmād dhi tan mṛṣā kartum arhati 05,190.006 bhāryovāca 05,190.006a yadi te rocate rājan vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ 05,190.006c śrutvedānīṃ prapadyethāḥ svakāryaṃ pṛṣatātmaja 05,190.007a kriyatām asya nṛpate vidhivad dārasaṃgrahaḥ 05,190.007c satyaṃ bhavati tad vākyam iti me niścitā matiḥ 05,190.008 bhīṣma uvāca 05,190.008a tatas tau niścayaṃ kṛtvā tasmin kārye 'tha dampatī 05,190.008c varayāṃ cakratuḥ kanyāṃ daśārṇādhipateḥ sutām 05,190.009a tato rājā drupado rājasiṃhaḥ; sarvān rājñaḥ kulataḥ saṃniśāmya 05,190.009c dāśārṇakasya nṛpates tanūjāṃ; śikhaṇḍine varayām āsa dārān 05,190.010a hiraṇyavarmeti nṛpo yo 'sau dāśārṇakaḥ smṛtaḥ 05,190.010c sa ca prādān mahīpālaḥ kanyāṃ tasmai śikhaṇḍine 05,190.011a sa ca rājā daśārṇeṣu mahān āsīn mahīpatiḥ 05,190.011c hiraṇyavarmā durdharṣo mahāseno mahāmanāḥ 05,190.012a kṛte vivāhe tu tadā sā kanyā rājasattama 05,190.012c yauvanaṃ samanuprāptā sā ca kanyā śikhaṇḍinī 05,190.013a kṛtadāraḥ śikhaṇḍī tu kāmpilyaṃ punar āgamat 05,190.013c na ca sā veda tāṃ kanyāṃ kaṃ cit kālaṃ striyaṃ kila 05,190.014a hiraṇyavarmaṇaḥ kanyā jñātvā tāṃ tu śikhaṇḍinīm 05,190.014c dhātrīṇāṃ ca sakhīnāṃ ca vrīḍamānā nyavedayat 05,190.014e kanyāṃ pañcālarājasya sutāṃ tāṃ vai śikhaṇḍinīm 05,190.015a tatas tā rājaśārdūla dhātryo dāśārṇikās tadā 05,190.015c jagmur ārtiṃ parāṃ duḥkhāt preṣayām āsur eva ca 05,190.016a tato daśārṇādhipateḥ preṣyāḥ sarvaṃ nyavedayan 05,190.016c vipralambhaṃ yathāvṛttaṃ sa ca cukrodha pārthivaḥ 05,190.017a śikhaṇḍy api mahārāja puṃvad rājakule tadā 05,190.017c vijahāra mudā yuktaḥ strītvaṃ naivātirocayan 05,190.018a tataḥ katipayāhasya tac chrutvā bharatarṣabha 05,190.018c hiraṇyavarmā rājendra roṣād ārtiṃ jagāma ha 05,190.019a tato dāśārṇako rājā tīvrakopasamanvitaḥ 05,190.019c dūtaṃ prasthāpayām āsa drupadasya niveśane 05,190.020a tato drupadam āsādya dūtaḥ kāñcanavarmaṇaḥ 05,190.020c eka ekāntam utsārya raho vacanam abravīt 05,190.021a daśārṇarājo rājaṃs tvām idaṃ vacanam abravīt 05,190.021c abhiṣaṅgāt prakupito vipralabdhas tvayānagha 05,190.022a avamanyase māṃ nṛpate nūnaṃ durmantritaṃ tava 05,190.022c yan me kanyāṃ svakanyārthe mohād yācitavān asi 05,190.023a tasyādya vipralambhasya phalaṃ prāpnuhi durmate 05,190.023c eṣa tvāṃ sajanāmātyam uddharāmi sthiro bhava 05,190.023d*0586_01 avamatya ca vīryaṃ me kulaṃ cāritram eva ca 05,190.023d*0586_02 vipralambhas tvayāpūrvo manuṣyeṣu pravartitaḥ 05,190.023d*0586_03 kuru sarvāṇi kāryāṇi bhuṅkṣva bhogān anuttamān 05,190.023d*0586_04 abhiyāsyāmi śīghraṃ tvāṃ samuddhartuṃ sabāndhavam 05,191.001 bhīṣma uvāca 05,191.001a evam uktasya dūtena drupadasya tadā nṛpa 05,191.001c corasyeva gṛhītasya na prāvartata bhāratī 05,191.002a sa yatnam akarot tīvraṃ saṃbandhair anusāntvanaiḥ 05,191.002c dūtair madhurasaṃbhāṣair naitad astīti saṃdiśan 05,191.003a sa rājā bhūya evātha kṛtvā tattvata āgamam 05,191.003c kanyeti pāñcālasutāṃ tvaramāṇo 'bhiniryayau 05,191.004a tataḥ saṃpreṣayām āsa mitrāṇām amitaujasām 05,191.004c duhitur vipralambhaṃ taṃ dhātrīṇāṃ vacanāt tadā 05,191.005a tataḥ samudayaṃ kṛtvā balānāṃ rājasattamaḥ 05,191.005c abhiyāne matiṃ cakre drupadaṃ prati bhārata 05,191.006a tataḥ saṃmantrayām āsa mitraiḥ saha mahīpatiḥ 05,191.006c hiraṇyavarmā rājendra pāñcālyaṃ pārthivaṃ prati 05,191.007a tatra vai niścitaṃ teṣām abhūd rājñāṃ mahātmanām 05,191.007c tathyaṃ ced bhavati hy etat kanyā rājañ śikhaṇḍinī 05,191.007e baddhvā pāñcālarājānam ānayiṣyāmahe gṛhān 05,191.008a anyaṃ rājānam ādhāya pāñcāleṣu nareśvaram 05,191.008c ghātayiṣyāma nṛpatiṃ drupadaṃ saśikhaṇḍinam 05,191.009a sa tadā dūtam ājñāya punaḥ kṣattāram īśvaraḥ 05,191.009c prāsthāpayat pārṣatāya hanmīti tvāṃ sthiro bhava 05,191.010a sa prakṛtyā ca vai bhīruḥ kilbiṣī ca narādhipaḥ 05,191.010c bhayaṃ tīvram anuprāpto drupadaḥ pṛthivīpatiḥ 05,191.011a visṛjya dūtaṃ dāśārṇaṃ drupadaḥ śokakarśitaḥ 05,191.011c sametya bhāryāṃ rahite vākyam āha narādhipaḥ 05,191.012a bhayena mahatāviṣṭo hṛdi śokena cāhataḥ 05,191.012c pāñcālarājo dayitāṃ mātaraṃ vai śikhaṇḍinaḥ 05,191.013a abhiyāsyati māṃ kopāt saṃbandhī sumahābalaḥ 05,191.013c hiraṇyavarmā nṛpatiḥ karṣamāṇo varūthinīm 05,191.014a kim idānīṃ kariṣyāmi mūḍhaḥ kanyām imāṃ prati 05,191.014b*0587_01 upayāsyati hi kṣipraṃ sahāmātyair narādhipaḥ 05,191.014c śikhaṇḍī kila putras te kanyeti pariśaṅkitaḥ 05,191.015a iti niścitya tattvena samitraḥ sabalānugaḥ 05,191.015c vañcito 'smīti manvāno māṃ kiloddhartum icchati 05,191.016a kim atra tathyaṃ suśroṇi kiṃ mithyā brūhi śobhane 05,191.016c śrutvā tvattaḥ śubhe vākyaṃ saṃvidhāsyāmy ahaṃ tathā 05,191.017a ahaṃ hi saṃśayaṃ prāpto bālā ceyaṃ śikhaṇḍinī 05,191.017c tvaṃ ca rājñi mahat kṛcchraṃ saṃprāptā varavarṇini 05,191.018a sā tvaṃ sarvavimokṣāya tattvam ākhyāhi pṛcchataḥ 05,191.018c tathā vidadhyāṃ suśroṇi kṛtyasyāsya śucismite 05,191.018e śikhaṇḍini ca mā bhais tvaṃ vidhāsye tatra tattvataḥ 05,191.019a kriyayāhaṃ varārohe vañcitaḥ putradharmataḥ 05,191.019c mayā dāśārṇako rājā vañcitaś ca mahīpatiḥ 05,191.019e tad ācakṣva mahābhāge vidhāsye tatra yad dhitam 05,191.020a jānatāpi narendreṇa khyāpanārthaṃ parasya vai 05,191.020c prakāśaṃ coditā devī pratyuvāca mahīpatim 05,192.001 bhīṣma uvāca 05,192.001a tataḥ śikhaṇḍino mātā yathātattvaṃ narādhipa 05,192.001c ācacakṣe mahābāho bhartre kanyāṃ śikhaṇḍinīm 05,192.002a aputrayā mayā rājan sapatnīnāṃ bhayād idam 05,192.002c kanyā śikhaṇḍinī jātā puruṣo vai niveditaḥ 05,192.003a tvayā caiva naraśreṣṭha tan me prītyānumoditam 05,192.003c putrakarma kṛtaṃ caiva kanyāyāḥ pārthivarṣabha 05,192.003e bhāryā coḍhā tvayā rājan daśārṇādhipateḥ sutā 05,192.004a tvayā ca prāg abhihitaṃ devavākyārthadarśanāt 05,192.004c kanyā bhūtvā pumān bhāvīty evaṃ caitad upekṣitam 05,192.005a etac chrutvā drupado yajñasenaḥ; sarvaṃ tattvaṃ mantravidbhyo nivedya 05,192.005c mantraṃ rājā mantrayām āsa rājan; yad yad yuktaṃ rakṣaṇe vai prajānām 05,192.006a saṃbandhakaṃ caiva samarthya tasmin; dāśārṇake vai nṛpatau narendra 05,192.006c svayaṃ kṛtvā vipralambhaṃ yathāvan; mantraikāgro niścayaṃ vai jagāma 05,192.007a svabhāvaguptaṃ nagaram āpatkāle tu bhārata 05,192.007c gopayām āsa rājendra sarvataḥ samalaṃkṛtam 05,192.008a ārtiṃ ca paramāṃ rājā jagāma saha bhāryayā 05,192.008c daśārṇapatinā sārdhaṃ virodhe bharatarṣabha 05,192.009a kathaṃ saṃbandhinā sārdhaṃ na me syād vigraho mahān 05,192.009c iti saṃcintya manasā daivatāny arcayat tadā 05,192.010a taṃ tu dṛṣṭvā tadā rājan devī devaparaṃ tathā 05,192.010c arcāṃ prayuñjānam atho bhāryā vacanam abravīt 05,192.011a devānāṃ pratipattiś ca satyā sādhumatā sadā 05,192.011c sā tu duḥkhārṇavaṃ prāpya naḥ syād arcayatāṃ bhṛśam 05,192.012a daivatāni ca sarvāṇi pūjyantāṃ bhūridakṣiṇaiḥ 05,192.012c agnayaś cāpi hūyantāṃ dāśārṇapratiṣedhane 05,192.013a ayuddhena nivṛttiṃ ca manasā cintayābhibho 05,192.013c devatānāṃ prasādena sarvam etad bhaviṣyati 05,192.014a mantribhir mantritaṃ sārdhaṃ tvayā yat pṛthulocana 05,192.014c purasyāsyāvināśāya tac ca rājaṃs tathā kuru 05,192.015a daivaṃ hi mānuṣopetaṃ bhṛśaṃ sidhyati pārthiva 05,192.015c parasparavirodhāt tu nānayoḥ siddhir asti vai 05,192.016a tasmād vidhāya nagare vidhānaṃ sacivaiḥ saha 05,192.016c arcayasva yathākāmaṃ daivatāni viśāṃ pate 05,192.017a evaṃ saṃbhāṣamāṇau tau dṛṣṭvā śokaparāyaṇau 05,192.017c śikhaṇḍinī tadā kanyā vrīḍiteva manasvinī 05,192.018a tataḥ sā cintayām āsa matkṛte duḥkhitāv ubhau 05,192.018c imāv iti tataś cakre matiṃ prāṇavināśane 05,192.019a evaṃ sā niścayaṃ kṛtvā bhṛśaṃ śokaparāyaṇā 05,192.019c jagāma bhavanaṃ tyaktvā gahanaṃ nirjanaṃ vanam 05,192.020a yakṣeṇarddhimatā rājan sthūṇākarṇena pālitam 05,192.020c tadbhayād eva ca jano visarjayati tad vanam 05,192.021a tatra sthūṇasya bhavanaṃ sudhāmṛttikalepanam 05,192.021c lājollāpikadhūmāḍhyam uccaprākāratoraṇam 05,192.022a tat praviśya śikhaṇḍī sā drupadasyātmajā nṛpa 05,192.022c anaśnatī bahutithaṃ śarīram upaśoṣayat 05,192.023a darśayām āsa tāṃ yakṣaḥ sthūṇo madhvakṣasaṃyutaḥ 05,192.023c kimartho 'yaṃ tavārambhaḥ kariṣye brūhi māciram 05,192.024a aśakyam iti sā yakṣaṃ punaḥ punar uvāca ha 05,192.024c kariṣyāmīti caināṃ sa pratyuvācātha guhyakaḥ 05,192.025a dhaneśvarasyānucaro varado 'smi nṛpātmaje 05,192.025c adeyam api dāsyāmi brūhi yat te vivakṣitam 05,192.026a tataḥ śikhaṇḍī tat sarvam akhilena nyavedayat 05,192.026c tasmai yakṣapradhānāya sthūṇākarṇāya bhārata 05,192.027a āpanno me pitā yakṣa nacirād vinaśiṣyati 05,192.027c abhiyāsyati saṃkruddho daśārṇādhipatir hi tam 05,192.028a mahābalo mahotsāhaḥ sa hemakavaco nṛpaḥ 05,192.028c tasmād rakṣasva māṃ yakṣa pitaraṃ mātaraṃ ca me 05,192.029a pratijñāto hi bhavatā duḥkhapratinayo mama 05,192.029c bhaveyaṃ puruṣo yakṣa tvatprasādād aninditaḥ 05,192.030a yāvad eva sa rājā vai nopayāti puraṃ mama 05,192.030c tāvad eva mahāyakṣa prasādaṃ kuru guhyaka 05,193.001 bhīṣma uvāca 05,193.001a śikhaṇḍivākyaṃ śrutvātha sa yakṣo bharatarṣabha 05,193.001c provāca manasā cintya daivenopanipīḍitaḥ 05,193.001e bhavitavyaṃ tathā tad dhi mama duḥkhāya kaurava 05,193.002a bhadre kāmaṃ kariṣyāmi samayaṃ tu nibodha me 05,193.002b*0588_01 svaṃ te puṃstvaṃ pradāsyāmi strītvaṃ dhārayitāsmi te 05,193.002c kiṃ cit kālāntaraṃ dāsye puṃliṅgaṃ svam idaṃ tava 05,193.002e āgantavyaṃ tvayā kāle satyam etad bravīmi te 05,193.003a prabhuḥ saṃkalpasiddho 'smi kāmarūpī vihaṃgamaḥ 05,193.003c matprasādāt puraṃ caiva trāhi bandhūṃś ca kevalān 05,193.004a strīliṅgaṃ dhārayiṣyāmi tvadīyaṃ pārthivātmaje 05,193.004c satyaṃ me pratijānīhi kariṣyāmi priyaṃ tava 05,193.005 śikhaṇḍy uvāca 05,193.005a pratidāsyāmi bhagavaṃl liṅgaṃ punar idaṃ tava 05,193.005c kiṃ cit kālāntaraṃ strītvaṃ dhārayasva niśācara 05,193.006a pratiprayāte dāśārṇe pārthive hemavarmaṇi 05,193.006c kanyaivāhaṃ bhaviṣyāmi puruṣas tvaṃ bhaviṣyasi 05,193.007 bhīṣma uvāca 05,193.007a ity uktvā samayaṃ tatra cakrāte tāv ubhau nṛpa 05,193.007c anyonyasyānabhidrohe tau saṃkrāmayatāṃ tataḥ 05,193.008a strīliṅgaṃ dhārayām āsa sthūṇo yakṣo narādhipa 05,193.008c yakṣarūpaṃ ca tad dīptaṃ śikhaṇḍī pratyapadyata 05,193.009a tataḥ śikhaṇḍī pāñcālyaḥ puṃstvam āsādya pārthiva 05,193.009c viveśa nagaraṃ hṛṣṭaḥ pitaraṃ ca samāsadat 05,193.009e yathāvṛttaṃ tu tat sarvam ācakhyau drupadasya ca 05,193.009f*0589_01 mātuś ca rahite rājan prasādaṃ yakṣajaṃ tathā 05,193.010a drupadas tasya tac chrutvā harṣam āhārayat param 05,193.010c sabhāryas tac ca sasmāra maheśvaravacas tadā 05,193.011a tataḥ saṃpreṣayām āsa daśārṇādhipater nṛpa 05,193.011c puruṣo 'yaṃ mama sutaḥ śraddhattāṃ me bhavān iti 05,193.012a atha dāśārṇako rājā sahasābhyāgamat tadā 05,193.012c pāñcālarājaṃ drupadaṃ duḥkhāmarṣasamanvitaḥ 05,193.013a tataḥ kāmpilyam āsādya daśārṇādhipatis tadā 05,193.013c preṣayām āsa satkṛtya dūtaṃ brahmavidāṃ varam 05,193.014a brūhi madvacanād dūta pāñcālyaṃ taṃ nṛpādhamam 05,193.014c yad vai kanyāṃ svakanyārthe vṛtavān asi durmate 05,193.014e phalaṃ tasyāvalepasya drakṣyasy adya na saṃśayaḥ 05,193.015a evam uktas tu tenāsau brāhmaṇo rājasattama 05,193.015c dūtaḥ prayāto nagaraṃ dāśārṇanṛpacoditaḥ 05,193.016a tata āsādayām āsa purodhā drupadaṃ pure 05,193.016c tasmai pāñcālako rājā gām arghyaṃ ca susatkṛtam 05,193.016e prāpayām āsa rājendra saha tena śikhaṇḍinā 05,193.017a tāṃ pūjāṃ nābhyanandat sa vākyaṃ cedam uvāca ha 05,193.017c yad uktaṃ tena vīreṇa rājñā kāñcanavarmaṇā 05,193.018a yat te 'ham adhamācāra duhitrarthe 'smi vañcitaḥ 05,193.018c tasya pāpasya karaṇāt phalaṃ prāpnuhi durmate 05,193.019a dehi yuddhaṃ narapate mamādya raṇamūrdhani 05,193.019c uddhariṣyāmi te sadyaḥ sāmātyasutabāndhavam 05,193.020a tad upālambhasaṃyuktaṃ śrāvitaḥ kila pārthivaḥ 05,193.020c daśārṇapatidūtena mantrimadhye purodhasā 05,193.021a abravīd bharataśreṣṭha drupadaḥ praṇayānataḥ 05,193.021c yad āha māṃ bhavān brahman saṃbandhivacanād vacaḥ 05,193.021e tasyottaraṃ prativaco dūta eva vadiṣyati 05,193.022a tataḥ saṃpreṣayām āsa drupado 'pi mahātmane 05,193.022c hiraṇyavarmaṇe dūtaṃ brāhmaṇaṃ vedapāragam 05,193.023a samāgamya tu rājñā sa daśārṇapatinā tadā 05,193.023c tad vākyam ādade rājan yad uktaṃ drupadena ha 05,193.024a āgamaḥ kriyatāṃ vyaktaṃ kumāro vai suto mama 05,193.024c mithyaitad uktaṃ kenāpi tan na śraddheyam ity uta 05,193.025a tataḥ sa rājā drupadasya śrutvā; vimarśayukto yuvatīr variṣṭhāḥ 05,193.025c saṃpreṣayām āsa sucārurūpāḥ; śikhaṇḍinaṃ strī pumān veti vettum 05,193.026a tāḥ preṣitās tattvabhāvaṃ viditvā; prītyā rājñe tac chaśaṃsur hi sarvam 05,193.026c śikhaṇḍinaṃ puruṣaṃ kauravendra; daśārṇarājāya mahānubhāvam 05,193.027a tataḥ kṛtvā tu rājā sa āgamaṃ prītimān atha 05,193.027c saṃbandhinā samāgamya hṛṣṭo vāsam uvāsa ha 05,193.028a śikhaṇḍine ca muditaḥ prādād vittaṃ janeśvaraḥ 05,193.028c hastino 'śvāṃś ca gāś caiva dāsyo bahuśatās tathā 05,193.028e pūjitaś ca pratiyayau nivartya tanayāṃ kila 05,193.029a vinītakilbiṣe prīte hemavarmaṇi pārthive 05,193.029c pratiyāte tu dāśārṇe hṛṣṭarūpā śikhaṇḍinī 05,193.030a kasya cit tv atha kālasya kubero naravāhanaḥ 05,193.030c lokānuyātrāṃ kurvāṇaḥ sthūṇasyāgān niveśanam 05,193.031a sa tadgṛhasyopari vartamāna; ālokayām āsa dhanādhigoptā 05,193.031c sthūṇasya yakṣasya niśāmya veśma; svalaṃkṛtaṃ mālyaguṇair vicitram 05,193.032a lājaiś ca gandhaiś ca tathā vitānair; abhyarcitaṃ dhūpanadhūpitaṃ ca 05,193.032c dhvajaiḥ patākābhir alaṃkṛtaṃ ca; bhakṣyānnapeyāmiṣadattahomam 05,193.033a tat sthānaṃ tasya dṛṣṭvā tu sarvataḥ samalaṃkṛtam 05,193.033b*0590_01 maṇiratnasuvarṇānāṃ mālābhiḥ paripūritam 05,193.033b*0590_02 nānākusumagandhāḍhyaṃ siktasaṃmṛṣṭaśobhitam 05,193.033c athābravīd yakṣapatis tān yakṣān anugāṃs tadā 05,193.034a svalaṃkṛtam idaṃ veśma sthūṇasyāmitavikramāḥ 05,193.034c nopasarpati māṃ cāpi kasmād adya sumandadhīḥ 05,193.035a yasmāj jānan sumandātmā mām asau nopasarpati 05,193.035c tasmāt tasmai mahādaṇḍo dhāryaḥ syād iti me matiḥ 05,193.036 yakṣā ūcuḥ 05,193.036a drupadasya sutā rājan rājño jātā śikhaṇḍinī 05,193.036c tasyai nimitte kasmiṃś cit prādāt puruṣalakṣaṇam 05,193.037a agrahīl lakṣaṇaṃ strīṇāṃ strībhūtas tiṣṭhate gṛhe 05,193.037c nopasarpati tenāsau savrīḍaḥ strīsvarūpavān 05,193.038a etasmāt kāraṇād rājan sthūṇo na tvādya paśyati 05,193.038c śrutvā kuru yathānyāyaṃ vimānam iha tiṣṭhatām 05,193.039 bhīṣma uvāca 05,193.039a ānīyatāṃ sthūṇa iti tato yakṣādhipo 'bravīt 05,193.039c kartāsmi nigrahaṃ tasyety uvāca sa punaḥ punaḥ 05,193.040a so 'bhyagacchata yakṣendram āhūtaḥ pṛthivīpate 05,193.040c strīsvarūpo mahārāja tasthau vrīḍāsamanvitaḥ 05,193.041a taṃ śaśāpa susaṃkruddho dhanadaḥ kurunandana 05,193.041c evam eva bhavatv asya strītvaṃ pāpasya guhyakāḥ 05,193.042a tato 'bravīd yakṣapatir mahātmā; yasmād adās tv avamanyeha yakṣān 05,193.042c śikhaṇḍine lakṣaṇaṃ pāpabuddhe; strīlakṣaṇaṃ cāgrahīḥ pāpakarman 05,193.043a apravṛttaṃ sudurbuddhe yasmād etat kṛtaṃ tvayā 05,193.043c tasmād adya prabhṛty eva tvaṃ strī sa puruṣas tathā 05,193.044a tataḥ prasādayām āsur yakṣā vaiśravaṇaṃ kila 05,193.044c sthūṇasyārthe kuruṣvāntaṃ śāpasyeti punaḥ punaḥ 05,193.045a tato mahātmā yakṣendraḥ pratyuvācānugāminaḥ 05,193.045c sarvān yakṣagaṇāṃs tāta śāpasyāntacikīrṣayā 05,193.046a hate śikhaṇḍini raṇe svarūpaṃ pratipatsyate 05,193.046c sthūṇo yakṣo nirudvego bhavatv iti mahāmanāḥ 05,193.047a ity uktvā bhagavān devo yakṣarākṣasapūjitaḥ 05,193.047c prayayau saha taiḥ sarvair nimeṣāntaracāribhiḥ 05,193.048a sthūṇas tu śāpaṃ saṃprāpya tatraiva nyavasat tadā 05,193.048c samaye cāgamat taṃ vai śikhaṇḍī sa kṣapācaram 05,193.049a so 'bhigamyābravīd vākyaṃ prāpto 'smi bhagavann iti 05,193.049c tam abravīt tataḥ sthūṇaḥ prīto 'smīti punaḥ punaḥ 05,193.050a ārjavenāgataṃ dṛṣṭvā rājaputraṃ śikhaṇḍinam 05,193.050c sarvam eva yathāvṛttam ācacakṣe śikhaṇḍine 05,193.051 yakṣa uvāca 05,193.051a śapto vaiśravaṇenāsmi tvatkṛte pārthivātmaja 05,193.051c gacchedānīṃ yathākāmaṃ cara lokān yathāsukham 05,193.052a diṣṭam etat purā manye na śakyam ativartitum 05,193.052c gamanaṃ tava ceto hi paulastyasya ca darśanam 05,193.053 bhīṣma uvāca 05,193.053a evam uktaḥ śikhaṇḍī tu sthūṇayakṣeṇa bhārata 05,193.053c pratyājagāma nagaraṃ harṣeṇa mahatānvitaḥ 05,193.054a pūjayām āsa vividhair gandhamālyair mahādhanaiḥ 05,193.054c dvijātīn devatāś cāpi caityān atha catuṣpathān 05,193.055a drupadaḥ saha putreṇa siddhārthena śikhaṇḍinā 05,193.055c mudaṃ ca paramāṃ lebhe pāñcālyaḥ saha bāndhavaiḥ 05,193.056a śiṣyārthaṃ pradadau cāpi droṇāya kurupuṃgava 05,193.056c śikhaṇḍinaṃ mahārāja putraṃ strīpūrviṇaṃ tathā 05,193.057a pratipede catuṣpādaṃ dhanurvedaṃ nṛpātmajaḥ 05,193.057c śikhaṇḍī saha yuṣmābhir dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 05,193.058a mama tv etac carās tāta yathāvat pratyavedayan 05,193.058c jaḍāndhabadhirākārā ye yuktā drupade mayā 05,193.059a evam eṣa mahārāja strīpumān drupadātmajaḥ 05,193.059c saṃbhūtaḥ kauravaśreṣṭha śikhaṇḍī rathasattamaḥ 05,193.060a jyeṣṭhā kāśipateḥ kanyā ambā nāmeti viśrutā 05,193.060c drupadasya kule jātā śikhaṇḍī bharatarṣabha 05,193.061a nāham enaṃ dhanuṣpāṇiṃ yuyutsuṃ samupasthitam 05,193.061c muhūrtam api paśyeyaṃ prahareyaṃ na cāpy uta 05,193.062a vratam etan mama sadā pṛthivyām api viśrutam 05,193.062c striyāṃ strīpūrvake cāpi strīnāmni strīsvarūpiṇi 05,193.063a na muñceyam ahaṃ bāṇān iti kauravanandana 05,193.063c na hanyām aham etena kāraṇena śikhaṇḍinam 05,193.064a etat tattvam ahaṃ veda janma tāta śikhaṇḍinaḥ 05,193.064c tato nainaṃ haniṣyāmi samareṣv ātatāyinam 05,193.065a yadi bhīṣmaḥ striyaṃ hanyād dhanyād ātmānam apy uta 05,193.065c nainaṃ tasmād dhaniṣyāmi dṛṣṭvāpi samare sthitam 05,193.066 saṃjaya uvāca 05,193.066a etac chrutvā tu kauravyo rājā duryodhanas tadā 05,193.066c muhūrtam iva sa dhyātvā bhīṣme yuktam amanyata 05,194.001 saṃjaya uvāca 05,194.001a prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ punar eva sutas tava 05,194.001c madhye sarvasya sainyasya pitāmaham apṛcchata 05,194.002a pāṇḍaveyasya gāṅgeya yad etat sainyam uttamam 05,194.002c prabhūtanaranāgāśvaṃ mahārathasamākulam 05,194.003a bhīmārjunaprabhṛtibhir maheṣvāsair mahābalaiḥ 05,194.003c lokapālopamair guptaṃ dhṛṣṭadyumnapurogamaiḥ 05,194.004a apradhṛṣyam anāvāryam udvṛttam iva sāgaram 05,194.004c senāsāgaram akṣobhyam api devair mahāhave 05,194.005a kena kālena gāṅgeya kṣapayethā mahādyute 05,194.005c ācāryo vā maheṣvāsaḥ kṛpo vā sumahābalaḥ 05,194.006a karṇo vā samaraślāghī drauṇir vā dvijasattamaḥ 05,194.006c divyāstraviduṣaḥ sarve bhavanto hi bale mama 05,194.007a etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me 05,194.007c hṛdi nityaṃ mahābāho vaktum arhasi tan mama 05,194.008 bhīṣma uvāca 05,194.008a anurūpaṃ kuruśreṣṭha tvayy etat pṛthivīpate 05,194.008c balābalam amitrāṇāṃ sveṣāṃ ca yadi pṛcchasi 05,194.009a śṛṇu rājan mama raṇe yā śaktiḥ paramā bhavet 05,194.009c astravīryaṃ raṇe yac ca bhujayoś ca mahābhuja 05,194.010a ārjavenaiva yuddhena yoddhavya itaro janaḥ 05,194.010c māyāyuddhena māyāvī ity etad dharmaniścayaḥ 05,194.011a hanyām ahaṃ mahābāho pāṇḍavānām anīkinīm 05,194.011c divase divase kṛtvā bhāgaṃ prāgāhnikaṃ mama 05,194.012a yodhānāṃ daśasāhasraṃ kṛtvā bhāgaṃ mahādyute 05,194.012c sahasraṃ rathinām ekam eṣa bhāgo mato mama 05,194.013a anenāhaṃ vidhānena saṃnaddhaḥ satatotthitaḥ 05,194.013c kṣapayeyaṃ mahat sainyaṃ kālenānena bhārata 05,194.014a yadi tv astrāṇi muñceyaṃ mahānti samare sthitaḥ 05,194.014c śatasāhasraghātīni hanyāṃ māsena bhārata 05,194.015 saṃjaya uvāca 05,194.015a śrutvā bhīṣmasya tad vākyaṃ rājā duryodhanas tadā 05,194.015c paryapṛcchata rājendra droṇam aṅgirasāṃ varam 05,194.016a ācārya kena kālena pāṇḍuputrasya sainikān 05,194.016c nihanyā iti taṃ droṇaḥ pratyuvāca hasann iva 05,194.017a sthaviro 'smi kuruśreṣṭha mandaprāṇaviceṣṭitaḥ 05,194.017c astrāgninā nirdaheyaṃ pāṇḍavānām anīkinīm 05,194.018a yathā bhīṣmaḥ śāṃtanavo māseneti matir mama 05,194.018c eṣā me paramā śaktir etan me paramaṃ balam 05,194.019a dvābhyām eva tu māsābhyāṃ kṛpaḥ śāradvato 'bravīt 05,194.019c drauṇis tu daśarātreṇa pratijajñe balakṣayam 05,194.019e karṇas tu pañcarātreṇa pratijajñe mahāstravit 05,194.020a tac chrutvā sūtaputrasya vākyaṃ sāgaragāsutaḥ 05,194.020c jahāsa sasvanaṃ hāsaṃ vākyaṃ cedam uvāca ha 05,194.021a na hi tāvad raṇe pārthaṃ bāṇakhaḍgadhanurdharam 05,194.021c vāsudevasamāyuktaṃ rathenodyantam acyutam 05,194.022a samāgacchasi rādheya tenaivam abhimanyase 05,194.022c śakyam evaṃ ca bhūyaś ca tvayā vaktuṃ yatheṣṭataḥ 05,195.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,195.001a etac chrutvā tu kaunteyaḥ sarvān bhrātṝn upahvare 05,195.001c āhūya bharataśreṣṭha idaṃ vacanam abravīt 05,195.002a dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu ye cārapuruṣā mama 05,195.002c te pravṛttiṃ prayacchanti mamemāṃ vyuṣitāṃ niśām 05,195.003a duryodhanaḥ kilāpṛcchad āpageyaṃ mahāvratam 05,195.003c kena kālena pāṇḍūnāṃ hanyāḥ sainyam iti prabho 05,195.004a māseneti ca tenokto dhārtarāṣṭraḥ sudurmatiḥ 05,195.004c tāvatā cāpi kālena droṇo 'pi pratyajānata 05,195.005a gautamo dviguṇaṃ kālam uktavān iti naḥ śrutam 05,195.005c drauṇis tu daśarātreṇa pratijajñe mahāstravit 05,195.006a tathā divyāstravit karṇaḥ saṃpṛṣṭaḥ kurusaṃsadi 05,195.006c pañcabhir divasair hantuṃ sa sainyaṃ pratijajñivān 05,195.007a tasmād aham apīcchāmi śrotum arjuna te vacaḥ 05,195.007c kālena kiyatā śatrūn kṣapayer iti saṃyuge 05,195.008a evam ukto guḍākeśaḥ pārthivena dhanaṃjayaḥ 05,195.008c vāsudevam avekṣyedaṃ vacanaṃ pratyabhāṣata 05,195.009a sarva ete mahātmānaḥ kṛtāstrāś citrayodhinaḥ 05,195.009c asaṃśayaṃ mahārāja hanyur eva balaṃ tava 05,195.010a apaitu te manastāpo yathāsatyaṃ bravīmy aham 05,195.010c hanyām ekarathenāhaṃ vāsudevasahāyavān 05,195.011a sāmarān api lokāṃs trīn sahasthāvarajaṅgamān 05,195.011c bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca nimeṣād iti me matiḥ 05,195.011d*0591_01 yāvad icched dharir ayaṃ tāvad asti na cānyathā 05,195.012a yat tad ghoraṃ paśupatiḥ prādād astraṃ mahan mama 05,195.012c kairāte dvandvayuddhe vai tad idaṃ mayi vartate 05,195.013a yad yugānte paśupatiḥ sarvabhūtāni saṃharan 05,195.013c prayuṅkte puruṣavyāghra tad idaṃ mayi vartate 05,195.014a tan na jānāti gāṅgeyo na droṇo na ca gautamaḥ 05,195.014c na ca droṇasuto rājan kuta eva tu sūtajaḥ 05,195.015a na tu yuktaṃ raṇe hantuṃ divyair astraiḥ pṛthagjanam 05,195.015c ārjavenaiva yuddhena vijeṣyāmo vayaṃ parān 05,195.016a tatheme puruṣavyāghrāḥ sahāyās tava pārthiva 05,195.016c sarve divyāstraviduṣaḥ sarve yuddhābhinandinaḥ 05,195.016d*0592_01 vīravratadharāḥ sarve sarve sucaritavratāḥ 05,195.017a vedāntāvabhṛthasnātāḥ sarva ete 'parājitāḥ 05,195.017c nihanyuḥ samare senāṃ devānām api pāṇḍava 05,195.018a śikhaṇḍī yuyudhānaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ 05,195.018c bhīmaseno yamau cobhau yudhāmanyūttamaujasau 05,195.019a virāṭadrupadau cobhau bhīṣmadroṇasamau yudhi 05,195.019b*0593_01 śaṅkhaś caiva mahābāhur haiḍimbaś ca mahābalaḥ 05,195.019b*0593_02 putro 'syāñjanaparvā tu mahābalaparākramaḥ 05,195.019b*0593_03 śaineyaś ca mahābāhuḥ sahāyo raṇakovidaḥ 05,195.019b*0593_04 abhimanyuś ca balavān draupadyāḥ pañca cātmajāḥ 05,195.019c svayaṃ cāpi samartho 'si trailokyotsādane api 05,195.020a krodhād yaṃ puruṣaṃ paśyes tvaṃ vāsavasamadyute 05,195.020c kṣipraṃ na sa bhaved vyaktam iti tvāṃ vedmi kaurava 05,196.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,196.001a tataḥ prabhāte vimale dhārtarāṣṭreṇa coditāḥ 05,196.001c duryodhanena rājānaḥ prayayuḥ pāṇḍavān prati 05,196.002a āplāvya śucayaḥ sarve sragviṇaḥ śuklavāsasaḥ 05,196.002c gṛhītaśastrā dhvajinaḥ svasti vācya hutāgnayaḥ 05,196.003a sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve sucaritavratāḥ 05,196.003c sarve karmakṛtaś caiva sarve cāhavalakṣaṇāḥ 05,196.004a āhaveṣu parāṃl lokāñ jigīṣanto mahābalāḥ 05,196.004c ekāgramanasaḥ sarve śraddadhānāḥ parasya ca 05,196.005a vindānuvindāv āvantyau kekayā bāhlikaiḥ saha 05,196.005c prayayuḥ sarva evaite bhāradvājapurogamāḥ 05,196.006a aśvatthāmā śāṃtanavaḥ saindhavo 'tha jayadrathaḥ 05,196.006c dākṣiṇātyāḥ pratīcyāś ca pārvatīyāś ca ye rathāḥ 05,196.007a gāndhārarājaḥ śakuniḥ prācyodīcyāś ca sarvaśaḥ 05,196.007c śakāḥ kirātā yavanāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ 05,196.008a svaiḥ svair anīkaiḥ sahitāḥ parivārya mahāratham 05,196.008c ete mahārathāḥ sarve dvitīye niryayur bale 05,196.009a kṛtavarmā sahānīkas trigartāś ca mahābalāḥ 05,196.009c duryodhanaś ca nṛpatir bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ 05,196.010a śalo bhūriśravāḥ śalyaḥ kausalyo 'tha bṛhadbalaḥ 05,196.010c ete paścād avartanta dhārtarāṣṭrapurogamāḥ 05,196.011a te samena pathā yātvā yotsyamānā mahārathāḥ 05,196.011c kurukṣetrasya paścārdhe vyavatiṣṭhanta daṃśitāḥ 05,196.012a duryodhanas tu śibiraṃ kārayām āsa bhārata 05,196.012c yathaiva hāstinapuraṃ dvitīyaṃ samalaṃkṛtam 05,196.013a na viśeṣaṃ vijānanti purasya śibirasya vā 05,196.013c kuśalā api rājendra narā nagaravāsinaḥ 05,196.014a tādṛśāny eva durgāṇi rājñām api mahīpatiḥ 05,196.014c kārayām āsa kauravyaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ 05,196.015a pañcayojanam utsṛjya maṇḍalaṃ tad raṇājiram 05,196.015c senāniveśās te rājann āviśañ śatasaṃghaśaḥ 05,196.016a tatra te pṛthivīpālā yathotsāhaṃ yathābalam 05,196.016c viviśuḥ śibirāṇy āśu dravyavanti sahasraśaḥ 05,196.017a teṣāṃ duryodhano rājā sasainyānāṃ mahātmanām 05,196.017c vyādideśa sabāhyānāṃ bhakṣyabhojyam anuttamam 05,196.018a sagajāśvamanuṣyāṇāṃ ye ca śilpopajīvinaḥ 05,196.018c ye cānye 'nugatās tatra sūtamāgadhabandinaḥ 05,196.019a vaṇijo gaṇikā vārā ye caiva prekṣakā janāḥ 05,196.019c sarvāṃs tān kauravo rājā vidhivat pratyavaikṣata 05,197.001 vaiśaṃpāyana uvāca 05,197.001*0594_01 saṃjayenaivam uktas tu dhṛtarāṣṭraḥ sudurmanāḥ 05,197.001*0594_02 vipulaṃ cintayaṃs tathau gāndhāryā vidureṇa ca 05,197.001a tathaiva rājā kaunteyo dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ 05,197.001c dhṛṣṭadyumnamukhān vīrāṃś codayām āsa bhārata 05,197.002a cedikāśikarūṣāṇāṃ netāraṃ dṛḍhavikramam 05,197.002c senāpatim amitraghnaṃ dhṛṣṭaketum athādiśat 05,197.003a virāṭaṃ drupadaṃ caiva yuyudhānaṃ śikhaṇḍinam 05,197.003c pāñcālyau ca maheṣvāsau yudhāmanyūttamaujasau 05,197.004a te śūrāś citravarmāṇas taptakuṇḍaladhāriṇaḥ 05,197.004c ājyāvasiktā jvalitā dhiṣṇyeṣv iva hutāśanāḥ 05,197.004e aśobhanta maheṣvāsā grahāḥ prajvalitā iva 05,197.005a so 'tha sainyaṃ yathāyogaṃ pūjayitvā nararṣabhaḥ 05,197.005c dideśa tāny anīkāni prayāṇāya mahīpatiḥ 05,197.006a abhimanyuṃ bṛhantaṃ ca draupadeyāṃś ca sarvaśaḥ 05,197.006c dhṛṣṭadyumnamukhān etān prāhiṇot pāṇḍunandanaḥ 05,197.007a bhīmaṃ ca yuyudhānaṃ ca pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam 05,197.007c dvitīyaṃ preṣayām āsa balaskandhaṃ yudhiṣṭhiraḥ 05,197.008a bhāṇḍaṃ samāropayatāṃ caratāṃ saṃpradhāvatām 05,197.008c hṛṣṭānāṃ tatra yodhānāṃ śabdo divam ivāspṛśat 05,197.009a svayam eva tataḥ paścād virāṭadrupadānvitaḥ 05,197.009c tathānyaiḥ pṛthivīpālaiḥ saha prāyān mahīpatiḥ 05,197.010a bhīmadhanvāyanī senā dhṛṣṭadyumnapuraskṛtā 05,197.010c gaṅgeva pūrṇā stimitā syandamānā vyadṛśyata 05,197.011a tataḥ punar anīkāni vyayojayata buddhimān 05,197.011c mohayan dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ buddhinisravam 05,197.012a draupadeyān maheṣvāsān abhimanyuṃ ca pāṇḍavaḥ 05,197.012c nakulaṃ sahadevaṃ ca sarvāṃś caiva prabhadrakān 05,197.013a daśa cāśvasahasrāṇi dvisāhasraṃ ca dantinaḥ 05,197.013c ayutaṃ ca padātīnāṃ rathāḥ pañcaśatās tathā 05,197.014a bhīmasenaṃ ca durdharṣaṃ prathamaṃ prādiśad balam 05,197.014c madhyame tu virāṭaṃ ca jayatsenaṃ ca māgadham 05,197.015a mahārathau ca pāñcālyau yudhāmanyūttamaujasau 05,197.015c vīryavantau mahātmānau gadākārmukadhāriṇau 05,197.015e anvayātāṃ tato madhye vāsudevadhanaṃjayau 05,197.015f*0595_01 tau dṛṣṭvā pṛthivīpālān naṣṭam ity eva menire 05,197.015f*0595_02 antarikṣagatāḥ sarve devāḥ sendrapurogamāḥ 05,197.016a babhūvur atisaṃrabdhāḥ kṛtapraharaṇā narāḥ 05,197.016c teṣāṃ viṃśatisāhasrā dhvajāḥ śūrair adhiṣṭhitāḥ 05,197.017a pañca nāgasahasrāṇi rathavaṃśāś ca sarvaśaḥ 05,197.017c padātayaś ca ye śūrāḥ kārmukāsigadādharāḥ 05,197.017e sahasraśo 'nvayuḥ paścād agrataś ca sahasraśaḥ 05,197.018a yudhiṣṭhiro yatra sainye svayam eva balārṇave 05,197.018c tatra te pṛthivīpālā bhūyiṣṭhaṃ paryavasthitāḥ 05,197.019a tatra nāgasahasrāṇi hayānām ayutāni ca 05,197.019c tathā rathasahasrāṇi padātīnāṃ ca bhārata 05,197.019d@014_0001 cekitānaḥ svasainyena mahatā pārthivarṣabha 05,197.019d@014_0002 dhṛṣṭaketuś ca cedīnāṃ praṇetā pārthivo yayau 05,197.019d@014_0003 sātyakiś ca maheṣvāso vṛṣṇīnāṃ pravaro rathaḥ 05,197.019d@014_0004 vṛtaḥ śatasahasreṇa rathānāṃ praṇudan balī 05,197.019d@014_0005 kṣatradevabrahmadevau rathasthau puruṣarṣabhau 05,197.019d@014_0006 jaghanaṃ pālayantau ca pṛṣṭhato 'nuprajagmatuḥ 05,197.019d@014_0007 śakaṭāpaṇaveśāś ca yānaṃ yugyaṃ ca sarvaśaḥ 05,197.019d@014_0008 tatra nāgasahasrāṇi hayānām ayutāni ca 05,197.019d@014_0009 phalgu sarvaṃ kalatraṃ ca yat kiṃ cit kṛśadurbalam 05,197.019d@014_0010 kośasaṃcayavāhāṃś ca koṣṭhāgāraṃ tathaiva ca 05,197.019d@014_0011 gajānīkena saṃgṛhya śanaiḥ prāyād yudhiṣṭhiraḥ 05,197.019d@014_0012 tam anvayāt satyadhṛtiḥ saucittir yuddhadurmadaḥ 05,197.019d@014_0013 śreṇimān vasudānaś ca putraḥ kāśyasya vā vibhuḥ 05,197.019d@014_0014 rathā viṃśatisāhasrā ye teṣām anuyāyinaḥ 05,197.019d@014_0015 hayānāṃ caiva koṭyaś ca mahatāṃ kiṅkiṇīkinām 05,197.019d@014_0016 gajā viṃśatisāhasrā īṣādantāḥ prahāriṇaḥ 05,197.019d@014_0017 kulīnā bhinnakaraṭā meghā iva visarpiṇaḥ 05,197.019d@014_0018 ṣaṣṭir nāgasahasrāṇi daśānyāni ca bhārata 05,197.019d@014_0019 yudhiṣṭhirasya yāny āsan yudhi senā mahātmanaḥ 05,197.019d@014_0020 kṣaranta iva jīmūtāḥ prabhinnakaraṭāmukhāḥ 05,197.019d@014_0021 rājānam anvayuḥ paścāc calanta iva parvatāḥ 05,197.019d@014_0022 evaṃ tasya balaṃ bhīmaṃ kuntīputrasya dhīmataḥ 05,197.019e yad āśrityābhiyuyudhe dhārtarāṣṭraṃ suyodhanam 05,197.020a tato 'nye śataśaḥ paścāt sahasrāyutaśo narāḥ 05,197.020c nadantaḥ prayayus teṣām anīkāni sahasraśaḥ 05,197.021a tatra bherīsahasrāṇi śaṅkhānām ayutāni ca 05,197.021c vādayanti sma saṃhṛṣṭāḥ sahasrāyutaśo narāḥ